Къумукъланы XIV асрудан гелеген халкъ китабы

Гьар халкъны чебер сёз байлыгъында фольклор асарлар булан (йырлар, ёммакълар, айтывлар, аталар сёзлери в.б.) янаша таймай генг жамият арада юрюлеген халкъ ва эл китаплары да бола. Олагъа кёбюсю гезик­лер таварихлер деп айтыла. Олай таварих китаплар, айтып турсакъ, аз болмагъан.

Олай, халкъ арада бугюнлеге ерли де юрюлеген «Акъсакъ Темирни ва Таш уланны таварих китабыдыр». Бу китапны биз билеген (уллу ва гиччи башгъалыкълары булан) уьч тюрлю варианты бар. Оланы чинк де башлап белгилисин совет язывчу Р. Фатуев рус тилге де гёчюрген.

Лап тезги заманлардан берли бизин халкъны арасында елевчю Акъсакъ Темирни чапгъынларындан Элин якълап юрюлген давланы гьакъында хабарлай­гъан къолъязыв китаплар болгъаны бир нече тармакъларда эсгериле. Бизге шолай маълуматны бирисин тюрк язывчу Кятип Челеби бере. 1864-нчю йылда «Кавказ» деген газетде печат этилген ёл язывларында Э. Хотов къумукъланы арасында Иран елевчю Акъсакъ Темирни гьакъында китап барын ва «Таш улан» деген легенда барын билдире. Акъсакъ Темирни ва Тохтамышны давлары гьакъында халкъ хабарларын ва йырларын М-А. Османов да ахтарып айлангъан ва оланы бирлерин китап этип чыгъаргъан.

Кюйге къарагъанда, шолай эсгерилегендей халкъ къолъязыв китабындан белгили рус язывчу Роман Фатуев де пайдалангъан. Бу язывчу Акъсакъ Темирни Дагъыстангъа гелгендеги гьалларындан 6 легенда хабарны адабиятлашдырып, «Къумукъ легенда» деп ат да тагъып, бир нече керен печатдан чыгъаргъан. Тек Р. Фатуев шу асарны язагъанда къолъязывлардан пайдалангъанын айтмай, хумторкъалили муаллим къатын Сапият Гьажиева ва шо юртну колхозчуларындан Умар Магьамматов ва Патимат Алиева шо хабарланы оьзюне хабарлагъанны эсгере.

Бу масъаланы айланасында бизге иш этип ахтарыв этме тюшдю. Биринчилей эсгерме тюшеген зат – гьали, буссагьатда да, о юртлулар Таш уланны, Таш къызны, Акъсакъ Темирни чапгъынларындан жанлы хабарлар берелер, юртунда биревлерде тезги заманлардан берли биревден-бирев гёчюрюп алып юрюйген «Акъсакъ Темирни ва Таш уланны таварих китабы» болгъанлыкъны айталар. Бу къолъязыв китап торкъалили шаир Айбала Дадавну ва ону уланы Умар Магьамматовну архивинде болгъан. Таварихни Умарны хаты булан язылгъан тептерде булай эсгерилген: «Бу таварих китап эндирейли Зулкъарнайны 1899-нчу йылда язылгъан «Акъсакъ Темирни давларыны таварихи» деген бырынгъы латин гьарплагъа таржума этилди», – деп языв бар.

Гьалиден кёп йыллар алдын шу китапны бирдагъы бир тайпасы торкъалили тамаза Токъаев Абсаматны къолунда да бар эди. Китапда Айбала Дадавну къолу булан

Акъсакъ Темирни заманында

Атлар миндик акъталап,

Николайны заманында

Оьгюзлер екдик нокъталап… – деп языв бар эди…

Бары да белгилерине къарагъанда, бу таварих – он дёртюнчю асруда язылгъан халкъ китабы. Кавказ халкъланы шо девюрдеги адабиятларына тергев этсек, Таш улангъа парх береген асарлар аз тюгюл.

Натижа чыгъарып айтгъанда, «Таш уланны таварихи» – терен маъналы китап. Къумукъ шаир Б. Магьамматов: «Тувгъанлар ора турар, чачып гетейим сени», – деп айтгъан йимик, къолъязывдан-къолъязывгъа, авуздан-авузгъа гёче гелген бу халкъ китабы XIV-XV юз йыллардан сакълангъан чебер байлыкъ, бу асар асруланы боюнда оьзюню намусун, ягьын кютюп тура, амма ону оьзюн яратгъан халкъ, мени къаравумда, огъар гьали де тийишли сый, абур этип бажармагъан, бир сама айры китап этип чыгъармагъан.

Заман эсги яраланы сав эте деп айтыла. Гьалиги бизин девюр оьзю булан уллу гьаракатланы къаравуллайгъан, яхшы негетлер тутуп чалышма тийишли девюр. Биз кёп йылланы боюнда хыйлы затгъа гьайсызлыкъ этип тургъанбыз. Пис къылыкълы адамлар ёл алып, бизге уллу зараллар гелтирди, халкъгъа гьали янгылайын гёз ачма, эс тапма, оьз тарихине тергевлю болма имканлыкъ бар.

Гьалиги яшавну четим масъалаларыны тамур-тюп себеплерин тапма сююп юрюлеген гьаракат артгъаны герек эди.

Бизин къаравубузда, М. Атабаевни, Б. Магьамматовну, А. Акъаевни поэзия асарларында йимик, Таш уланланы, Ташбикелени, Минкюллю ва Прометейлени ва олай да Айгъазилени, Умму Камал булан Зайналабитлени, Алим Салаватов булан Жалав Къоркъмасовланы къагьруман англарыны алда бир де болмагъандай артып барагъаны шо оьрде эсгерилген янгы хозгъалывну аламаты деп эсибизге геле.

С. Алиев,

Гь. Акаев.

Оту сёнмейген

бир къарт

Шайыхлар, ерли ханлар, Акъсакъ Темирге къул болуп, баш иелер. (Ибрагьим шайых, Дербентни ханы Манучер Абу-Сеид). Акъсакъ Темир Дагъыстангъа гелгенде де оьзюн шолай къабул этер деп умут эте.

Мунда буса гьаллар ону бюс-бютюнлей башгъача къаршылай. Акъсакъ Темир, Дербентден 10–12 чакъырым гетген сонг, даим отлар янагъан чёлге гелип уруна. Булай ер болажакъны ол алданокъ биле болгъан буса да, айтгъандан бетер боларны чы билмей болгъан. Акъсакъ Темирни бу чёлню гёргендокъ эсине гелген зат – не этип де шо отланы сёндюрмек, неге тюгюл да­гъыстан халкълар минг йылланы боюнда шо сигьрулу отлагъа пирлеге йимик ибадат этип гелген. Шо оьртен отланы арасында Акъсакъ Темир бир балчыкъ уьй гёре. Шо уьйге багъып барып къараса, балчыкъ уьйню канзилерине къонуп, бир къарт-къарт, акъ сакъаллы тамазаны гёре… Хабарны гьайран тизив ери муна гьали башланажакъ.

– Сен кимсен? – деп сорай Акъсакъ Темир.

– Мени не оьз атым, не къоюлгъаны ёкъ – мен бир оту сёнмейген къарткъожакъман, отланы къорувчуман, – дей тамаза.

– Сен кимден къоруйсан оланы? Сен чи бир кюцсюз къарткъожакъсан?

– Янгъан отгъа мени кёмегим не тарыкъдыр, о сен эретургъан топуракъ йимик бизин даимлигибиз, бу бизин отларыбызны сен кёкдеги юлдузланы сёндюрсенг де, сёндюрме болмассан. Араплар да урунгъан эди – болмады. Сен де болмассан отларым сёндюрюп. Сен бу дюньядан ёкъ болурсан, сени авлетлеринг ёкъ болур, амма бу ярыкълар янып туражакълар. Бир ерде сёндюрсенг, башгъа ерде янар. Гюн табиатгъа яшав бере, от инсангъа яшав бере. Гёремисен, Темир, сен оьзюнг де гьайран болуп отгъа къарап токътагъансан, оьзюнг де билмей туруп отгъа баш иесен.

Ачуву чекесине чыкъгъан Акъсакъ Темир къылычына сермене, къартны тартынывсуз кирпик къакъмай къараву ону токътата.

Китапда булай айтылгъан: «Шонда Акъсакъ Темир яшавунда биринчи керен болма ярай, бек титирей, бир къартны – инсанны алдында оьзюню гючсюз гьис эте».

Таш улан

Таш улангъа багъышлангъан бёлюкде шулай игитлик, къайратлыкъ – оланы натижасында даимлик, табиатны, ана топуракъны барлыгъындан оьтюп, инсан хасиятгъа гёче, шо чыдамлыкъны, къоччакълыкъны, ватанына берилген сюювню минадан гелегенни халкъ хабарчылары, халкъ китапларыны авторлары гьали энни къарткъожакъда тюгюл, гиччи бир къойчу яшда барны, ёкъну сынав этип къарай­гъандай бола.

…Хабарда булай айтыла: Акъсакъ Темир Дагъыстан юртланы къайсына гирсе – ташлангъан уьйлер, гесилген бавлар, тапталгъан чачывлар, топуракъ, тёшелип басдырылгъан къуюлар ва булакълар…

Темирни не асгерине, не атларына ичме сув ёкъ. Нечакъы излесе де, ону адамлары булакъланы табып болмай. Ону адамларына бир гиччи къойчу яш ёлугъа. Акъсакъ Темирни адамлары нечакъы къысас берсе де, о яш душмангъа сувну ерин гёрсетмей. О яшны дюнья меники деп турагъан Акъсакъ Темирни алдына алып гелелер. Амма къойчу яш, нелер этген булан да, енгилмей, таш йимик болуп токътай. Артда, болма­гъан заманда, Акъсакъ Темир булай буюра:

– Буруп, сувуруп алыгъыз шону къолларын, енгилмейми, аркъанлар байлап, атлар булан тартдырып, сан-санын гесек-гесек этип уьзюгюз!

Ханы айтгъанны этмеге Убайдулла ва Шагьрукъ гьавлап яшны уьстюне чабалар. Чапса-чапсын, шо мюгьлетде яш ташгъа айланып къала.

«Къумукъ юрт Хумторкъалиден бираз ариде, къайырчакълы чёллени алдында гьали де эретуруп турагъан таш улан бар», – деп бите хабар.

Шу китапны ахыр бёлюгю Акъсакъ Темирни асгерини Токътамыш ханны асгери булангъы къанлы давланы суратлай туруп бите. Шу бёлюкде халкъ давчулукъну айып­лай. Шу бёлюкде де шо инсанны даимликге къалажакъ къысматы гьакъда философия ойлар бериле. О булай айтылгъан: Акъсакъ Темир Токътамыш булан давгъа башында айтылгъан игити Давут-Барлас булан гиччирек асгер бёлюк йибере. Булар Токътамышны санавгъа кёп асгери булан игит кюйде къатты ябушувлар юрюте. Тек Акъсакъ Темирни аслу гючлери заманында етишип битмей, эки де яндан кёп халкъ къырыла. Давут-Барлас яраланып, оьлю-санлы. Бу заманда Акъсакъ Темир етишип геле. Ол Давут-Барласгъа булай дей:

– Сен герти игит кюйде дав этгенсен, сени къоччакълыгъынгны къайтарышын этермен, – дей.

Давут-Барлас огъар къан оьзенлер ­агъып, пус уруп турагъан майданны гёрсетип:

– Оланы къайтарышын нечик этерсен? – деп аччы жавап берген.

Апач, Бакача, Миши

(XVI асру)

Апач да, Бакача да шавхалланы къаласында яшай болгъан. Олар къаладагъы байрамларда, тойларда йырлагъан, ясларда ваягь айтгъан. О девюрлерде де яратывчулукъ, кёбюсю гьалда халкъарада йырлав, айтыв булан бирче яшагъан. Авторлар оьзлени асарларыны биринчилей айтывчулары да бола болгъан.

Асгери булан аталарыны юрту Таргъугъа бармагъа ёлгъа чыкъгъан шавхал къаланы баруларыны алдында токътагъан. Шо заманларда адамлар оьзюню уьюнде яшагъан ювукъ къатынгиши къаргъагъан къаргъыш гьайкел йимик адамны хатардан, ярадан, оьлюмден къутгъара деген инаныв болгъан. Къаланы барусундагъы узата чыкъгъан къатынгишилеге шавхал къаргъагъыз деген.

Апач:

Шавхал бийим, шагъ бийим!

Эсен етгир элинге.

Элинге eme туруп,

Тюбек тийсин белинге, – деген.

Бакача:

Таргъуну оьктем бийи!

Не де геле къолунгдан.

Сен къалып, атынг гелсин

Шу барагъан ёлунгдан, – деген.

Бир байрамда Бакача эришип сарын айтып, бары да йырчылардан оза. Шавхал оьзюню нёкерлерине къайдан буса да Бакачаны утуп болардай йырчы тапмакъны буюра. Нёкерлер элден айланып, халкъдан ахтара.

Бир адам утуп бола буса, Тёбенавулда яшайгъан этикчи жугьут Миши болар деген хабарны эшитген нёкерлер Тёбенавулгъа чабалар. Авзуна мыхлар да алып, этикге олтан къагъа турагъан Мишини нёкерлер соравсуз-соргъусуз, къолтукъ тюплеринден де гётерип, къалагъа чабалар. Тёрде токътагъан Бакача нёкерлер гётерип къапудан гирип гелеген Мишини гёре, ону къоркъгъанын гёрюп, эс тапгъынча утуп къоймагъа сююп, башлап айта:

Бакача:

Жугьут урлукъ къырылсын,

Къыркъ мююшге тыгъылсын,

Ондан да Миши къалсын

Ону да Аллагь алсын, – деген.

Эришип сарын айтма алып гелгенни гьали англагъан Мишини къоркъгъаны гете де, авзундагъы мыхланы алып:

Ашама бар, ичме бар,

Баргъан чакъы басыгъыз.

Магьаммат уьммет къырылып,

Бирче болсун ясыгъыз, – деген.

Халкъ да, бийлер де гьурра салып уьс­тюнлюкню Мишиге берген. Шавхал оьзюню янындан Мишиге ертурманы булан акъ ат савгъат этген.