Бав-бахчаларда гюзлюк оьсюмлюклени тюшюмюн къайтарыв генг кюйде юрюлегени тергевню тартмай болмай. Озокъда, яйны яллавлу гюнлеринде аслу гючлер бизин республикабызда гюзлюк ашлыкъланы тюшюмюн тас этивлерсиз къайтарывгъа бакъдырылгъан. ДР-ни юрт хозяйство министрини биринчи заместители Шарип Шарипов аянлашдырагъан кююнде, жаваплы кампанияда къыставуллу гюнлерде, дагъысын айтмагъанда, ашлыкъланы орагъан 400-ден де кёп комбайнлар ортакъчылыкъ эте.
Бизин баш азыгъыбызны оьсдюрегенлер сыйлы борчуна намуслу кюйде янашагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Неге десегиз, яллав гюнлени гьисапгъа алып, къайтарывну къысгъа болжалны ичинде тас этивлерсиз къайтармаса бажарылмай. Шону учун юрюлеген гьаракатда гюзлюклер лап да кёп майданларында оьсдюрюлеген Хасавюрт, Къарабудагъгент, Бабаюрт районланы ашлыкъ оьсдюрювчюлери оьзгелерине уьлгю гёрсетегени де ачыкъ болуп гёрюне. Шолайлыкъда, гюн сайын инныргъа ташылып, тазаланып къурутулагъан ашлыкъ тёбелени санаву да, сан яны да къолайлаша бара демеге ярай. Шону булан янаша бах-бахчаларда да авлакъ ниъматланы ва емишлени гьали бишеген жураларыны тюшюмюн къайтарыв давам этиле. Гечге таба бишеген жураларына да къуллукъ этмеге тюше.
Язлыкълагъа къуллукъ этиле
Бав-бахчаларда бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклеге этилинеген къуллукълардан тюшюмню къадары ва сан яны гьасил болагъаны гьакъда унутма тюшмей. Айтмагъа сюегенибиз, оьсюмлюклени чёп отлардан къорув, сугъарыв, азыкъландырыв ва зараллы аврувлардан, зиянлы жанлардан къоруп сакълавгъа тергевню артдырмаса бажарылмай. Неге десегиз, чакъны яллав вакътисинде айлана якъдагъы жан-жанывар, къушлар бав-бахчалагъа къабунуп, оьз мадарын этмеге муштарлы бола.
Бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени къуллукъларын кютювню оьз болжаллары ва талаплары болагъаны белгили. Яйны яллав гюнлеринде шолагъа тергевлю кюйде янашывдан кёп зат гьасил бола. Белгили болгъан кююнде, емишлер яда буса овощлар бишмеге турагъан вакътиде оьсюмлюклени сугъарывдан къачмагъа тарыкъ бола. Неге десегиз, бишме турагъан овощлар яда буса емишлер суву кёп артыкъ болуп къалса, чиримеге башлайгъаны гьакъда унутма тюшмей.
Сонг да, сугъарыв ишлени юрютегенде аслу талап – гюнню къызывунда оьтгермеге таклиф этилинмей. Эртенлер ва ахшамлар салкъын вакътиде сугъарсагъыз, сув тийген ерлер гьазиринде ярылывлагъа бойсынмажакъ. Ярылгъан топуракъны уьстюнден буса бавукълугъу узакъ къалмай тас болувлагъа тарый. Бирдагъы таклиф, эртенлер оьсюмлюклени уьстюнден сув чачып сугъармагъа ярамай. Гюнню къызывунда япыракълар сув тийген ерлерде зайыплана.
Кёп йыллыкъ сынав ачыкъ этип гёрсетеген кююнде, сугъарылгъан сонг чёп отлар да чалт тораягъаны гьакъда унутма тюшмей. Муна шо саялы да, сугъарыв ишлени юрютегенде тутумлу къайдаларындан пайдаланмагъа къарагъыз. Дачаларда, абзарал участкаларда, огородларда йимик гектарлагъа тартагъан топуракъ пайларда да тамчылатып сугъарагъан къайдасы къоллав хайырлы болур. Биринчилей, сув эконом этилежек. Сонг да, чёп отлагъа каза урув ишлеге артыкъ заманыгъыз гетмежек.
Сугъарыв ишлер аслу гьалда яйны яллавлу гюнлеринде уьч суткада бир керен оьтгерилсе де ярай. Тек сугъаргъандан сонг, артындагъы гюн каза уруп, топуракъны ярылма къоймай йымышатмагъа тарыкъ бола. Каза урувдан къайры, сув юрюйген ерлерден башгъа да, тереклени, оьсюмлюклени тюбюне салам яда буса бичен, чёп отланы тёшеп де бавукълугъун узакъ замангъа сакъламагъа бажарыла.
Сынаву етишмейген бавчулар ва овощ оьсдюрювчюлер сувну тутумлу къоллайгъан къайдаларына арт берип аямай къоллайгъан гезиклери къаршы бола. Адатлы гьалда емиш береген тереклеге оьмюрюне гёре 3-10 челекни оьлчевюнде сув бермеге тарыкъ бола. Лап да аслу талапланы бириси – емиши чёпленген сонг тереклени азыкъгъа амракъ болагъаны гьакъда унутмайлы, кюйлевючлер ва сув булан толу кююнде таъмин этмеге къаст этигиз. Неге десегиз, шо вакътиде оьз болжалында берилген азыкъдан гелеген йылны тюшюмюне кюрчю салынмагъа башлай. Демек, емиш тереклени ва уьлкюлени тюшюм береген бюрлери амалгъа гележек.
Азыкъландырыв ишлерде де ерли ва минерал кюйлевючлени сугъарыв булан бирче берсегиз, пайдасы артажакъ ва тюшюмню моллугъуна кёмек этилежек. Гьайван-малны ва шолай да къушланы тюбюнден чыкъгъан насны, къалды-къулдуланы чиритип къый болмагъа салагъанлар кёп къаршылаша. Амма къалды-къулдуланы чий заманында оьсюмлюклер бар хасиге ташлап къоймайлы, сувда бир нече суткалар къайнатып тёксегиз, хайырыгъыз къолдан чыкъмас.
Дарман урув ишлерден яйны яллав вакътисинде айрокъда сакъ болмагъа тюше. Биринчилей, овощлар яда буса емишлер бишгинчеге бир ай алда дарман урув ишлени къойсагъыз, заралгъа токътамажакъ. Сонг да, дарман урув ишлерде ортакъчылыкъ этегенлеге хас опуракъ ва аякъгийимлерден, гёзелдириклерден пайдаланмагъа таклиф этилине. Дарман урув ишлер де ел ёкъ заман, эртенлер тезде ва ахшамлар гечде салкъын вакътиде оьтгериле.
Озокъда, дарман урув ишлерден сонг киринмеге таклиф этилинегени де негьакъ тюгюл. Токътагъан сувда дарман урувдан сонг киринмеге яда буса жувунуп чайынмагъа таклиф этилинмей. Дарман урув ишлерден сонг къоллавчулагъа сувну ва сувлу сурсатланы кёп оьлчевлерде къоллама таклиф этилине.
Гьалиги заманда аслу гьалда дарман урув алатлар къалыкъ материаллардан этилип къоллана. Муна шо саялы да дарман урув ишлерден сонг оланы жувуп-тазалап, гюнню тюбюнде къоймайлы, салкъын ерде сакъламагъа тарыкъ бола. Ёгъесе, гюнню тюбюнде къалгъан иш алатларыгъыз тез бузулуп къолдан чыгъажакъ.
Ери гелген сонг агъулу химикатлардан нечик, не ёрукъда пайдаланма тюшегени гьакъда да айтмай къойма ярамас. Гьалиги заманда зиянлы жанлагъа ва зараллы аврувлагъа къаршы къолланагъан дарманлар къоллавчулар учун багьа олтура. Айтмагъа сюегеним, шону увакълап сатылагъан ерлерден алмайлы, хас тюкенлерден яда сатыв базалардан ломайлап алсагъыз, багьасы сизин учун учуз токътажакъ. Сонг да, гьалиги заманда къоллав болжалы оьтген агъулу дарманлардан сакъ болмагъа тюше. Заманы оьтген дармандан заралны уьстюне зарал болса тюгюл эсе, сизин учун хайыргъа токътамажакъ. Уьстевюне, заманыгъыз да къолдан чыгъып, аврувланы ва зиянлы жанланы яйылыву давам этилежек.
Бав жиелек оьсдюрме муштарлылагъа
Гьалиги заманда бав жиелекни оьсдюрюв Дагъыстанда генг кюйде якълав табагъаны тергевню тартмай болмай. Пайдалы ва хайырлы кёп йыллыкъ авлакъ ниъмат артдагъы йылларда аз топуракъ пайларда йимик, уллу майданларда-гектарларда да оьсдюрюле. Шо ишде Хасавюрт районну Боташюртундагъы «Арсланханов» деген сабанчы-фермер хозяйствода топлангъан сынавгъа тергев бермей къоймагъа ярамас. Сабанчы агьлюню башчысы Байтази Арсланханов – юрт хозяйство ишлерде бай халкъара оьлчевде сынав топлагъан белгили касбучу. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, уллу майданларда бав жиелекни тюрлю жураларын оьсдюрюп, ерли адамлагъа иш, къазанч да эте, оьзюне хайыргъа да токътай.
Бугюнлерде Дагъыстанда бав жиелекни тюшюмюн къайтарывну биринчи гезиги тамамлангъан. Белгили болгъан кююнде, бав жиелекни де йылда бир керен ва шолай да бир нече керен тюшюм береген журалары къаршылаша. Сынавлу касбучулар, бавчулар насигьат этеген кююнде, тюшюмю къайтарылгъан тарлавларда жиелек хасилени чалып, эсги япыракъларын тайдырмагъа таклиф этилине. Неге десегиз, тюшюм къайтарылгъандан сонг къаврап къурума башлагъан япыракъларда гьар тюрлю зиянлы жанлар сыйынма муштарлы бола ва зараллы аврувланы яйылывуна себеп болуп токътай. Шондан сонг бав жиелек бийлеген хасилени азыкъландырып-сугъарып къойма да яражакъ.
Бавчулагъа ва овощ оьсдюрювчюлеге гележекде де ерлердеги «Россельхо-зцентрны» касбучулары булан байлавлукъда иш гёрюв пайдалы болур.
Автор: Къ. Къараев.
