Уллу критик В.Белинский буса: «Кюлкю – гертини де, ялгъанны да арасындагъы элчи», – деп язгъан. О элчи гьисапда даим гертиликни янын тутагъанны В.Белинский рус язывчуланы асарларындан мисал гелтирип исбат этген.
Къумукъ адабиятны сатира тармагъында башлап ишлеген язывчуларыбызгъа, озокъда, орус адабиятны сатирасы уьлгю болуп токътагъан.
Сатира тармакъда къумукъча язылгъан асарланы ахтаргъанда буса, поэзияда ону бешигин чайкъагъанланы ва уллу къошум этгенлени бириси – шаир Анвар Гьажиев.
Бу макъалада шаирни бары да сатира асарлары гьакъда айтылмай. Неге тюгюл, газетни бетинде олай иш толу бажарылмай. Мунда къумукъ охувчулар оьтген юз йылны отузунчу йылларындан берли охуйгъан дёрт-беш асарны гьакъында сёз юрюле.
Шаир Анвар Гьажиевни сатира къайдада язылгъан шиъруларында, поэмаларында эсги адатланы мысгъыллав да, иришхат этив де, къайгъы макъамлы сезивлер де тийишли оьлчевде, яшавда болагъан даражада берилгенге инанасан.
Язывчу Марк Твен айтгъанлай: «Герти яшав булан байлавлугъу ёкъ юмор маънасыз бола ва охувчуну кюлетмей, къурчун къандырмай, инандырмай».
Анвар Гьажиевни макътавлу яратывчулукъ ёлунда язылгъан кёп санавдагъы китапларыны къайсын алып охусакъ да, сатира шиърулар кёп. Гьатта автор оьзю сатира бёлюкге салмагъан шиъруларында да авторгъа хас сатирагъа парх береген сатырлар ёлугъа. Айтылгъан сёзлени исбат этмек учун шаирни 1972-нчи йылда чыкъгъан «Юрекни янывлары» деп баш салынгъан китабын алып къарасакъ да таманлыкъ эте. Шо китапны «Савболлашыв» деген бёлюгюнде «Немис солдатны къызы» деген шиърусу бар.
Немис солдат Россиядан анасына язгъан кагъызында давдагъы оьзлени къыйынлы гьалын суратлай.
«Геббельс «битген» дейген Къызыл Армия
Къырып лап пастангъа дёндюрюп къоя.
Бир аягъын – ерде, бириси – кёрде,
Немисден учуз зат ёкъ мунда бир де.
Къыйыныбыз гючлю битден, бюрчеден,
Орус топлардан, орус сюлчюден,
Олар урулгъанда кёклер – бош бешик.
Минг тюменге тие бир чычкъан тешик», – дейген сатырланы охусанг, немис елевчюлени къувуп барагъан Къызыл Армиягъа макътав этмеге сюесен.
«Оьлгеним кёп къолай мени савумдан,
Окопда сув агъа, йибип авумдан», – дейген сатырланы охугъанда буса, душманны окопдан башын чыгъармагъа къоймайгъан, фашистлени титиретеген «Катюшаны» ялынлы чапгъынларын эсге аласан.
Оьтген юз йылны эллинчи йылында язылгъан бир дёртлюк бар:
«Той – къумукъну адатлангъан бир ёлу.
Онгунг-солунг эсиргенлерден толу.
Къалгъаны чы къара къыямат эди,
Къанъявгъурну савболу бар, савболу», – деп язгъан шаир Анвар Гьажиев.
Къысгъа язылгъан дёртлюклери шаирни кёп. Муна бирдагъысы:
Къысгъа язмакъ – къыркъ чайнамакъ, бир ютмакъ.
Охувчуну юрегинде ер тутмакъ.
Узун язмакъ – ютуп турмакъ чайнамай,
Охувчуну къыйнап, оьзюн къыйнамай», – деп язгъан шаир.
1947-нчи йылда Анвар Гьажиев «Къайсар Къалабузаров» деген поэманы язгъан. Шо поэма 1958-нчи йылда чыкъгъан. «Сайламлы йырлар» деген китабына салынгъан. Бу поэмада игити тавакаллыкъдан арек, бир сёзде токътап болмайгъан, бузавланы арасында танадай айланагъан, къатынсыз бойдакъ, уьюнде, къонакъланы къоюп, оьзю тёрге чыгъып олтурагъан, ачыкъ юрекли Къайсар Къалабузаров.
«Ерлешип ол оьз уьюню тёрюнде,
Терезеден ерсиз битдей гёрюне.
Мыйыкъларын бура, сыйпай сакъалын,
Закускеси – бишлакъ, согъан къайдагъы.
Беп-белгили уьй есини бойдагъы».
Бу поэманы гесеклери тойларда да йырлана эди. Къакъашура юртда (Къарабудагъгент район) тойларда Исламутдин Белетов поэманы гесеклерин агъачкъомуз согъуп йырлайгъанда, жагьиллер, тойну къоюп, Исламутдинни йырлайгъанына тынгламагъа бара эдилер. Озокъда, Анвар Гьажиевни сёзлерине язылгъан макъамлар да аз тюгюл. «Савболлашыв», «Бизин ал байракъ», «Къара гёз», «Къарай-къарай гет», «Ала бар» ва башгъалары йырланып турду.
Шаирни «Сен сорайсан не затдыр деп юз грам» деген шиърусунда булай сатырлар да бар:
Сен сорайсан не затдыр деп юз грам,
Мен билсем, шо сен айтагъан юз грам –
Сав литрге берилеген телеграм, – деп яза шаир. Ачыкъ зат, юз грамны ичген сонг, сав шишаны артындан чабагъанланы гьакъында айтылгъан.
Анвар Гьажиевни оьзю охувчугъа айтмагъа сюеген пикруну къайсы асарында да юморгъа бояп айтмагъа пагьмусу бар эди. «Ишсюймесни дуасы», «Яллагъан чубулдурукъ», «Къыз сюер» деп баш салынгъан шиърулар шогъар мисал болуп токътай.
Шаирни «Гюйген къуймакъ» деген поэмасыны игитлери – эр-къатын Баммат ва Бике. Булар бирче бир къалкъыны тюбюнде кёп йыллар яшаса да, яшавгъа къараву экисиники де айрыча башгъа. Баммат оьзюн партия къайда йиберсе де бармагъа гьазир тура. Ону бир ишден оьзге ишлеге де бир нече керен гьакимлер йиберген. Къатыны Бике буса эри Баммат ишин кёп алышдырагъангъа къаршы ва эрини бетине айта:
«Гелгенибиз йыл битмеген тюзевлю.
Къурумагъан къалкъыбызны жабары.
Уьюбюзден гьаран тайып турады
Онгмагъыр шо запчастланы хабары».
Баммат учун буса жамият ишни авур еринде загьмат тёкмек, артда къалгъан хозяйствону алгъа чыгъармакъ – уллу насип. Шо саялы Баммат къатыны Бикени сабур болмагъа чакъыра ва оьзю кёп сююп не ишге де гьазир экенин булай англата:
«…Токъта гьали, таман, бираз аста бол,
Халкъланы къой, олар булан ишинг ёкъ.
Сюйсе барсын, сюйсе къойсун, сагъа не?
Биревге де гюч этеген гиши ёкъ», – деп, Баммат къатынын сабурлукъгъа чакъыра. Бике учун буса насип – «бала ятгъан бабишлери, къазлары, барма-гелме къырыйында базары, барып-гелип юрюйген сют асары».
Къатыны Бике эри Бамматны жавапсыз къоймай:
«Выходнойгъа эр геле деп мен мундан,
«Иш къыстав» деп телефон сёйлеп сен ондан
Яш да гьар гюн: «Папам неге гелмей? – деп, жавап къайтара туруп, ялгъавдагъы къуймагъын унутуп къала.
Эр-къатынны сёйлевлери узатыла. Натижада, уьйге аччы гюйген ийис яйыла. Баммат алгъасап терезени ача. Бике туруп къуймакъгъа чаба. Къуймакъгъа етишгинче, Бике паласгъа сюрюнюп йыгъыла ва ер бавурлап: «Я, Аллагь!» – деген тавушу чыгъа.
Баммат «Я, Аллагьгъа» да жавап къайтара.
«Аллагь нетсин, – деди Баммат, –
Авланмассыз ерде авгъан арбагъа!
Тур гьали, тур, ятма, гётер башынгны,
Паласны къой, къайда, къолунг бер магъа», – деп къатынына къолун узата Баммат.
Сен-мен булан къуймагъы гюегени де биринчи гезик тюгюл экени поэманы ахырынчы сёзлеринден билине.
Анвар Гьажиевни охувчуну къурчун къандырагъан ва герти яшавну суратлайгъан асарлары кёп бар. Бир нече сёз шаирни яшлагъа багъышлангъан шиърулары гьакъда да айтайыкъ.
Шаир оьзюню «Къыш», «Сувукъ», «Гюз» деп баш салынгъан шиъруларында яшланы яшавун яхшы билегенин исбат этген. «Эртен чакъда», «Жамашгъа жавап», «Авузгъа бош акъ бабиш» деп баш салынгъан поэмаларыны чеберлиги макътавгъа лайыкълы.
Автор «Сувукъ» деп баш салынгъан шиърусунда февраль айдагъы сувукъланы суратлай туруп булай яза:
«Уллу гьаким эди ёлларда сувукъ,
Башгъа тюгюл эди огъар дос, ювукъ.
Болмаса уьстюнде эливдей тону,
Яшгъа да хатири ёкъ эди ону.
Чюмлеп жыйдырады къолун, аягъын,
Нар йимик этеди этин, яягъын.
Бурнунгну чу гьатта жанын алады,
Кисенге тыгъардай гьалгъа салады».
Шаир къышны къагьрулу сувугъун айта туруп, охувчу яшланы школагъа гьасиретлигин де исбатлай:
«Къайтарады яшлар ону къарывун,
Токътатмай эдилер дарсгъа барывун».
Душмангъа къаршы дав этегенлеге йибермек учун ящиклеге алмалар тёшейген къызланы суратлайгъандан къайры да, душманны таптатмакъ учун танк къурмагъа акъча береген ватандашланы гьаракаты да поэмада суратлана.
«…Фронтдагъы сени яшынг
Сенден айып тапмасын.
Гел, биз огъар танк къурайыкъ,
Ол душманны таптасын», – деп яза шаир.
Уллу Ватан дав башлангъанда буса Анвар Гьажиев бир йылны ичинде бир китап болур чакъы шиърулар язгъан. 1941-нчи йылда июн айыны 27-синде «Акътуякъ», 1941-нчи йылны июль айында «Вождну речи», сонг «Савболлашыв», «Боецге кагъыз», «Атакагъа» деп баш салынгъан шиъруланы язгъан.
Шаирни Уьстюнлюкге багъышлап язгъан шиърулары да бар. Мисал учун алгъанда, шаир «Бизин ал байракъ» деп баш салынгъан шиърусунда:
«Ачылгъан кёк юзю, иржайгъан ай да,
Тамаша леззет бар бу йылгъы майда:
Москва той эте, душман агь-вайда.
Орамда, уьйлерде яна шамчыракъ,
Елпиллей Берлинде бизин ал байракъ», – деп язгъан.
Арадан асрулар оьтсе де, герти пагьму язгъан асарлар халкъны эсинде къала, даимге къала.
М.Османов.
