– Исламутдин Дадаевич, бу охув йыл да тамамланды. Оьсюп гелеген наслуну охутувда ва тарбиялавда этген ишигизге нечик багьа бересиз?
– Оьтген охув йылда оьсюп гелеген наслуну охутувда, тарбиялавда программалар талап этеген кюйде ишледик. Тек, гьар йылда йимик, уьстюнлюклерибиз булан бирче аз-кёп кемчиликлер де ёкъ тюгюл. Тюзюн айтсам, бир охув йылны да тарихге гетген булан унутмагъа ярамай. Къолда болдурулгъан уьстюнлюклерден пайдалана туруп, гьар янгы охув йыл алда ёл берилген кемчиликлени алдын алмагъа тюше.
– Сиз совет гьукуматны вакътисинде де муаллим болуп ишледигиз. Къайсы девюрде яшланы охутув, тарбиялав къолай?
– Тюзюн айтсам, совет гьукуматны вакътисинде охутувну тарбиялав булан бирче юрютмеге герек деп талап этиле эди. Тарбиялавда да бир токъташгъан идеология бар эди. Гьали буса бизин школаларда токъташгъан идеология ёкъ. Оьсюп гелеген наслуну ата-бабаланы яхшы адатларына асасланып тарбияламагъа герек деп буюралар. Ата-бабалардан къалгъан адатлар совет девюрде де къоллана эди.
– Гьалиги девюрде оьсюп гелеген наслуну патриот ругьда тарбиялав нечикдир?
– Гьали оьсюп гелеген наслуну патриот ругьда тарбиялав тийишли даражада тюгюл. Мен гьакъ юрекден инанаман, оьсюп гелеген наслуну патриот ругьда тарбиялав болмаса ярамай. Амма совет гьукуматны вакътисинде школаларда гечилеген кёбюсю асарлар гьали программада ёкъ. Мисал учун алгъанда, яшлар учун язагъан Аркадий Гайдарны, А.Фадеевни, Н.Островскийни, В.Катаевни асарлары толу гечилмей.
– Сиз 48 йылны ичинде школаны бир нече директорун гёргенсиз. Сиз ойлашагъан кюйде, муаллимлени муаллими – директор нечик адам болмагъа герек?
– Муалимлени муаллими билимли, дарс беривню методикасын яхшы билеген, рагьмулу, тарбиялангъан адам болмагъа герек. Эгер школаны директору тарбиялангъан адам болмаса, школаны ичинде эришивлюклер кёп бола. Эгер школаны директору муаллимлеге таклиф этеген ерде де буйрукъ этип юрюсе, шо хайыр бермей, эришивлюк тувдура. Муаллим этген кемчилик саялы,ону булан олтуруп чечмейли, акъырып, къычырып чечсе, шо гьакъылсыз мисал.
– Оьсюп гелеген наслуну охутувда ва тарбиялавда муаллимлеге дагъы да не ёрукъда кёмеклешсе яхшы?
– Оьсюп гелеген наслуну охутувда ва тарбиялавда охувчуланы ата-аналары кёмек этме бола ва борчлу. Неге тюгюл, охувчулар школада эртенден тюш болгъунча тура буса, сутканы 24 сагьатыны къалгъанын охувчулар ата-аналар булан оьтгере. Эгер охувчу, дарслардан сонг, уьйде де дарсларын охумаса, ол толу билим алмай. Яшлагъа тергев болмаса ярамай.
– Ата-аналар кёмек этеми?
– Этегенлери бар, кёмек этмейгенлери де аз тюгюл.
– Не себеп бар экен?
– Себеплени аслусу – кёбюсю ата-аналар гьали ишсиз. Олар яшланы ашатмакъ, гийиндирмек учун харж табып болмай инжинелер. Бирлери чи, Дагъыстандан да чыгъып, Уренгойгъа, Россия Федерацияны йыракъ регионларына да гетелер. Экинчи себеп, охувчулар, он биринчи класдагъыланы айтмагъанда, оьр билим алса да бугюн иш табып болмайлар.
– Исламутдин Дадаевич, муаллимлени гьакъында, айрокъда яш муаллимлени гьакъында не айтмагъа боласыз?
– Айтмасам да белгили. Муаллим билимли болмагъа герек. Муаллимге янгыз яшланы охув китабын билип къоймакъ азлыкъ эте. Муаллим дарсларында бугюнгю алдынлы сынавну къолламагъа герек. Класда 18–20 охувчу бар буса, шончакъы хасият да бар. Охувчуну, оюн да, къылыгъын да, кемчилигин де, этген хатасын да дувангъа чыгъармай, маъналы сёзлер булан, илиякълы сёзлер булан дурус ёлгъа салмагъа бажармагъа герек.
– Колхозлар, совхозлар бузулгъанда колхозчулагъа, ишчилеге топуракъ пайлар берилди. Сизин муаллимлеге де участкалар берилдими? Совет девюрде муаллимлеге кёмек этиле эди, гьали нечикдир?
– Сиз берген соравну экинчисине жавап берип къояйым.
Муаллимлеге газ да, ток да гьавайын деп айтыла. Газгъа берилген акъча, квитанциясын берсенг, къайта, амма токну акъчасы толу къайтмай. Шону неге къайтмайгъанын мен билмеймен. Ягъылгъан табии газгъа да муаллимлеге сав йылгъа тёленмей, апрель айны 15-нден октябр айны 15-не ерли тёлене. Оьзге айлар якъмай турмагъа герек буса ярай. Озокъда, нечик тёленсе де, биз ругьдан тюшмейли, аслу борчларыбызны яшавгъа толу кюйде чыгъармагъа герекбиз.
– Берген баянлыгъыгъыз учун сизге баракалла.
– Сизге де баракалла.
Оьсюп гелеген наслугъа билим беривде, тарбиялавда тёкген загьматы саялы Исламутдин Дадаевичге Дагъыстан Республиканы ат къазангъан муаллими деген абурлу ат берилген.
Баянлыкъны язгъан М.Османов.
