Юрт ерлерде юрт хозяйство ишлер булан машгъул болмакъ учун инг башлап адамны топуракъгъа бакъгъан сюювю болмагъа тарыкъ. О сююв ёкъ буса, бир иш этме де бажарылмай. Адамлар топуракъгъа къуллукъ этме сюймей деген лакъыр гюн сайын кёп эшитилеген болгъан. Арекден къарасанг, шолай гёрюне буса да ярай. Тек гьал булан теренден таныш болуп къарасанг, башгъача ойлар тувула.
Буйнакск районда «Къазаныш» деген кооперативни председатели Малик Ирбайинов булан таныш болуп лакъыр этгенде, мен юрт хозяйство тармакъда чалышма гьакъ юрегинден сюеген жагьил адамлар бар экенни англадым. Шо лакъырлашыв булан сизин де ташыш этебиз.
– Малик, мен сени атанг Магьамматрасулну яхшы таный эдим. Дюньядан тез гетди, тек ол къуруп, ишлетип юрюген кооператив бар. Къачан къурулгъан эди «Къазаныш» деген СПК? Сен къайсы йыл ону ишин юрютме башладынг?
– Юрт хозяйство кооператив 1997-нчи йыл къурулду. Атабыз къургъан эди… Огъар гиреген пайлары булан 184 адам бар эди. Тюзевлю ишлеп турду. 2004-нчю йыл мен гелгенде, ишлерибиз бузукълашма башлады.
– Не себепден ?
– Кооперативге берилген топуракъланы бизин ихтиярдан тайдырып, юрт администрацияны атына чыгъарып, олар да биревлеге сатып къойду. Судгъа бердик, не этсек де, бизин гертибизни англатма болмадыкъ. 2004-нчю йылдан 2009-нчу йыл болгъунча судлар, прокуратуралар булан доланып турдукъ. Ялкъдым, гёнгюм тайды, алып сумкамны да Петербурггъа чыгъып гетдим ишлеме.
Бираз акъча этдим, къоймажакъман шо атамдан къалгъан кооперативни ишин тюзевлю этмей туруп деп ойлашып къайтдым. Комбайн, трактор алдым сатып шо къазангъан акъчама, гелип янгыдан жыйып кооперативни членлерин, башгъа топуракълар да алып, ишлеп турабыз.
– Башгъа топуракълар алып болгъан сонг, о заман да олай доланма тюшеми эди дагъы?
– Мен тюзлюкню тапма боларман деп тура эдим. Шолай, йыллар созулду. Ондан къайры да, бизин алдагъы ерлерибиз арив топуракълар эди.
– Атагъыз къуллукъ этген ер ювукъ тийген буса да ярай, оьзге авлакъдан алгъан топуракъланы чачыв учун да гьазирлеме тарыкъ чы.
– Дюр, бизде Къазанышда 5 минг гектар сама да сюрюлеген, чачылагъан ерлер бар. Олар нечесе йылланы узагъында къаравсуз къалып, отлавлукълагъа айлангъан. Олай топуракъланы гьазир чачывлукълагъа къоллап болмай.
2015-нчи йыл чачдыкъ 100 гектаргъа ювукъ ерге будай, арпа, гьабижай. Жыйгъан тюшюмюбюз бир гектардан 3 минг 400 кило гелди.
– Гектардан 34 центнер – яхшы тюшюм. Совет девюрде де гектардан 22-25 центнер будай алагъан хозяйстволар макътала эди.
– Пайы бар гьар адамгъа 3 тон 400 кило будай да, 121 салам тай да бердик. Бир пайдан 10 минг манат жыя эдик.
– Олар къазанагъан гелим, харжлагъан акъчасы булан тенглешдиргенде, азындан, эки керен артыкъ бола чы. Яман тюгюл.
– Озокъда яхшы. Бир ишге къошулмаса да, хайыр этме бола.
Будайны тюшюмю гьар йыл бир йимик болмай. Табиат шартлар онгайсыз болуп къалса да, хайыр къала. Муна гетген йыл да гьар гектардан 2 тон 574 кило будай алдыкъ. Гьариси шончакъы ашлыкъ да, 120-шар тай салам да алып гетди.
– Нече гектаргъа чачгъан эдигиз гетген йыл?
– 210 гектаргъа чачгъан эдик.
– Ким сюйсе де къошулма боламы?
– Бола. Сюйсе – бир гектаргъа, сюйсе – эки, уьч, 10 гектаргъа къошулагъанлар да бар.
– Гележекде кооперативигизни членлери артажакъ деп эсинге гелеми?
– Юртда ишсиз адамлар кёп. Оланы бирлери стол, шанжал этеген цехлерде ишлей, бирлери жан сакълай, бирлери гьар ерден иш излеп айлана. Юрт хозяйство тармакъ унутулуп барагъанда йимик. Топуракъгъа къуллукъ этсе, олагъа да, юртубузну авлакъларына да яхшы болар эди. Сюрюлеген, чачылагъан топуракъланы къаравсуз къойгъан чакъы, олар къолдан чыгъа.
– Сени гьаракатынг булан «инныртюп» деген унутулуп барагъан адат арагъа чыгъып геле. О нечик эсинге тюшген эди?
– Биз 2015-нчи йылда инныртюп байрам этдик. Юртну Ташбаш деген еринде (ондан къараса, савлай Къазаныш къолунгну аясында йимик гёрюне) биз ашама затлар да алып, концерт программа да онгарып, мекенли оьтгерме сюйген эдик. Башлай турагъанда, полициядан адамлар гелип, неге этесиз, ким ихтияр берген, юрю бизин булан «отделгъа» деп илинген эди. Мен айтдым юрюмеймен деп. Гючден алып барма да сизин ихтиярыгъыз ёкъ, мен де, ёлдашларым да законну бир ерин де бузмагъанбыз. Сонг олар инныртюп байрамыбыз битгинче гетмей турду.
Артындагъы гюн бирлери магъа телефондан таба: «Сени не ихтиярынг бар?» – деп яман-яхшы сёйлеп, хонтурланагъанлар да болду. Бизин англайгъанны орнуна, чатакъ салма сюегенлер бар экени магъа яман тийди. Юртда яшайгъан, мен оьзюне абур этеген бир уллу адам да бар эди шоланы арасында. Атын айтмай къояйым. Ол чу бизин бетибизни этмеген эди, къайырмас, мен ону бетин этемен.
– Сонг не болду дагъы?
– Экинчи йыл, 2016-нчы йыл, инныртюпню этмей къойдукъ. Гетген йыл, ойлашдым, яхшы адатланы халкъны арасындан тайдырма тарыкъ тюгюл, оланы унутулагъанларын да къайтара гелтирме тарыкъ. Неге мен бир-биревлени гюнчюлюк базлатгъан сёзлерине тынглап юрюме борчлуман? Этдик, гетген йыл дагъы да арив этип. Атлар да чапдырдыкъ, Къазаныш юртну байрамы йимик болду.
– Яхшы, Малик, шо сизин кооператив «инныртюп» байрамны оьтгермек учун чыгъаргъан харж къайдан алынды?
– Бир манаты да кёмек этип берилген акъча тюгюл эди. Оьзюбюзню харжыбыз булан этдик.
– Сизин кооперативни председатели сенсен, харж да сени янынгдан чыкъгъандыр деп ойлашсам тюз боламы? Сен жавап бермей къой, мен билемен тюз экенни. Не учун этиле, олай болгъанда, шо «инныртюп?»
– Ону биринчи себеби, бизин юртда колхоз, совхоз бар заманларда да этилип юрюлген шо байрам энниден сонг да болма тарыкъ деп эсиме геле. Экинчилей де, бизин юртда бу тармакъда ишлейген оьзге предприятие болмагъан сонг, жаваплыкъны оьзюбюзге алма тарыкъбыз деп де ойлашаман.
«Инныртюп» дегенде, оьзюбюз оьзюбюз булан битип къалмай, алда колхозда ишлеген ветеранланы да чакъыргъан эдик. Уллу столлар да къуруп, гьалпамалар, гьинкаллар да этип, бизин милли ашларыбыздан, бир гиччирек байрам йимик оьтгердик. Спорт ярышлар этдик, пудлукъ гётерегенлер, жая булан окъ атагъанлар да бар эди. Утгъанлагъа бир къой да бере эдик. Гьар йыл этме хыялыбыз бар, мердешленип къалса, адатларыбыз къайтажакъ. Яшлар да, ким биле, бизден алып унутулма къоймас.
Бирдагъы яны да бар ону. Авлакъ ишлени, ата-бабаларыбыздан къалгъан ишлени агьам
иятлыгъын халкъгъа биз гёрсетмесек, ким гёрсетер?
– Тюркиялы шаир Назым Хикмет де айтгъанлай: « Мен янмасам, сен янмасанг, ол янмаса, къарангылыкъны ким енгер?»
– Тюз. Тек шо къарангылыкъны енгме сюеген адамлар бек аз экени яман тие.
– Алдагъысындан артдагъы гезик оьтгергенигиз арив болдуму?
– Болду. Алда янгыз къазанышлылар булан дазуланып къалгъан эдик, артда этгенибизге район гьакимлер де гелди. Республиканы Башчысы да видеоконференция къайдада къутлады бизин.
Уьчюнчюлей этегенде, Аллагь буюрса, оьзге районлардан да къонакълар чакъырарбыз деп эсиме геле.
– Топуракъны ишлетегенлеге пачалыкъны янындан этилеген харж кёмеклер де бар, оьзюнг де билесендир, сен алгъанмысан?
– Алмагъанман. Бир йыллар алда алма къарагъан эдим, бажарылмады. Гьали алма сюемен. Кёп де бермей. 150 минг манатдан бираз къолай. Шогъар онгарма тарыкъ кёп кагъызлар бар, шоланы гьазирлеп тураман.
– Район администрацияны янындан, районну юрт хозяйство управлениесини янындан да сагъа кёмек этме тарыкъ экенни англайдыр?
– Тюзю, гьали англай тура деп эсиме геле. Районну башчысы Камил Изиев де гьали артда юрт хозяйство тармакъны башын тутгъанлагъа кёмек этежекбиз деп сёз берген. Къарайыкъ…
– Сен отуз йылланы ичиндеги жагьил адамсан. Авлакъ ишлени сени тенглилеринг де, гиччилер де сюймей деп айтма ярай. Сен бу ёлгъа мекенли бакъгъансан деп эсиме геле…
– Топуракъгъа къуллукъ этмек бек сыйлы къуллукъ деп ойлашаман. Авлакълар алда нечик арив бола эди?! Сюрюлген, чачылгъан топуракълар нече де арив гёрюне. Оьсюмлюк оьсеген авлакъдан гёз сююне. Авлакъдан юртну ичине гелим гелмесе, берекет де боламы? Гёрмегенлер не билсин. Сиз де гёргенсиздир будай тёбелени, гьабижай суманы, къартыкъны нечик арив ийиси, берекети бола?!
– Герти айтасан. Юрютеген ишигизде йыл сайын алгъа бармагъа насип болсун.
– Сиз де савболугъуз.
