Июн айны 10-нда Россияны илмулар академиясыны дагъыстан илму центрыны тил, адабият ва инчесаният институтунда «Дагъыстан сагьнаны усталары» деген Барият Муратованы юбилейине байлавлу илму сессия оьтгерилди. Шону барышында Барият Муратованы къызы, ДР-ни ат къазангъан художниги Белла Муратова, оьрде аты эсгерилген институтну илму къуллукъчулары, А-П. Салаватовну атындагъы пачалыкъ музыка-драма театрны артистлери, М. Горькийни атындагъы рус пачалыкъ драма театрны баш режиссёру, РФ-ни инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу, халкъара фестивалланы лауреаты Скандарбек Тулпаров, ДР-ни ат къазангъан муаллими, ДР-ни маданиятгъа къарайгъан министерлигинде баш касбучу болуп ишлейген  Лилия Жамалутдинова ва оьзге ёлдашлар ортакъчылыкъ этди.

Гиришив сёз булан илму сессияны Россияны илмулар академиясыны дагъыстан илму центрыны тил, адабият ва инчесаният институтуну директору, профессор Магьаммат Магьамматов ачды ва юрютдю.

– Дагъыстанны ярыкъ юлдузларындан бириси Барият Муратова сагьнада яратгъан келпетлерини гьарисини оьзтёречилиги бар. Драма асарланы къайсы жанрында да уста кюйде ойнап билеген Барият минглер булан къаравчуланы къурчун къандыргъан ва разилигин алгъан, – деп башлады ол сёзюн. Сонг ол докладлар онгаргъан илму къуллукъчулагъа сёз берди.

Оьрде аты айтылып гетген институтну баш илму къуллукъчусу, инчесаниятны ахтарывда кандидат ат алгъан Гулизар Солтанова «Дагъыстанны театр инчесаниятыны тарихинде Барият Муратованы девюрю» деген темада чыгъып доклад этди.

– Барият Солтанмежитовна Муратова замандашларыны эсинде оьр даражада касбу усталыгъы ва халкъны арасындан чыкъгъан пагьмусу бар актриса гьисапда къалгъан. Атасы инкъылапны заманындагъы агьвалатларда жан берген сонг ол ярты етим къала. Табиатдан гелген пагьмусу ону гиччи чагъындан башлап арагъа чыкъмагъа башлай. Ол белгили йырав ва ювукъ къардашы Татам Муратовну агьлюсюнде тарбиялана. Барият уьч йыл болагъан чагъындан башлап сагьнагъа чыкъмагъа башлагъан ва 80 йыллар битгенчеге нече-нече ярыкъ келпетлер яратгъан.

        

Ону пагьмусун гёргенлер Дагъыстандан тышдагъы сагьналагъа чакъырса да, ол оьзюне лап да аявлу театрын ташламагъан. Барият Муратова Магьаммат Къурбановну «Молла Насрутдин» деген комедиясында ярлы сабанчы агьлюден чыкъгъан Жумайсатны, Чингиз Айтматовну «Ана топуракъ» деген асарына гёре салынгъан спектаклде къатты хасиятлы Толгъанайны, А-П. Салаватовну «Ай­гъази» деген драмасында назик гьисли Гюлкъызны ва шолай да оьзге жанрларда яратылгъан игитлени келпетине гирип ойнамагъа бажара эди.

Е. Вахтанговну атындагъы театрны баш режиссёру Рубен Симонов 1960-нчы йылда А. Пушкинни «Каменный гость» деген асарына гёре салынгъан спектаклин арагъа салып ойлашывда ону оьр даражадагъы пагьмусуна багьа бере туруп: «Барият Муратова яратгъан Лаура мен сагьнада гёрген инг яхшы келпетлерден санала», – деген.

Адамлар булан исси саламлашып билеген, бары да затгъа тергевлю ва ачыкъ юрекли Барият яш заманындан берли халкъны арасында юрюлеген адатлагъа ва мердешлеге бек агьамият бере болгъан. Сонг шо байлыкъны ол сагьнада да гёрсетмеге алгъасагъан. Сувсарны («Къарачач», А-П.Салаватов), Асиятны («Асиятны сюювю», А. Къурбанов), Салиматны («Салиматны савгъаты», Гь. Рустамов), Къыстаманны («Къызыл партизанлар», А-П. Салаватов) келпетлерин яратывда Барият Муратова халкъгъа ювукъ экени ачыкъдан гёрюне.

Оьзюню театр яшавунда ол 200-ден де артыкъ келпетлени ойнагъан. Артдагъы йылларында буса ол ананы келпетин яратмакъны лап алгъа сала эди. Шогъар «Ана топуракъ» деген асаргъа гёре салынгъан спектаклде Барият айтагъан давда жанларын къурбан этген уланлагъа багъышлангъан монолог ярыкъ шагьат болуп токътай.

«Классика репертуар саналагъан спектакллерде Барият Муратованы табиатдан гелген пагьмусуну агьамиятлыгъы» деген темада Гь. Цадасаны атындагъы тил, адабият ва инчесаният институтну баш илму къуллукъчусу, илмуланы кандидаты Алла Умаханова чыгъып сёйледи.

– Барият Муратова гиччиден берли яратывчулукъ агьлюде оьсген ва тарбиялангъан. О заман пагьмулу адам гьисапда танывлу Татам Муратовну ожагъына кёп-кёп белгили адамлар жыйыла болгъан. Шо гьаллагъа гиччиден берли къуршалгъан Барият сагьна усталыкъгъа уьйрене. Шо йыллар тарихни гёзюнден къарагъанда да гьар тюрлю агьвалатлардан бай девюр болгъан деп айтмагъа ярай. Ачыкъ этип айтгъанда, къумукъ театргъа пагьмулу адамлар гелмеге башлай. Сонг да, Уллу Ватан давдан сонггъу 20 йыл сабанчы халкъны яшавунда гьыз къоймай гетмеген. Шо себепден буса ярай, театрны артистлерине халкъгъа ювукъ болмагъа, яйны узагъында гастроллагъа гетип, ишчи халкъгъа спекталлер гёрсетмеге тюше болгъан. Барият Муратова да шо якъдан алгъанда гьар заман ал сыдыраларда болгъан десе, къопдурув болмас. Халкъгъа ювукъ болуп, ич яшавуну дынкъларын, бай тилин теренден билеген Барият сагьнада да шо яшавну пагьмусуну оьр даражасына чыгъып ойнамагъа бажаргъан.

Илму сессияны барышында Барият Муратованы сагьна яшавуну бары да янларына тергев берилди. Бариятны сагьнагъа чыгъагъан кюю чебер суратларда берилгенлигине тергев бере туруп, «Театр ва живопись» деген темада Гь. Цадасаны атындагъы тил, адабият ва инчесаният институтну инчесаниятны тарихи деген бёлюгюню илму къуллукъчусу Сабир Гейбатов чыгъып доклад этди. «Дагъыстанны сурат этив инчесаниятында Барият Муратованы скульптура келпети» деген теманы арагъа чы­гъарып, А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ пачалыкъ музыка-драма театрны алдында огъар салынгъан эсделик ташны этилген кююне, шондагъы терен маъна береген гёрюнюшлени эсгерип, оьрде аты эсгерилген институтну шо бёлюгюню илму къуллукъчусу Лейла Гейбатова теренден анализ этди. «Барият Муратованы яратывчулугъунда музыка» деген теманы ачыкъ эте туруп, институтну илму къуллукъчусу Алла Шабаева оьзюню ойларын айтды.

Тек бу ерде мен де бир тамаша гьалны эсгермей гетип болмайман. Магьачкъала шагьарны ичинде салынгъан къайсы эсделик ташны янына барып эретурсанг, айрокъда яз вакътиде, эки янында чечек ачып оьсеген гюллени гёрмеге боласан. Тек Барият Муратовагъа салынгъан эсделик ташгъа шо якъдан немкъорай янашагъанлыкъ не себепден экен деген суал тувулуна.

Макъаланы башында айтылып гетгени йимик, белгили артисткабызны 100 йыллыгъын белгилевде этилген ишлер аз тюгюл. Гележекде гёз алгъа тутулгъанлары дагъы да кёп. ДР-ни маданият министерлигинде баш касбучу болуп ишлейген Лилия Жамалутдинова шо гьакъда маълумат берди. Ол эсгергени йимик, Барият ойнап гетген келпетлер ва бу йыл ону  100 йыллыгъын белгилев эки де асруну инг гёрмекли агьвалатлары гьисапда халкъны эсинде къалажакъ. 

Касбу ёлунда алынагъан биринчи абатлары савлай уьлкеге танывлу Барият булан бирче башлангъаныны гьакъында  айта туруп, М. Горькийни атындагъы Рус пачалыкъ драма театрны баш режиссёру Скандарбек Тулпаров даимге эсде къалгъан мюгьлетлени гьакъында айтды.

– Мен биринчилей Ч. Айтматовну «Ана топуракъ» деген асарына гёре салынгъан спектаклде Барият Солтанмежитовна булан сагьнада ойнамагъа, спектаклде язылгъан кюйде, мен ону чабып барып къучакъламагъа герек эдим. Огъар уллу гьюрмет этмеклигимден мен шо гёрюнюшню этмеге тартындым. Шо заман ол мени гьазирине англап, арекден магъа оьзю чабып гелип къучакълады. Айтагъаным, Барият Муратова не гьалдан да усталыкъны къоллап чыкъмагъа бола эди.

Москвада Б. Щукинни атындагъы театр институтда охуйгъан заманда, мен дарс беривчюлер ва студентлер булан ёлукъмагъа Барият Муратованы чакъырдым. Ол шо гюн оьзю ойнагъан бир нече келпетлени сагьнада гёрсетди. Мен буса шо ёлугъувгъа нечик багьа берилер экен деп ойлашаман. Дарс беривчюлени бириси еринден туруп, Бариятны пагьмусуна оьр багьа берди. Сонг ол иш ёлдашларына багъып: «Муна усталыкъны оьр канзиси. Бизин ишибизде нени къутгъарагъаныбызны гьакъында ойлашмагъа герек», – деген эди.

Илму сессиягъа берилген заман тамамланса да, Барият Муратова оьзлени яшавунда нечик гьыз къоюп гетгенни гьакъында чыгъып сёйлемеге сюегенлер дагъы да болду. Шоланы арасында А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ музыка-драма театрны директоруну орунбасары Байсолтан Осаев де оьзюню ойларын айтды.

– Биз тамаша девюрню вакиллерибиз. Халкъы учун оьзюн аямай, гечесин-гюнюн бир этип, келпет яратывда чалышгъан Бариятны атын юрютеген орам тахшагьарыбызда тезден болмагъа герекли эди. Юз йыллыгъында шо иш яшавгъа чыгъар деген умут булан къалабыз, – деди ол.

Анасыны эсделигин сакълап, ону яратывчулугъуна теренден багьа берип сёйлеген ёлдашлагъа Белла Муратова оьзюню ва дос-къардашыны атындан баракалласын билдирди.

 

 

 

Б. ОЬЛМЕСОВА.

СУРАТЛАРДА: Б. Муратовагъа салынгъан эсделик;

 илму сессиядан гёрюнюш;

Б. Муратова гьар тюрлю ролларда.