Бугюнлерде Къарабудагъгент районгъа гиреген, тезден берли де оьзюне Дер къала деп айтылып гелеген Дёргели бырынгъы къумукъ юртланы бириси гьисаплана. Шогъар юрт оьзю бырынгъы къабурланы уьстюнде ерлешгени де шагьатлыкъ эте. Юртлулар къазыв ишлени юрютеген вакътиде ер-ерде шолай къабурлар кёп гезиклерде чыкъгъан. Алимлер токъташдырагъан кюйде, шо къабурларда табылгъан алатланы бирлери бизин девюрден 2 минг йыл алъякъ булан белгилене.

 

Тюзю, бугюнлеге ерли юртну тарихи теренден ахтарылмагъан. Тек халкъ арада, эл арада юртну тувулунувуна, атына байлавлу тюрлю-тюрлю пикрулар айтылып геле. «Ёлдаш» газетде кёп йыллар чалышып тургъан белгили журналист ва шаир Абдулвагьап Межитов 2006-нчы йылда басмадан чыгъарып охувчулагъа етишдирген оьзюню «Дер къала» деген китабыны бетлеринде наслудан-наслугъа айтыла гелеген шолай бир нече пикруну малим эте. Шолардан бирисин биз де эсгерейик.

Эдил бойларда бир тюрлю къыйынлыкълагъа тюшген уьч агъа-ини яшав маишатлыкъгъа онгайлы ерлер излей туруп, атлар булан тав тюпге багъып тюз бола. Арадан гюнлер гетип, агъа-ини тавтюп бойда яшыллыкъгъа яшынып турагъан­ майдангъа етишип къала. Олар шонда атларындан тюшюп, бокъурап чыгъып турагъан булакъны салкъын сувундан да ичип, аш да хабып, ял алалар.  

«Нечакъы юрюсек де, шундан гёзел ерни тапмагъа къыйын, – дей агъа-инилени арасындан уллусу Касан. – Будай, гьабижай чачмагъа, биченге арив тюз майданлар, гьайван-малгъа гьайран булай отлавлукълар, салкъын сув булакълар къайда бар?!»   

Касан айтагъанны тюз гёрюп, инилери ону булан савболлашып, оьзлени сапарын узата. Тюшге таба олар бийик тёбечикге чыгъа. Шо тёбени айланасындагъы бетлерде гьайванлагъа отламагъа толгъан яшыллыкълар, тёбени гюнбатыш ягъындан агъып турагъан эки оьзен къошулуп, тавтюп булан ташгъын йимик агъылагъан сув, тогъай бойлардагъы бав-бахча, онгайлы тюзлюклер агъа-инини ортанчысы гьисапланагъан Баданны кепине геле.

– Мен де шунда къонуш саламан, – дей ол инисине. – Тёбеден таба Касанны мюлкю де арив гёрюне. Сени ёлунг да гёз алда тура.

Шондан сонг агъа-инини лап да гиччиси Гобдан оьзюню агъасы Бадан булан савболлашып, гёз алда турагъан оьзенни боюн тутуп тавгъа багъып сапарын узата. Ахшамгъа таба ол оьзю минген къунан гирген тав тюпдеги уллу къакъада къош салмагъа токъташа.

Арадан заман гетип, уьч де агъа-ини орунлашгъан ерлер юртлагъа айлана. Халкъ арада айтылагъан кюйде, Гобдан гьалиги Дёргели юрт ерлешген ерде макан къургъан болгъан.

Юртну атына байлавлу да булай айтыла. Терик бойда къумукъ бийни йылкъысын урлап, къачакълар тавтюпге багъып къача. Къачакъланы артындан къувун салып чыкъгъанлар, Акъташ оьзен­ден Эндирейден оьтюп, Солакъ оьзен­ге ете. Атлыбоюндан артыла, Анжини артда къоя, Таргъутавдан энишлей. Къанабур агъачлыкълардан айлана. Касандан оьтюп, Бадангъа етише. Шондан таба къарагъачгъа тюз бола. Къарангы бола туруп, къарагъачгъа етишген къувунчулар оьзен бойда атгъа да минип къойлар багъагъан къойчу улангъа къаршы болуп къала. Къувунну башы атдан тюшмеген гьалда къойчу улангъа:

– Бу не юртдур? Шунда йылкъы гьайдап къачакълар гелмедими? – деп сорай. Къойчу улан да, эсер-месер болуп огъар:

– Дюр гелди?! Къарагъачда йылкъы булан къачакълар не эте?! – деп соравлу кюйде жаваплана. Шолайлыкъда, къачакъланы артындан къувун салып гелегенлер къайтып гетелер. Къувунну башы бийни алдында башын ийип:

– Воллагь, бийим, Дюргелди юртгъа ерли бардыкъ. Шо якъда не къачакъланы, не йылкъыны гёрмедик,– деп билдире. Шолай, юртну аты Дюргелди болгъан дейлер. Бай топуракъланы елеген Касан, Бадан Дюргелди юртлар оьсе, оланы байлыгъы да арта башлай. Байлыкъгъа гёз сатагъанлар да аз болмагъан. Чапгъынлар, урулар, талавур юртланы талчыкълы гьалгъа сала. Оьзлени менлигин сакъламакъ, байлыгъын къорумакъ, намартланы чапгъынларына къаршы турмакъ учун олар бирлик тарыкъны англай. Шо саялы Касан, Бадан ва Дюргелди юрт булан бирлеше. Айланадагъы юртлар да олагъа къошула. Шолай бирлешген Дюргелди юрт уллулаша, бара-бара «Дер къалагъа» айлана.  

Бир-бир маълуматлагъа гёре гьалиги Дёргели юрт он дёртюнчю асруну ахырларында амалгъа гелген. Юртда айтылгъан бай-бийлер болмагъан, юртлулар оланы тюбюнде янчылып яшамагъан. Олар къумукъ шавхаллагъа да ясакъ тёлемеге сюймеген. Оьзюню тарихи оьсюв ёлунда Дёргели юртну елевчюлер уьч керен яллатып, толу кюйде дагъылтгъан.

Бугюнлерде буса юрт оьзюню оьсювюн давам эте. Тахчаавулда ва Къала артда янгы планлар берилип, уьйлер ишленип, артдагъы йылланы ичинде юрт шайлы оьсген. Дёргелиде 13 авул бар: Ёгъаравул, Такъчаавул, Гьинкалавул, Шайтанелавул, Акъкъолтукъавул, Ортаавул, Агъачавул, Гюржюавул, Гьамечавул, Су­лейманавул, Къакъаавул, Жувутавул, Къаш­гъатававул.

Буссагьатгъы вакътиде юртда эки школа, яшлар баву, маданият уью, участка больница, почта бёлюгю иш гёре. Демек, дёргелилилеге яшавлукъ этмек учун бары да дегенлей онгайлы шартларын болдурмакъны гьайы этилген. Юртну ортасында, бир номерли орта школаны алдында къурулгъан эсделикге Уллу Ватан давну йылларында жанларын къурбан этген 135 де дёргелилини атлары даимлешдирилген.

Яшланы ва яшёрюмлени спорт школасында торайып гелеген наслуну вакиллерине оьзлени юреги алагъан спортну журалары булан машгъул болмакъ учун шартлар яратылгъан. Шону булан бирге юртда жумамежитден къайры да, 25 межит къурулуп пайдаланывгъа берилген, мадраса да бар. XVI асруда яшагъан Шарип шайыхны, олай да Исмайыл, Гьажи-Али, Сайит-гьажи, Магьаммат-Зайир, Гьасан шайыхланы, устаз Мугьажир Акаевни къабурларыны уьстюнде зияратлар къурулгъан.

Шондан сонг да, юртда ниъматлы булакълар бар экенин шу ерде айтып гетмекни тийишли гёремен. Аргъали булакъ, Баълиз булакъ, Жулат булакъ, Къаппар булакъ, Сувукъ булакъ, Чакъалы кершен булакъ, олай да шолай кёп санавдагъы уллу ва гиччи булакълар адамлагъа да, гьайван малгъа да ичме сув да, бир де къопдурувсуз айтгъанда, яшав да бере. Элдаманы эмли сувлары адамны аврувларына кёмек болагъа­ны гьакъда да тезден белгили.     

Бажарывлу касбучулар гьисапда та­нылгъан дёргелилилер гьар къачан да янгыз оьзлер тувуп оьсген ата юртуну пайдасына гьаракат этип къоймай, савлай республиканы оьлчевюнде гьар тюрлю тармакъланы оьсювюне де аслам къошумун болдуруп геле.