Багьавдин Гьажаматов – биз оьзлени гьакъында айтма сюеген тухумну ярыкъ вакили. Ол 1907-нчи йылда Тёбен Чирюртда тувгъан. Ол тухум республиканы бырынгъы юрту Эндирейден чыкъгъан. Мадарлы тухум яйылып ер-ерде яшагъан. Тарих илмуланы доктору профессор Муратбек Мансуров язагъан кюйде, Гьажаматовлар Къумукътюздеги ер есилени бешевюнден бириси деп гьисаплана. Багьавдинни атасы Арсланали – Эндирейни гюнтувуш боюндагъы Чапчакъ агъачлыкъны еси. Жамият чалышывчу ва шаир Арсланали Гьажаматовну макъалалары ва шиърулары 1917-нчи йылларда «Мусават» деген газетде чыгъып тургъан.

Ол яшларына толу билим беривню гьайын этген, оланы Ставрополдагъы ва Владикавказдагъы гимназияларда охутгъан. Шоланы битгенде, Санкт-Петербурггъа йиберген. Бирлерин чи тыш пачалыкъларда да охутгъан. Мисал этип айтсакъ, ону уланы Абдулгьамит Гьажаматов Германияда оьр билим алгъан ва Иракъда темир ёллар къуруп ишлеген. Ол тюрклени гьакъындагъы кёп томлу тарихи китаплар да чыгъаргъан.

Гиччиден берли юреги динге бакъгъан Багьавдинге ислам дин якъдан билим бериле. Ол Бухарагъа бара, ондагъы шайыхланы, ингдеси, Хожа-Багьавдинни зияратларында да болгъан. Ол бир нече айлар Уьзбекистанда яшай, ондагъы белгили ислам динни алимлери булан ёлугъа. Къайтгъанда буса Дагъыстандагъы алимлер булан да ёлугъа, тек шо ишлени бек сакълыкъда эте.

1925–1927-нчи йылларда Багьавдин Буйнакскиде 2 йыллыкъ педагогика курсларда охуй ва яшлагъа дарс берме башлай. Ол юрютеген дарслар булан янаша ислам динни гьакъында да уьйретме башлай. Шо ишлери саялы ону тутма аз къоя. Халкъ арада айтылагъан кюйде, къардашы Абит Мамаев бугъар къобар балагьланы алдын алып тургъан. Абит Багьавдинни дагъы да олай нече-нече балагьлардан къутгъаргъан. Абит кёп йыллар Тёбен Чирюртда юрт Советни председатели, артда НКВД-де ишлеп тургъан. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, генглешген Солтанянгыюрт советни бёлегенде янгы къурулажакъ юртгъа Къызылюрт деп такъма ой бергенлени бириси Абит, биревюсю Багьавдинни иниси Гьажамат Гьажаматов болгъан. Ол юртну биринчи ташын салгъанлардан бириси де дюр. Шоланы узукъариси болагъан, Да­гъыстанны халкъ шаири Аткъай Гьажаматов Гьажаматны гьакъында шиъру да язгъан.

Багьавдин республиканы кёп-кёп ра­йонларында болгъан. Шоларда билим берив бёлюклени ва школаланы къура­гъанда бек къаст этип айлангъан. Шоланы арасында Солтанянгыюртда, Шавхалянгыюртда, Къарабудагъгентде, Рутулда ва шолай кёп ерлерде муаллим ва школаны директору болуп ишлеген. Шону учун да ону авлетлери гьариси бир юртда тувгъан. Бир ерден бир ерге гёчюп, яшавну татывун табып болмайгъаны аз йимик, ону ер есини уланы деп де къыйыкъсытма къарап, артына тюшюп де айлангъанлар. Шо йылларда къардашы Солтан Гьажаматовну «халкъны душманы» деп ялаябып гюллелеген. 1990-нчы йылда ол шо айыпдан чайылгъан. Багьавдинни узукъариси болагъан, Дагъыстанны халкъ шаири Аткъай Гьажаматов да шолай ялаябылып, 1 йыл туснакъда тургъан. Шо гьакъда Да­гъыстанны халкъ шаири Расул Гьамзатов «Дагестанская правда» газетде булай яза:

«…Гьажаматовланы тухумундагъыланы бирлери жазалав чаралардан къутулмакъ учун бирлери фамилияларын алышдыргъан, бирлери буса уьлкени башгъа регионларына гете, гьатта Германиягъа, Франциягъа, Тюркиягъа ва Иракъгъа чыгъып гетгенлери де болгъан…».

Биз бу ерде Гьажаматовланы тухумуна хас бирдагъы бир затны эсгермей болмайбыз: олар белгили бай адамлар болгъандан къайры да, инчесаниятны сюеген ва адабиятдан англаву болгъан. Белгили орус язывчу Л.Н.Толстой Арсланалини янына кёп геле болгъан. Гелгенде де бир нече гюнлер ону гетме къоймай, Чапчакъдагъы агъачлыгъына элтип кёп йыбавлар этгенлер.

Гьалиги Гьажидада юрт бар ерде Арсланалини 3 уллу авлагъы болгъан, шонда да ону ял алагъан ерлери болгъан. Л.Толстойну «Аллагь унутгъан ери де» адабиятдан англаву бар Арсланали булангъы лакъырлашывундан сонг язылгъан деп де айталар.

Белгили алим, шаир, ярыкъландырывчу ва Санкт-Петербургдагъы университетни дарс беривчюсю Магьаммат-Апенди Османовну яратывчулугъуна багъышлап Забит Акавовну язывларында Арсланалиге багъышлангъан шиъру бар деп эсгере.

Аткъайны атасыны я агъасы, я иниси, Алимпаша айтгъан кюйде, М.А.Османов Л.Толстой булан яхшы таныш болгъан. Ол гьар гезик Дагъыстангъа геле буса, язывчуну янына гирмей бир де гетмеген.

Бирдагъы бир затны да эсгерме сюемен. Пача армияны генерал-майору Алибек Пензуллаевни уланы Тажутдин къатын этип Арсланалини къызардашы Айзанатны алгъан. Белгили болгъаны йимик, Михаил Булгаков (ол Тажутдин Пензуллаев булан бирликде «Молланы уланлары» деген пьеса язгъан) оьзюню эсге алывларында: «Ол (Тажутдин) мен пьесаны къурагъанда, магъа адатланы, игитлени атларыны маъналарын англата эди. Шо заманда бизин къырыйыбызгъа гелеген ону къатыны бизге насигьатлар бере эди. Бу эки де адам адабиятгъа менден ювукъ экенине мюкюр болдум. Мен олардан бек сююне эдим, юрегимден бир де гюллемедим», – деп яза. Эр-къатын Пензуллаевлер, янгыз М.Булгаков булан тюгюл, Л.Толстой булан да тыгъыс байлавлукъ юрютген.

Къызылюрт шагьардан 23 чакъырым тёбенде Гьажидада деген юрт бар. Уллулар шо юртгъа гьали де Мусакъай отар деп айта. Ону тарихи де шулай: Арсланали Гьажаматов гелбахлы Ажай деген къызны къатын этип алгъан болгъан. Гелбахлы Расул Мусаев хабарлагъан кюйде, орта Дагъыстанда билимли ва бажарывлу деп гьисап этилеген Арсланалиге Хасавюрт –Порт-Петровск деген темир ёлну къурмакъ тапшурула. Пача гьукумат булан этилинген дыгъаргъа гёре, темир ёлну тюбюне салынажакъ агъач аслу гьалда Чапчакъ агъачлыкъдан алынгъан.

Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, шо агъачлыкъны сатып алма сюегенлер эпсиз кёп болгъан. Шоланы бириси, Бакюден гелген къажар, багьасына къыйышып болмай, эртенден ахшам болгъанча есини алдына алтын акъча ташлап турса да, Арсланалини рази этип болмай.

Темир ёлну къурувда ол къайнатасы Бекини ва къайнуланы Мусакъайны да къоллай. Шонда къазангъан акъчагъа Мусакъай атасы булан бирликде кёп санавда мал да, гьайван да ала ва шоланы артдырмакъ булан машгъул болма токъташа. Булагъа Арсланали гьавайын 3 авлагъыны бирисин де бере. Ишлери онгуп гетгенде буса, ерли бийлени топуракъларын ижарагъа алып да ишлетелер.

Анасыны уланкъардашы Мусакъай къургъан отарда Багьавдин кёп бола, мунда Л.Толстой гелгенни де уллу аталары айтып эсинде сакълагъан.

Багьавдин табиатдан саламатлы, сабур хасиятлы адам болгъан. Ону къарсалатып болар гюч болмагъан. Айтгъан сёзюнде турагъанлыгъы, биревден де къоркъмай оьзюню оюн айтып болагъанлыгъы ону нечесе керен тутдурмагъа аз къойгъан.

Бир керен огъар республикадан гелген комиссияны ортакъчысы адамлар яралгъандан берли инг де сыйлы адам ким экенни сорагъан. Ол да: «Магьаммат пайхаммар», – деген. «Ленин» деп жавап къаравуллайгъан адам, сынташ болуп токътай. Шу хабарны оьрге етишдирме къоймай токътатгъанланы бириси, баягъы, Абит бола.

Экинчи гезик де ол, Эндирейдеги къабурташланы чыгъарма къарайгъанда, оьзленикин тайдырма къоймагъан ва оьр гьакимлерден юртну Андрейавул деген атын Эндирей этмекни ачыкъдан-ачыкъ айта. Шогъар да бирлери «политика хата» деп багьа бере ва янгыдан «ер есилени» уланы экенни эсине сала.

Озокъда, бугюнлерде шолай сёзлер учун бир зат да этмей. Амма шо йылларда миллетчи ва совет гьукуматны политикасына къаршы деп узакъ заманлагъа туснакъгъа салма да бола эди.

Багьавдин артдагъы йылларында госстрахда ишлеп, абур-сый къазанып тургъан. Агьлюсю булан татывлу агьлю къургъан, 5 яшны тарбиялагъан, оланы барысына да оьр билимлер берген. Уллу къызы Айзанат Пачалыкъ педагогика институтну физико-математика факультетин битген ва Хасавюртдагъы 1 номерли школада ишлеп тургъан. Уланы Арсланали буса Дагъыстан юрт хозяйство институтну битдирген ва кёп йыллар «Солтанянгыюрт» деген хозяйствода баш зоотехник, сонг ветеринар лабораторияны заведующийи болуп ишлеген, гьали пенсияда. Айнургьаят Дагъыстан медицина институтну лечебный факультетин битдирип, Солтанянгыюртдагъы амбулаторияны заведующийи болуп ишлеген. Солтанали буса Москвадагъы автодорожный институтну битдирген, артдагъы йылларда Солтан­янгыюртну администрациясыны башчысы болуп ишлеген, гьали Къызыл­юртдагъы БТИ-ни директору.

Багьавдин къыйынлы, тек оьзюню намусу айтагъан кюйде яшап гетген. Бу тухум оьзлени уллуларыны атларын ер болма къоймагъан ва гьар тувагъан авлетине де оланы атларын тагъып тургъанлар. Арсланалини уланы Багьавдин уланына да Арсланали деп ат тагъа, ол да оьзюню уланына Багьавдин деп ат къоя. Багьавдин Гьажаматов, уллу аталары йимик, англавлу ва билимли болуп оьсдю, ингдеси, уллу аталары салгъан ёлдан таймай, шоланы жаны сююнердей ишлер этип ишлей. Гьали ол Къызылюрт район администрациясыны башчысы болуп ишлей.