– Салав Магьамматсалигьович, сиз бугюнгю бизин яшавну, бизин халкъны тарихи гелишине ва барышына, бу масъаланы гьар тюрлю яны булан аралыгъы бар белгили политика-жамият чалышывну алимисиз, адабиятчысысыз, айтгъанына халкъыбызны арасында тергев берилмей къалмайгъан ойчусусуз. Шону да гьисапгъа алып, бизин газетни охувчуларыны янындан гелеген соравлагъа сизин къаравларыгъызны билме сюер эдик.

 

– Озокъда, мен билгенни айтайым. Тек бу гезик, бизин лакъырыбызны «сёзю» аз болуп, амма къурчу, маънасы жагь болсун учун, сизин гьар соравугъузгъа, «уьчлюкге» салып, уьч калима булан жавап берме къаст этермен. Бизин бырынгъылар игитники уьчге ерли деп, негьакъ айтмагъан чы.

 

– Бугюнгю Къумукъну интеллектуал даражасын гёрсетеген уьч китапны гьакъында айтма тюшсе, къайсы китап­ланы эсгерир эдигиз?

 

– Мурад Аджини китапларын.

КНКО-ну гьаракаты булан чыкъгъан «Къумукъланы энциклопедия сёзлюгюн».

 Бадрутдин Магьамматовну къумукъ ва орус тилде чыкъгъан «Между двух миров» деген китаплары булан бирче бугюнгю къумукъ поэзияны етдиринки асарларын гёрсетер эдим…

 

– Къумукъну гележеги «къуюлгъан» уьч ерни, уьч юртну айт десе, не айтар эдигиз?

 

– Шу суалыгъызгъа узакъ ойгъа тартып турмасакъ, мени жавабым шулай:

Биринчиси – Оьтемиш. Бугюнлерде эренлиги арта ва  бырынгъы Солтан-Магьмутлугъу уяна гелеген юртубуз. Бу токъташдырывгъа мени хыйлы далиллерим бар.

Экинчиси – Кахулай. Муну, инаны­гъыз, оьз юртум деп айтмайман, гьар гюн дегенлей, айрокъда гьар жумагюнлер, мунда Аллагьутааланы сыйлы аты булан бирев де билмейген ону яшыртгъын аты да чалына. Мунда гелеген гьар муъминни бютюн яшавуна о ажайып уллу ниъмат болуп синге.

Халкъыбызны Аллагь берген милли къутлугъун къувлута, ону бютюн барлы­гъына нюр геле ва Аллагьутааланы сыйлы аты Магьаммат-Мухтар-гьажини ваъзаларындан таба себиле.

Уьчюнчюсю де, Бабаюрт райондагъы Люксембург булан Львовск юртларыбыздыр. Неге?! Неге тюгюл, о юртларыбызда, школаларда яшёрюмлени арасында биз гележекдеги янгычалай, янгыдан эс табып белсенген халкъ болажагъыбыз гёрюнюп тура. Бу юртлуланы ругьунда бизин халкъны ичинде гьали де генг къайдада белгили болуп битмей турагъан гьакъ герти къагьруманы, ёкълангъан къазиюртлу Мокъавну хасияты янгыдан орманлашып  амалгъа геле башлагъан.

 

– Сиз, алдагъы соравгъа жавап бере туруп, къутлукъну гьакъында эсгердигиз. Ону не йимик маъна салып айтасыз?

 

– Биринчилей, шогъар илмуда нечик маъна бериле буса, мен ону маънасын шолай англайман. Демек, дюнья арада не бар буса, шону менлигин, гелишин, барышын, тамамлашывун,битимин белгилейген бир сыралы аламаты бар. Башгъачалай айтгъанда, ону Аллагьдан гелген «къысматы», «къадагъасы». Гележекде сен шолай болгъур деп берилеген аламаты бар.

Шону йимик, мени къаравум да, гьар халкъны тарихи гелишине, болушуна башданокъ бегилген къутлукъ, урлукъ коду бар. Яшавда о герти буса, къутлукъ да, гьалаллыкъ да янаша юрюрлер. Бизин халкъ байрамынг къутлу болсун деп ерсиз айтмай… Олай демек, башындан не «урлукълу», нечик алымлы болсанг, оьзюнгню яшавлукъ чалышывунгда да шо болуп оьсе­сен. Бу – яшавда кёп керенлер сыналып гелген зат. Къабакъ чачсанг, ондан харбуз оьсмес. Шону йимик, уллу гьакълыкъ тизген, язгъан язывунгда не нюдюр (код) бар буса, ондан сонг да, гьар-бир адам йимик, халкъда, элде, юртда даим оьзюню шо къутлугъун артдырмакъ учун чалышар.

 

– Сиз белгили жамият чалышывчу гьисапда нечик ойлашасыз, Къумукъда, бютюн Дагъыстанда не этсе, не йимик ёл тутса янгы оьрленив башланып гетер эди?

 

– Шону учун бизде, бютюн Россияда да йимик, таймай уьч шарт юрюлгени герек: гьакъ герти халкъчылыкъ, халкъланы арасында бютюн бизин зор уллу (къулачгъа сыймай буса, о ий де болмай, дос да болмай) пачалыкъ жамиятлыгъыбызда гьакъ герти тенглик юрюлмей туруп, тюзлюк нечик болсун? Халкъы тенгсиз инсан оьзю де харлы, тенгсиз, талайсыз болагъаны герти чи. Гьар халкъгъа оьз еринде (ватанлашгъан топурагъында) оьз ихтиярлы аманчлы­гъын юрютме болагъан къурум болгъаны герек. Бу шартланы экинчисидир.

Уьчюнчюсю де, тарихине таянып, гьар халкъ оьзю-оьзюне тёре гесеген къатты къастлы болмакъдыр. Сёз ёругъуна айта­йым, мени бир ювугъум бар. Ону касбусу – ёл салывчу ва кёпюрлер къурувчу. Бу янындан Дагъыстангъа кёп гьалал къуллукълар этген адам. Огъар мен бир керен: «Сен къурагъан кёпюрлени мекенлиги, беклиги аслу гьалда не затдан амалгъа геле, ташданмы, цементденми?» – дедим. Сорап да битгинче, ол магъа: «Аслу гьалда эки-уьч затдан себеп бола.  Башлапгъысы – къастлыкъны къудратлы къаттылыгъы, дюнья барлыкъгъа алгъан билимлеримни мекенлиги ва оьзюнгню билим гьисаплашывда менлигинг», – деди.

 

– Гьар жавабыгъызда сиз уьчлюкню (игитники – уьчге ерли дегенлей) къоллама къаст этесиз. Олай буса, дёртлюкню нечик англайсыз?

 

– Сиз бютюн дюнья барлыкъгъа тергев этип къарагъанмысыз? Бютюн барлыкъ дюньяларда бирликге таянгъан: Аллагьыбызны бирлиги, сюювню бирлиги, ата-ананы бирлиги. Гьасили, бир ва бирлик ёкъ еринден бар бола, дагъы о къайтара такрарланмай. Шо саялы да эки дегенде –  эслене, эсге ала, эс таба.

Уьч дегенде – оьчеше ва оьзденлеше.

Дёрт дегенде – дёртлеше, къувлуй да ва барышы янгылаша.

Беш дегенде – беклеше ва гьасиллеше.

Алты дегенде – арта ва артлана.

Етти дегенде – енгилмес.

Сегиз дегенде – шекленмес.

Тогъуз  дегенде – гьар бир зат токъташар.

Он дегенде – къабургъасы нолю (10) булан бирлеше.

 

Шулай  дей эди бизин тайпаны уллулары. Йырчы Къазакъ да шу бырынгъылыкъны къоллап йырлар язгъан.

– Сиз оьзюгюз де эсгерип гетдигиз. Дюньяларда ва бизин яшав къурумубузда тюзлюк ва гертилик къачан оьрлюк алар экен? Нечик ойлашасыз?

 

– Таргъу, Кахулай булан албёрюгентлилени «Къараман» къайгъысы юрюлюп турагъаны уьч йылгъа айлана тура. Эсиме геле, къумукъланы «Къараман» масъаласы чечилмей туруп, дюньяларда тюзлюк болуп битсе тамаша!? Хазар денгизни гьали де толмагъан ери бар. Россияда, Дагъыстанда бизин халкъгъа бакъгъан якъда тюзлюк болмай туруп, шо денгизни толмагъан ери толмажакъ.

 

– Сизин къаравугъузда, Дагъыстан, ону ичинде бизин халкъыбыз да, шу тайпа ишлерде не амал булан, не эп булан тюзелир эди?

 

– Шогъар да уьч тюрлю яшавлукъ-политика янашыв таймай юрюлмек парздыр: янгы наслуну, янгы заманны аламатында билим алып чыныкъгъан (миллети ким сюйсе болсун, бири-бирине гезик берип) вакиллери гелип яда сайланып, респуб­ликада башчылыкъ юрютегени тарыкъ. Тюзюн айтгъанда, республикабызгъа гетген-битген совет девюрню адамлары геле туруп, оланы чакъырывларындан халкъыбыз ялкъгъан. Гьар-бир бизин иш тутгъан ерибизде (уллу болсун, гиччи болсун) яш наслуланы токъташыву къуюлуп, табанын таптап гелишге айланмагъан. Дагъыстанда «закон» булай: бирев бир гьакимликни елесе, шо еринде къакъ болгъунча олтурар, таймай.

Экинчи яны. Бизде Дагъыстан парламентине сайлангъан адам оьз халкъыны алдында да ва бютюн Дагъыстанны алдындагъы жаваплыгъын да юрютмесе, иш алгъа гетмей. Къумукъдан барып къумукъ миллетни вакиллери парламентде йыллар бою олтура, амма олар оьз сиптечилигин гёрсетип, бизин халкъны не йимик масъалаларын чечгенин эшитмейбиз.

Уьчюнчюлей де, тенглешдирип айтайым, Голландия нечик денгиз ягъада къурулгъан пачалыкъ буса, Дагъыстан (айрокъда бизин халкъ) Каспий денгизни ягъасындагъы Кавказ къайдалы Голландия болсун деген чалышыв герек эди. Биз барыбыз да гьалиге Дагъыстанны оьз ниъматын къоллап, ону бютюн эл учун, бютюн Россиябыз учун пайдаландырып билеген халкъ тюгюлбюз. Амма геополитика къайдада гёз къаратсакъ, бизинки йимик (айрокъда денгиз бой – Къумукътюз йимик) къудратлы стратегия маънасы булан ер берилген дюньяда аз халкъ болур деп эсиме геле. Биз нетебиз, бизин усталыгъыбыз гьалиге негер чата? Гьалал гелим береген топуракъларыбызда цемент заводлар, шиша заводлар, аммиак кюйлевючлер этеген цехлер ачабыз деп макътанма устабыз. Туташ муна  шу тайпа проектлени къарышып, чачыв майданларыбыз, отлав авлакъларыбыз дангыллыкъда къала. Шоллукъда, пайдаландырылма берилген къудрат къаравсуз, шо баягъы «къутсуз» ташлана. Бир онгсузлукъну унутсакъ, муна янгы къуллукъда «Уьйташны» боюнда цемент заводлар къурулажакъ деген «шатлы» хабарлар яйыла башлай.

Эсиме геле, бизин Дагъыстан арада гележекге бакъгъанда, ойсузлукъ булан башданбаракълыкъ (къумукълар шолай дей) оьрлюк алып юрюй.

 

– Сиз алимлер булан тыгъыс аралыкъ юрютесиз. Дюньягъа белгили алимибиз, язывчубуз Мурат Аджини 70 йыллыкъ юбилейин оьтгерме къурулгъан сиптечи группаны башчысысыз. Къумукъдан инг белгили алимлени атларын айтма тюше буса, кимлени айтар эдигиз?

 

– Абдулгьаким Гьажиев – къумукъ фольклористика илмуну яратгъан адам.

Къалсын Къадыргьажиев, биз гьали де оьзюн тийишли кюйде англап да, багьалап да, сый берип де китапларын да къыйматлап битмеген адам. Къумукъ тилни теренлигин, янгыз тюрклюк тюгюл, бютюн­дюнья даражада гёрюп язылгъан китапланы автору.

Гьасан Оразаев – бизин тарих ва языв культура варислигибиз учун ажайып уллу къошум этивчю.

                                         

– Гуманитариядан башгъа илмулардан алсакъ, кимлени эсгерме боласыз?

 

– Гьамит Бучаев – академик, янгы университет къурувчу, алты томлукъ русча ва ингилис тиллерде чыгъарылгъан бугюнгю экономиканы, менежментликни, бизнеслик тармакъда чалышывну макъалаларына къарав береген илму китапланы дюньяда генг арада яйгъан алим.

Алибек Гьажиев  – профессор, илму-ахтарыв институтну директору, юрт хозяйствону ва бавчулукъну масъалаларына багъышлангъан кёп илму китаплар язгъан адам. Бизин Дагъыстанда шолай адам дагъы болуп битсе тамаша.

Гьамит Халитов – янгылыкъ яратывчу. Ол яратгъан янгылыкъланы адамлар да, уьлкебиз де къыйматлап болмайдыр деп эсиме геле.

 

– Шолай алып айтгъанда, бизин Къумукъну арасында не йимик уьч хасият ёкъ болгъанны сюер эдигиз?

 

– Кантчылыкъ ва айсенилик. Бетгёрдючюлюк ва сюркюччюлюк булан яревкелик.

Айрокъда элине, тилине бакъгъанда немкъорайлыкъ, ятгъа-тышгъа, инсангъа, адат-къылыкъгъа бакъгъанда сансымай янашыв.

 

– Сиз бираз алдын бизин яшав гьалланы айта туруп, кёбюсю гезиклер халкъчылыкъ ёлну юрютювде къайратлыкъ ва къаттылыкъ етишмей къалагъанны эсгердигиз. Ону маънасын чечип айтгъанны сюер эдик.

 

– Мен айтагъангъа биревлер  рази болмай къалмакъ да бар. Болса болсун, гёре-багъа бугюнлерде бизин халкъны кёбюсюне динни тутувда да къаттылыкъ етишмей, бирин-бири тутувда да къайратлыкъ етишмей, тарихин, тилин юрютювде де къайратлыкъ етишмей ва топурагъын якълав булан ону ишлетивде де къайратлыкъ етишмей! Гёрюп турабыз.

 

– Бизин яшавда геч-тез не йимик затланы сыйы артар деп эсигизге геле?

 

– Охувну ва билим алывну сыйы къайтажакъ. Янгыдан ярыкъландырывчулукъну гьаракаты башланажакъ. Гьакъ сёзню гючюне инамлыкъ ва гьасиретлик артажакъ. Гьар-бир уллу ва гиччи ишибизни дюнья оьлчевлерде чегип, иш юрютюв къайдалар оьрлюк алажакъ. Девюрлер бизин шогъар чакъыра!

 

– Къумукътюзюбюзге, айрыча айтгъанда, экономика тармакъда оьрленив къачан гелир деп эсигизге геле?

 

– Оьтемиш, Къарабудагъгент, Къазаныш, Эндирей, Яхсай булан Чагъаротар ва Хамаматюртларыбыз оьрленмей туруп, магъа къумукъ халкъ оьрленир десе, мен инанып битмес эдим.

 

– Бютюн Дагъыстанны оьрленивю неден башланмакъ бар? Нечик ойлайсыз?

 

– Мен ону учун уьч белги гёремен: эренлик, инсанлыкъ таза болсун. Сонг да, гьар-бир ишибизде, айрокъда Къумукътюзде, топуракъ къоллав гьалаллыкъны кюрчюсюнде юрюсюн. Капитализм девюрге хас болгъан гючю етгенге елевчюлюк арадан тайсын.

 

– Оьсюп гелеген яш наслудан не къаравуллайсыз?

 

– Яш наслу спортда етишип турагъан уьстюнлюклерден къуванабыз. Грек-рим ябушувда ва тутушуп ябушувла кахулайлы ва таргъулу уланлар яшёрюмлени арасында юрюлген Олимпиада оюнларда чемпионлар болду. Олай да, кикбоксингде кахулайлы уланыбыз Италиядан чемпион болуп къайтды.

Биз етмегенге, олар етсин! Эл намусун башлап кютсюн. Гьакъгъа инансын, халкъгъа таянсын!!!

 

 

 

Баянлыкъны алгъан А.ГЬАМЗАЕВ.