Оьтген ХХ асруну отузунчу йылларында пачалыкъ милли театры янгы къурулагъанда, ону ёлбашчылары оьзлени эки янына инчесаниятгъа гьашыкъ гьар тюрлю пагьмулу адамланы къуршама башлай. О замангъы охугъан, айтылгъан актёрланы арасына оьзбашына чалышагъан артистлер де къошула. Шо оьзбашына чалышагъан артистлени арасына 1933-нчю йылда оьзюне 19 йыл болагъан, сонг-сонг буса уллу гележеги булангъы яш улан Тажутдин Гьажиев де къошула.
Тажутдин Абдулкъадырович Гьажиев 1914-нчю йылда къумукъланы бырынгъы юрту Оьр Къазанышда ярлы сабанчы Абдулкъадыр Гьажиевни агьлюсюнде тувгъан. Огъар янгы уьч йыл битегенде атасы гечине. Кёп гиччилей атасын тас этген яш Темир-хан-Шурадагъы детдомда тарбияланма башлай. Тажутдин охума, билим алма амракъ экенин ону энниден сонг гьар алагъан абаты исбат эте. Ол Темир-хан-Шурадагъы педагогика техникумгъа тюше. Бу техникумда тюрлю-тюрлю кружоклар ишлей болгъан. Олагъа гёзю къызса да, яш улан спорт булан машгъул бола, футбол оюнланы ойнай. Техникумну битдирген сонг Тажутдин Орджоникидзе шагьаргъа гете ва ондагъы юрт хозяйство институтгъа тюшмеге бажара. Бу институтда да студент улан яхшы къыйматлар алып охуй, оьр охув ожакъны муаллимлерини разилигин къазана.
1933-нчю йылда юрт хозяйство институтну 2-нчи курсунда охуйгъан студент Тажутдин Гьажиев каникуллагъа оьзюню ватанына геле. Каникуллагъа чыкъгъан улан шагьарны гезеп турагъан заманда ону гёзюне илинген къумукъ спектаклни афишасы гёрюне. Тажутдин шо афишада язылгъан «Намус» деген спектаклге къарамагъа бара. Оьзюню оьмюрюнде къумукъ спектаклге биринчи керен къарагъан яш бу спектаклден оьтесиз ругьлана. «Намус» деген спектаклде баш ролюн ойнайгъан артист Амир Къурбановгъа Тажутдин герти кюйде гьашыкъ бола. Амир Къурбановну таъсирли оюну ончакъы да Тажутдинни къурчун къандыра чы, гьатта яш улан сагьна оюнлагъа гьашыкъ бола.
Тажутдин оьзюню къаркъарасына ва юрегине анадан тувма табиат берген инчесаниятгъа бакъгъан пагьмусу уянгъанны шо гюнлер сезген. Студент яш уяла, оьзюню бу гьашыкълыгъын ва сагьна оюнлагъа гьасиретлигин айтып болмай тура. Амма юрек тебип чыкъгъан йыр йимик, бир гезик буса оьзюнден ихтиярсыз аякълары ону къумукъ спектакль ойналажакъ театргъа алып гелгенин билмей къала. Ол спектакль битгенче къарап, уьюне къайтагъан артистлеге ёлугъа ва оланы уьюне ерли узата.
Шоллукъда, ол Амир Къурбанов, Гьамит Рустамов, Дадам Сайитнуров булан ювукъдан таныш бола. Яш улан Тажутдинни театргъа бакъгъан гьашыкълыгъын ва сагьнагъа гьасиретлигин билген Гьамит Рустамов ва Амир Къурбанов ону театргъа тюшмеге чакъыра ва директоруна ону алмакъны таклиф эте. Шолайлыкъ булан, Тажутдин Гьажиев, Орджоникидзеде охугъан институтун да ташлап, къумукъ театргъа артист болуп тюше.
Театр училищени де, бир институтну да битдирмеген, оьзбашына чалышагъан пагьмулу яш театргъа гелгендокъ, бары да режиссёрланы тергевюн тарта.
1935-нчи йылда яш артист Тажутдин Гьажиевге 21 йыл бите. Бу замангъа ол бары да къаравчуланы гёзюне илинген ва гьатта шу яш артист къачан чыгъар экен деп къаравуллайгъан бола.
Муну пагьмусун англагъан Темирболат Бийболатов оьзю гёчюрген ва сагьнагъа онгаргъан Шекспирни «Отелло» деген трагедиясында Тажутдинге енгил гьакъыллы ва бай адамны ролюн тапшура. Бу келпетни Тажутдин бек уста кюйде яратмагъа бажара ва ону гележекде ойнажакъ кёп санавдагъы ролларына огъар энниден сонг ёл да ачыла демеге ярай. Узакъ къалмай яш артистге бек къужурлу роль тапшурула. Бу да бола Карло Гольдонини «Эки хожайынны бир къуллукъчусу» деген комедиясындагъы Труфальдинону ролю. Бу келпетни яратывдагъы Тажутдинни уьстюнлюгю, ону комедия жанрда айрыча пагьмусу, табиатдан берилген юмору бары къаравчулагъа ачыкъдан гёрюне.
Бу оьрде эсгерилген спектакллерден сонг халкъ Тажутдинни спектаклден спектаклге айрыча гёзлейген бола. Къаравчулар жыйылгъан янгы премьераларда бугюн Тажутдин ойнамасмы экен деп умут эте.
Артист Тажутдинни, гертилей, халкъ нече де бек сюе эди. О сюювню магъа да гёрмеге тюшдю. Къумукъ театрны къаравчуларыны сыдырасына мен кёп эртеден къошулгъан эдим. О йылларда (гетген асруну 60-70 йыллары) къумукъ интеллигенция театрны айрыча кёп де сюе эди ва бары да премьераларына бара эди. Шо йылларда Тажутдин Гьажиев ортакъчылыкъ этген спектакллени барысын да гёргенмен десем, ялгъан болмас. Мен де о заман театрны кёп сюе эдим, бары да актёрланы таный эдим, оланы кёплери бизин ожакъгъа атамны янына гелеген кюю бола эди.
Тажутдин яратгъан келпетлени эсгерегенде мен шоссагьат «Молла Насрутдин» деген спектаклдеги Насрутдинни, «Эки хожайынны бир къуллукъчусу» деген спектаклде Труфальдинону, «Бож Алиде» Сутурбийни, «Асиятны сюювюнде» Темирбекни, «Майлы ерде» Юсупну, «Дон Сезар де Базанда» Маркизни, «Уян, йырлада» Пиштаны, «Давда тойда» почтальон Исаны ва олай да кёп санавдагъы ол ойнагъан ролланы эсиме гелтиремен.
Тажутдин Гьажиев 70-нчи йылларда бизин уьйге де геле эди. Мен бир керен атама сорагъанда Тажутдинни гьакъында о булай деген эди: «Барият Муратова – сагьнаны алтын бийкеси буса, Тажутдин Гьажиев шо сагьнаны – шагьы! Ону йимик гьюнерли, сагьна учун яралгъан адамны гьали тапма да къыйын.
О чу бири-биринден кёп арек Ленин булан Молла Насрутдинни келпетлерин яратып болгъан. Сен бир ойлашып къара, «Ленин» ва «Молла Насрутдин». Шу эки де рольну нече де уста ва оьр даражада пагьмулу ойнагъан Тажутдин Гьажиев», – деди.
Тажутдин Гьажиев А-В.Сулеймановну «Давда той» деген пьесасындагъы почтальон Исаны ролюн ойнагъан кюй мени эсимде. Къаравчулар, биз, спектакль юрюлегенде шо почтальон Иса къачан чыгъар экен сагьнагъа деп гьасирет къарай эдик. Почтальон Иса чыкъгъанда буса, ол гьар айтагъан сёзюн оьз еринде онча да уста айта эди чи, къаравчуланы къандырып къоя эди десем, бир де къопдурув болмас. Ол къаравчулар не ерде ва нечакъы заман кюлежегин билеген йимик эди. Лап да аслу сёзлени инг де тарыкълы ерин табып дегенлей, ташлап айтып къоя эди. Ол айтагъан сёзлени гесип-гесип айта эди, кюлкюге гёмюлме къоймай эди. Сёйлейгенде сен залны лап артындагъы ерде олтурсанг да, барын да эшите эдинг.
Дагъыстанны халкъ артисти Тажутдин оьзюню къаравчуларын оьзюню къолунда сакълайгъанда йимик юрюте эди. Ол айтагъан гьар сёзге халкъ тынып дегенлей тынглай эди. Ол айтагъан бир сёзню де эшитмей къалма ярамас деп ойлай эди.
Тажутдин Гьажиевни мен кёп сюеген бирдагъы янын да эсгерейим. Ол яшавда оьзюн бек таза ва саламат юрюте эди, яшавда ёлугъагъан яман амаллардан оьзюн арек тутуп бола эди. Биревню сама да кепин бузгъан деп де мен эшитмегенмен.
Театрны коллективинде ону уллу абуру бар эди, гьар гюнлюк театрны ишинде низамлыланы арасында да лап низамлы болуп оьзюн гёрсетген.
Оьзюню сынавун, оьзюню билимин Тажутдин яш артистлеге де уьйретген. Олагъа хыр тутуп айланмагъан, оьзюню пагьмусуну уллу даражасына къарамай, яш артистлер булан чыдамлы кюйде иш гёрюп болгъан.
РСФСР-ни халкъ артисти, айтылгъан драматург ва режиссёр Гьамит Алиевич Рустамов Къумукъ театрны артистлерин эсгерме башлайгъанда, я Бариятдан башлай эди, яда Тажутдинден. Оланы атларын экинчи, уьчюнчю ерлеге бир де тюшюрмей эди. Бу кёпню англатагъан мисал. «Мени театрым» деген эсделик китабында ол булай деп яза: «Молла Насрутдинни келпетин яратмакъ учун Тажутдин йимик артист бары уллу насип, амма Тажутдинни яратывчулукъ ёлунда олай келпет яратмагъа тюшгени де бирдагъы насип. Тажутдин Гьажиевден сонг Молла Насрутдинни келпетин яратагъан актёрлагъа барына да Тажутдинни оюнуну таъсири тиежек, уьлгю болуп токътажакъ. Тажутдин яратгъан Насрутдин – бизин «Насрутдин», бизин учун ол лап да къужурлу, лап да яхшы. Тажутдинни Насрутдини къумукъ халкъны бек гьакъыллы ойларын, итти тилин, оьзю булан ойнайгъанланы ачыкъ хасиятлары ва оьзю пьесаны милли янын бажарывлу кюйде гёрсетегени бар. Бу яратгъан келпет бир заманда да оьлмежек, Къумукъ театрны сагьнасында наслулардан-наслулагъа гёчюп туражакъ».
Гьамит Алиевични бу сёзлери герти болуп чыкъды. Къумукъ халкъ оьзюню пагьмулу уланын, Россияны халкъ артисти болгъан Тажутдин Гьажиевни бир заманда да унутмагъан ва унутма да унутмажакъ.
Багьавдин Гьажиев,
Къумукъ театрны адабият
бёлюгюню ёлбашчысы.
суратларда: Т. ГЬАЖИЕВ; Тажутдин молла Насрутдинни ва СССР-ни халкъ артисткасы Барият Муратова Чумайсатны ролюнда.
