– Керим Найипханович, Россельхознадзорну Дагъыстанда иш гёреген управлениесини ДР-ни Президенти Рамазан Абдулатиповну сиптечилиги булан къурулгъан «Агропромышленный комплексини асувлулугъу учун» деген программасыны талапларын яшавгъа чыгъарывда не къошуму бар?
– Озокъда, бизин республикабыз учун лап да агьамиятлы милли борчну биз де толу кюйде якълайбыз ва алгъа салынгъан жаваплы борчланы яшавгъа чыгъарывда оьз къошумубузну болдурма къаст этежекбиз. Бизин коллектив эсгерилген программаны толу кюйде якълайгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге сюемен.
Гертиден де, юрт хозяйство Дагъыстанны экономикасыны оьсювюнде айрыча ер тутма тарыкъ. О бек агьамиятлы масъала. Топуракъ бизин баш байлыгъыбыз болгъандан сонг, шону имканлыкъларын толу кюйде къоллавдан ва асувлу пайдаландырывдан умуми гелимлени оьлчевлерин ва сан янын къолайлашдырывда кёп зат гьасил болажагъын бирев де инкар этмеге болмай. Управлениени Дагъыстан бёлюгю къурулгъан биринчи гюнлерден тутуп, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы нечик къолланагъанына ва некъадар пайдаландырылагъанына гёз къаратабыз. Юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар къолланмай, къуллукъ этилмей буса, тийишли чаралар гёрюле.
– Юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлугъун артдырмакъ учун бизин республикабызда арт вакътилерде этилеген ишлени натижалары гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Россельхознадзорну Дагъыстан управлениесини коллективини гьаракаты булан гёз къаратыв гьисапда планлы иш юрюле. Оьтген йылны ичинде 700-ден де кёп тергевлер оьтгерилген.
– Тергевлени гьасиллери нени аян эте?
– Белгили болгъаны йимик, 255 гезикде низамны, топуракъ законланы, Кодексни талапларын бузув гьисапгъа алынгъан ва кагъызлар гьазирленип, тийишли къурумлагъа 200-ге ювукъ билдирив этилинген.
– Шо кёпмю яда азмы? Уьстдеги къурумлар сизин ишигизге нечик янаша?
– Темиркъазыкъ Кавказда иш гёреген коллективлени арасында бизин бёлюк ал сыдырада токътагъаны гьакъда айтып къойсакъ да, кёп зат англашыла.
– Керим Найипханович, бугюн сизин коллективни алдында токътагъан аслу борч недир?
– Бизин къурум такъсырлайгъан къурум тюгюл. Гёз къаратывну аслу мурады, топуракъгъа бакъгъан якъда айтсакъ, озокъда, законланы бузувлагъа къаршылыкъ билдиривдюр. Лап да аслу масъала топуракъланы асувлу кюйде къоллавну ёлларын тангламакъдыр.
– Асувлу къолланамы?
– Дагъыстанда сюрюлеген топуракълар лап да къыйматлы деп санала. Тек не этерсен, гьалиге ерли шолай топуракъланы уьчден бир пайы тюгюл эсе асувлу къолланмай. Демек, артдагъы йылларда сюрюлеген авлакъланы 30 процентге ювукъ майданын чёп-халта, тегенек басып къала. Шолай кемчиликлер бизин инспекторланы гьаракаты булан аян этилген. Уьстю ачылгъан кемчиликлени алдын алагъан буса – башгъа къурумлар. Айтмагъа сюегеним, олар да оьз борчларына биз янашагъан кюйде талаплы болса, топуракъланы асувлу къоллавну масъаласы акъсамас эди.
– Закон ёлунда такъсырлав сизин борчугъуз тюгюлю англашыла. Управлениени коллективини къуллукъчулары топуракъны асувлугъун артдырмакъ мурат булан низамны нечик сакълай?
– Гертиден де, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу къоллав – Дагъыстан учун лап да агьамиятлы масъала. Озокъда, шону учун бизин бары да республика ва республикада иш гёреген федерал къурумланы, къуллукъланы умуми гьаракатын шо муратгъа бакъдырма тарыкъ. Ерлерде топуракъ ва муниципал реформаланы чаналайгъанына чатакъ салма заман болгъан. Тюзюн айтгъанда, Дагъыстанны Президенти этилип Рамазан Абдулатипов сайлангъандан сонг, оланы арасындагъы байлавлукъну болдурувгъа тергев бир къадар гючленген. Артдагъы 2–3 йылны ичинде, шо гьакъда биз нечакъы къувун гётерип турсакъ да, тек бизин таклифлеге къулакъасагъан, сесленеген адам ёкъ эди. Шолайлыкъда, ерлердеги муниципал къурулувларыны башчылары да Россияны Топуракъ кодексине муниципал законлагъа бойсынмайлы, топуракъланы оьзлени пайдасына сатып, ижарагъа берип ишлетип тура эди.
– Гьасили, топуракъланы ишлетивню масъаласын иш этип оьз пайдасы учун ерли муниципал къурулувларыны башчылары четимлешдире, тергевге алмай дагъы?..
– Тюппе-тюз айтасан! Оланы борчларын биз кютеген кюй республика ва россия законлагъа къыйышмай. Гьар къурум, ёлбашчы, касбучу ва пачалыкъ къуллукъчу оьз еринде алгъа салынгъан борчларын кютсе, ишлерибиз алгъа юрюжеги шеклик тувдурмай. Айтмагъа сюегеним, биз тергевлер оьтгеребиз, гьасиллерине гёре натижалар чыгъарып, тийишли къурумлагъа, министерликлеге, муниципалитетлеге бакъдырабыз. Олар сесленмейгени бизин талчыкъдыра. Тек биз ругьдан тюшмеге хыял этмейбиз. 1912-нчи йылны ахырында асувлу къолланмайгъан топуракълагъа тергевню артдырывну гьисапгъа алып, ерли гьакимлик къурулувланы чалышывуна байлавлу болуп ишлени къурумлу юрютмек учун, хас низамы тизилген эди. Россельхознадзор олагъа дагъы эп этип болмайгъаны саялы, о гьакъда Дагъыстанны Гьукуматына билдирив этмеге борчлу болду.
– Сонг? Натижасы нечик болду, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы къоллавгъа байлавлу тийишли чаралар гёрюлдюмю?
– Гёрюлдю. Гьалиге ерли юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу къоллавну гёз алгъа тутуп, бизин республикабызны 17 районунда ва 4 шагьарында муниципал тергевлени юрютювню хас низамы белгиленип тура…
– Керим Найипханович, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларыны къысматы гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Бизин управлениени къуллукъчулары республикабызны гёчювюл гьайванчылыкъ топуракъларыны управлениесини касбучулары булан бирликде артдагъы бир нече айны ичинде кёп къадарда тергевлер оьтгерди. Айтагъаныкъ, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларыны къыйынлы къысматы бизин де парахат болма къоймай.
– Тергевлени барышында не зат аян болду?
– Гертиден де, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары асувлу кюйде къолланмайгъаны аян этилди. Шо саялы да, аянлашдырылгъан кемчиликлени гьисапгъа алып, 70 протокол къурулду.
– Сонг?
– Шолар гьариси айырылып, тийишли адреслеге гёре йиберилди. Озокъда, Дагъыстанны Гьукуматыны янында иш гёреген ДР-ни Мал-матагьына къарайгъан управлениесине хас материал бакъдырылды.
– Сиз уьстде де эсгерип гетдигиз, гертиден де, топуракълар асувлу къолланмайгъаны саялы, ерли муниципал къурулувларыны администрацияларын да жавапгъа тартмагъа тюше. Шо лап да агьамиятлы масъала. О саялы да гележекде олар булангъы ишлеригиз нечик юрюлежек?
– Бизин ерли муниципал къурулувлар булангъы ишибизни асувлу кюйде юрютмек учун разилешивню шартлары токъташдырылгъан ва ерлеге йиберилген. Кёплери шоланы арив гёрюп къабул этген, оьзгелери уьстюнде ойлаша, бизин булан гьакълашып тура…
Узун сёзню къысгъасы, гележекде бир муратгъа байланып иш гёрмесек, бизин республикабыздагъы топуракъланы асувлу къоллаву, муниципал ва топуракъ реформаланы барышы чаналап туражагъы гьакъ.
– Керим Найипханович, Россельхознадзорну Дагъыстанда иш гёреген бёлюгю бугюнлерде республикабызны янгы башчысыны талапларына кюрчюленип не йимик борчланы кютегенин дагъы да ачыкъ этип айтмагъа бажарыламы?
– Савлай пачалыкъда йимик, бизин республикабызны алдында да оьзюне хас айрыча милли борчлар белгиленгени англашыла. Арт вакътилерде о гьакъда гьар тюрлю генгешлерде, ёлугъувларда, конференцияларда кёп сёз юрюле. Дагъыстанны янгы башчысы Рамазан Абдулатипов шолай агьамиятлы масъалалардан хантав тюгюл ва ДР-ни Гьукуматындан тийишли ишни юрютмекни талап эте. Бугюнлерде Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов да о гьакъда айрыча эсгерди.
Гертиден де, «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген милли проектни оьсювюнде гьар район ва шагьар оьз ёлун белгилейген айрыча картасы болмагъа тюше. Шо гьакъда бары да республика ва федерал къурумлагъа да толу маълумат малим этилмеге герек.
Бизин республикабызда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар толу кюйде ишлетилинмей. Не этмеге герек? Шогъар ким гюнагьлы? О саялы да бизге гележекде ерли муниципал къурулувлары булан байлавлукъда иш гёрмек парз. Биз топуракъны къысматына жаны аврумайгъанланы такъсырлама болмайбыз. Закон ёлу булан топуракъны ишлетмейгенлени 3 йылдан сонг ерли муниципал къурулувларыны башчыларын судгъа берип, гьукму булан чыгъарып алма бола. Муна шо саялы да Россельхознадзор ерли муниципал къурулувлары булан бирликде чалышса, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу кюйде къоллама бажарылажагъы шеклик тувдурмай. Дагъыстанны янгы башчысы да масъаланы шолай чечмеге герекни талап эте.
– Гертиден де, топуракъ бизин баш байлыгъыбыз. Огъар янашывну алышдырма заман гелген, бизин ашатагъан ва яшатагъан байлыгъыбызны имканлыкъларын толу кюйде къолламай туруп, озокъда, умуми гелимлени оьлчевлерин артдырма бажарылмас. Шо гьакъда бизин охувчуларыбызгъа баянлыкъ бергенигиз саялы сизге баракалла. Алда токътагъан жаваплы борчланы яшавгъа чыгъарывда сизге савлукъ ва уьстюнлюклер ёрайман!
– Савбол.
Баянлыкъны алгъан ва язып гьазирлеген Къ. Къараев.
