Х.Муслимов 1924-нчю йыл Борагъан юртда тувгъан, юртдагъы 7 йыллыкъ школаны оьр къыйматлагъа битген. 1941-нчи йыл Гюйдюрмес районону сиптеси булан Мычыгъыш Республиканы Серноводская деген юртунда ерлешген А.Шериповну атындагъы педучилищедеги башлапгъы класланы муаллимлерин гьазирлейген 6 айлыкъ курслагъа тюше. Шо курсланы уьстюнлю кюйде де битип, ерли школада касбусуна гёре ишлеме башлай. Белгили болгъаны йимик, шо йыл Ватан дав башлана. 1942-нчи йылны яйында буса немис елевчюлер Грозныйгъа ювукъ бола. Фашистлер Борагъангъа 3 чакъырым мезгилде ерлешген Червлённаягъа алгъасай, ондан Къызларгъа, Гюйдюрмесге. Гюйдюрмесден буса Магьачкъалагъа, Грозныйгъа, Орджоникидзеге барагъан темир ёллар бар. Борагъан юртда сапёр ва артиллерия полклар ерлеше. Юртну айланасында оборона ишлер башлана: бекликлер къурула, Терикни онг ягъасын миналайлар. Юртну халкъын къыставуллу кюйде Борагъан тавгъа гёчюрелер. Октябрде буса немислер артгъа тая башлай. Халкъ тавдан юртгъа къайта. Юртда хыйлы уьйлер бузулгъан. Школаны да эшик-терезелери къалмагъан, стол-шанжалы, гьатта парталары да окоплагъа къолланып, ёкъ болгъан. Педколлектив школагъа янгыдан ремонт эте, ондан-мундан эп этип, инвентарь онгара. Охув йыл ноябрде башлана. Декабрде буса юрт партия къурумуну ачыкъ жыйыны оьтгериле. Жыйында партияны Гюйдюрмес райкомуну биринчи секретары Марийченко да ортакъчылыкъ эте. Бу жыйынгъа чакъырылгъан комсомол къурумну членлерини алдына: «Гьали, советлени мугькамлыгъы давда сыналагъанда, комсомол къурумну ери къайда болмагъа герекни англатмагъа тюшеми»? – деген сорав салына.

«Тюшмей! Тюшмей! Фронтда болмагъа герек!» – деп, оьзлеге 16–17 йыл тюгюл болмайгъан яш комсомоллар жыйынны президиумуну столуна оьзлени гёнгюллю кюйде асгерге алсынлар деп язгъан арзаларын узаталар. Оланы арасында чагъы етишмейгенден къайры да, муаллимлер М.Биярсланов, Гь.Солтаханов, Х.Муслимов да болгъанлар. Савлай юрт жыйылып, уллу гьюрмет этип, тою-харсы булан оланы Гюйдюрмесге оздуралар… Тек оланы уьчюсюн – Гь.Солтахановну да, М.Амирхановну да, Х.Муслимовну да – олар нечакъы тилесе де, асгерге алмайлар: башлапгъы экевню гьали де яшсыз деп, Хизири Муслимовну буса къызамукъ аврувдан авруйсан, къолай болмай туруп алып болмайбыз деп, военкомат уьйге къайтара.

Ёлдашларын давгъа да йиберип, яш-юшну, къарт-къуртну, къатын-къызны арасында къалып, юртда ишлемек нечакъы да тынч тюгюл, озокъда. «Ишни кёплюгю де (муаллимлер етишмей, эки сменада ишлей болгъанлар), яшавну башгъа ойларындан айыра эди», – дей эди олар. Ондан къайры да, эки ай гетип, фронт Грозныйдан арек чыкъгъан сонг буса, муаллимлени нечакъы тилесе де, асгерге алмай, брон салып токътатгъан эдилер.

Шо йылларда, гьатта 70-нчи йылларда да, милли школаланы башлапгъы класларында билим берив ана тиллерде юрюле эди. Орус тилни орус муаллимлер юрюте эдилер.

– Хасавюртгъа барып охув китаплар, методика якъдан дидактика материал, диктант жыйымлар, охутув планлар, программалар, милли сёзлюклер, гьатта школа китапханалагъа чебер китапланы аркъабыз булан ташып гелтире эдик, гьали йимик транспорт да ёкъ эди, – дей шо йылларда школаны директору болуп ишлеген Гь.Солтаханов.

Гьатта башлапгъы класларда ва ана тилден дарслар береген муаллимлер каникулланы вакътисинде, бир-бирде охувланы вакътисинде де билимлени камиллешдирив курслар Хасавюртда юрюле эдилер.

1963-нчю йыл 320 охувчугъа ери булангъы янгы школа бина къурула. Шо йылларда муаллимлерде билим берив ва тарбиялав ишни сан янын гётертмек учун, школаны директору Гь.Солтахановну талабына гёре школада жумалыкъ плангъа гёре иш юрюлме башлай. Плангъа къайсы муаллимни дарсына барылажагъы, къайсы класда ачыкъ дарс берилежеги, къайсы муаллимлени планлары тергележеги, школада не темагъа район семинар оьтгерилежеги, жумалыкъ линейкагъа кимлер жаваплылыгъы – шолай хыйлы масъалалар салына ва белгилене. Жумалыкъ план муаллимлер жыйылагъан – учительскаяда, коридорда илине эди. Булай мекенли план булан оьтгерилеген чаралар муаллимлени ишинде, охувчуланы да билим алывунда, администрацияны оьзюню ишинде де шайлы жанланыв тувдуруп ишлеп турагъанда, биз бир де къаравулламагъан иш бола.

1964-нчю йылны башында республиканы охув ишлер министерлигинден гелген инспектор бизин муаллимлерибизни документлерин тергеп:

– Бу муаллимигизни орта хас билими ёкъ, муну ишде сакълама сизин де ихтиярыгъыз ёкъ, – деп, биз оьрде эсгерген Хизири Межитович Муслимовну документлерин гёрсетди. – Ону ишден эркин этмеге герек! – деп билдирди.

– Шо муаллим 1941–1945-нчи авур дав йыллардан берли ишлей. Оьзюню борчларына уллу иш къастлы янаша ва бажарывлу ишлеп де тура. Гьали огъар, стажына гёре пенсиягъа чыкъмагъа уьч-дёрт йыл къалгъанда, ону ишден нечик тайдырайыкъ? – дей школаны директору Гь.Солтаханов.

– Билим даражасы да, методика гьазирлиги де герек даражада ёкъ, деп акт да язып, ишден эркин этигиз, – деп инспектор тебине.

– Я, шо муаллим охувчулагъа ана тилде – къумукъча дарслар юрюте, кёп арив де юрюте. Ону класында орус дарсланы башгъа орус муаллим юрюте. Бу муаллим борчларын бажарывлу кюте, ишине уллу иш гьалал янашагъан адам, хыйлы йыллар школаны муаллимлерини ва охувчуларыны бирлешген комсомол къурумуна ёлбашчылыкъ этип, юрт ва район оьлчевюнде де яхшы абур къазангъан муаллим. Ону ишлеп болмайсан деп, бирев де ишден эркин этип болмай. Орта хас билимли документи ёкъ деп, ишден эркин этмек учун уллу иш рагьмусуз ёлбашчы болмагъа герекдир, – дедим инспекторгъа.

– Сиз кимсиз? – деди ол магъа, соравлу къарап.

– Мен бу школаны завучуман, – дедим.

– Сиз ону ишден тайдырагъанны ягъы болмагъа герек адам, ону ягъын тутуп, якълап нечик боласыз? – деди ол тамаша болуп.

– Гечип къоюгъуз! Сиз билим берив министерликде не касбуну юрютесиз? – дедим.

– Мен бухгалтермен, – деди ол.

– Сиз гечип къоюгъуз, биз педагогларбыз. Инсанны документинден артыкъ инсанны оьзюне, инсангъа инанабыз. Мен шо Хизири Межитовични хыйлы дарсларында болгъанман. Ол хас билими бар хыйлы башгъа муаллимлерден дарсланы яхшы юрюте. Уллу иш къастлы ва намуслу адам. Сизге, бухгалтерлеге, документ герек, охувчулагъа буса инг башлап билимли ва рагьмулу муаллим тарыкъ. Ону ишин тергеп акт язып, ишден эркин этип бирев де болмас, приказ булан баракалла берип чи болар, эгер де тергейгенлер рагьмулу адамлар буса. Тек шо муаллимни чакъырып: «Документлеригиз сизге бу муаллим ишде ишлемеге ихтияр бермей, арза да язып, ишден тайыгъыз – десек. Хизири Межитович шоссагьат арза да язып, ишден таяжакъ ва гьеч биревге кант булан барып, ону башын бездирмежек. Шончакъы да намуслу, уллу иш таза адам. Биз, муаллимлер, шолай къылыкълы, бажарывлу, билимли муаллимлени, стажына гёре пенсиягъа чыкъмагъа 3–4 йыл къалгъанда, документи ёкълугъун баш себеп этип, ишинден тайдырмакъны совет гьукуматны юрегине тюкюргендей гёребиз. Оьз заманында гёнгюллю кюйде давгъа бармагъа талпынгъан, намуслу ва бажарывлу кюйде ишинде чалышып турагъан муаллимге шолай рагьмусуз янашыв бир де тюз тюгюл», – дедим.

Инспектор герек даражада мюкюр болмай гетди. Тюзю, дагъы бир де гёрюнмеди. Хизири Межитович буса шо болгъан лакъырны эшитмей парахат ишлеп, стажына гёре пенсиягъа да чыгъып, агьлюсю Шарийпат булан бирге уллу ва татывлу агьлю оьсдюрюп хыйлы йыллар яшады. Оьзюн таныгъанланы эсинде Хизири Межитович уллу иш асил, ачыкъ гёнгюллю, таза намуслу адам гьисапда гьамангъа да яшажакъгъа гьакъ юрекден инанаман.

Абас Мамаев.

Мычыгъыш Республика,

Борагъан юрт.