Кавказ урушлар эки периодда юрюлдю. Биринчи гезикде Дон ва Терек оьзенлени боюнда къорув ханнеклер, орлар, окоплар ишленди. Шо ишлер 1942-нчи йылны июль айыны 25-нден 1943-нчю йылны январ айыны 3-не ерли узатылды. 1943-нчю йылны январ айындан октябр айына ерли гьужум давлар юрюлдю.
Кавказны елемек учун фашист Германия «Эдельвейс» деген операцияны онгаргъан эди. Мунда Германия бизин асгерлеге уллу армияны, шону ичинде танк армияны да къаршы тургъузгъан эди. Оланы савутлу гючлери бизинкинден хыйлы артыкъ эди. Адам гючю 1,5, артиллериясы 2, танклары буса 5, самолётлары 8 керен артыкъ эди. Бу гьаракатны онгара туруп, Гитлер Кавказны уллу байлыкъларына ес болмагъа сюе эди: индустриал базасына, набына, ашлыгъына. Кавказ Европагъа, Азиягъа, Орта Азиягъа ёл ача эди.
1942-нчи йылны май айында Къырымда юрюлюп турагъан давлар булан бирге фашист Германия Харьков, Балаклава бойларда гьаракатын артдырды. Уллу давланы натижасында фашистлер Дон оьзенге чыкъды, Сталинград шагьаргъа ва Кавказгъа гьакип чапгъын этмеге башлады.
Шо 1942-нчи йылны июль айыны 25-нден 1943-нчю йылны январ айына ерли юрюлген урушларда фашист Германия Кавказны елеп болмажагъы аян болду.
Шону натижасында 1942-нчи йылны август айыны экинчи яртысында ва сентябр айыны ортасында Новомихайловканы боюнда 318-нчи атышывчу дивизия къурулду. Эсгерилген дивизия Новороссийск шагьарны къоруду, Керчь шагьар булан бирге Таман ярыматавну душманлардан азат этди.
Мен шо давланы ортакъчысыман. Полкну разведкасыны начальниги эдим. Полкну штабыны начальнигини къуллугъун кюте эдим. Шо полк 318-нчи атышывчу дивизиягъа гире эди. Полк, арагъа алывдан къутулуп, 318-нчи атышывчу дивизияны байрагъын аман сакълады.
Гитлерчилени «Эдельвейсни» Альпийск корпусуну асгерлери Гудауты шагьаргъа етишип болмай, 15–20 чакъырым тышда къалды, Орджоникидзе шагьаргъа 7 чакъырым бар эди, Туапсеге 18 чакъырым. Совет халкъны бирлиги ва совет Савутлу Гючлени гючлю къапасы фашистлени къакълыкъдырды.
1943-нчю йылны январ айыны 3-нде совет асгерлер душмангъа басгъын этмеге башлады.
Биринчи гезикде 1943-нчю йылны февраль айыны 4-нде душманны гьызарлай туруп, совет асгерлер 700 чакъырымгъа алгъа юрюдю.
Экинчи гезикде 1943-нчю йылны февраль айыны 5-нден сентябр айыны 9-на ерли бизин асгерлер Таман ярыматавгъа чыкъды.
Уьчюнчю гезикде Новороссийск шагьар, Темиркъазыкъ Кавказ фашист асгерлерден азат этилди ва нажжас душманны «Эдельвейс» деген планы пата-пурх болду.
Совет Союзну маршалы Гречко шо гьакъда шулай язды: «Шо къагьрулу гюнлерде, сыналагъан вакътиде, оьлюм къоркъунчлугъуну тюбюнде Кавказны халкълары бюдюремеди».
Кавказ халкълар къолуна савут алып оьзлени намусун, эркинлигин, харлысызлыгъын, аявлу ватаны Кавказны оьчлю душмандан къоруду.
1942-нчи йылны июн айыны 25-не ерли Кавказда 11 атышывчу дивизия, 5 атышывчу бригада, 1 танковый бригада, Темиркъазыкъ Кавказны милли республикаларында 2 Кавказ дивизия къурулду.
Темиркъазыкъ Кавказда – Къабарты-Балкъарияда, Ставропол, Краснодар крайларда душман елеген бойларда партизан отрядлар иш гёре эди. Олар душмангъа уллу зарал гелтире эди.
1942-нчи йылны яз вакътисинде Дагъыстан фронтну къагьрулу вакътисин башдан гечире эди. Шо вакътиде Магьачкъала хас къорувчу районгъа айлангъан эди. 20 минг дагъыстанлы окоплар, орлар къаза эди.
Кавказда юрюлеген давланы вакътисинде 10 минг дагъыстанлы гёнгюллю кюйде давгъа гетди. Шоланы 400-ю Кулухар, Марох, Санчар авламаларда (перевалы) къоччакъ кюйде жан берди.
Юзлер булан дагъыстанлы къызлар гёнгюллю кюйде Къызыл Армияны сыдыраларына къошулдулар.
1942-нчи йылны сентябр айында Ватандаш давну Игити Къара Къараевни ёлбашчылыгъы булан кавалерия эскадрону къурулду. Эсгерилген эскадрон 416-нчы дивизия булан бирге Моздокну районунда давлагъа къошулду ва давну Берлинде тамамлады.
1942-нчи йылда Дагъыстанда 91-нчи Къызыл байракълы мелитополь атышывчу дивизия къурулду. Буйнакскидеги ва Магьачкъаладагъы училищелерде офицерлер гьазирлене эди.
«Дагнефть» нап чыгъарывну 1,5 керен артдырды. Пландан артыкъ пачалыкъгъа 340 минг тон нап чыгъарды.
Балыкъ тутагъан ва ону ишлетеген Магьачкъаладагъы предприятиелер 2500 минг тон балыкъ тапшурду.
Фронтгъа кёмек эте туруп, темир ёлчулар да оьзлени уллу къошумун этдилер.
Дагъыстанда 100 госпиталь ачылгъан эди. Шоларда 135 минг яралы солдат сав бола эди. Магьачкъалада 5 бронепоезд къурулду. Дагъыстанлылар «Шамил» деген танк колоннаны къурмакъ учун оьзлени багьалы алтынын, гюмюшюн бердилер, Уллубий Буйнакскийни, Гьарун Сайитовну атындагъы ва оьзге авиаэскадрилиялар къурулду.
Дагъыстанлылар фронт учун 30 минг уллу гьайван, 10 минглер булан къойлар ва эчкилер тапшурдулар. Янгыз магьачкъалалылар фронтну фонду учун 50 миллион манат жыйдылар.
Фронтгъа гетген эрлерини, эркъардашларыны орнуна къатынгишилер станокланы артында эретурду.
Дагъыстанда истребительный отрядлар къурулду, давну бары да фронтларында бизин халкъ къоччакъ кюйде ябушдулар. Дагъыстанлылардан он минг адам орденлер, медаллар булан савгъатланды. 67 дагъыстанлы Совет Союзну Игити деген оьр атгъа лайыкълы болду, 27 минг дагъыстанлы «Кавказны якълагъаны учун» деген медаль булан савгъатландылар.
Фашист Германиядан уьст гелмек учун бизин халкъ уллу къыйынлыкъланы башдан гечирди ва ону бир душман да енгип болмажагъын исбат этди. Кавказ давну вакътисинде фашистлени армиясыны 480 минг солдаты къырылды ва 6 минг солдаты есирге алынды. 9-нчу октябр – совет асгерлер Кавказ учунгъу давларда уьстюн гелген гюн.
Уллу Ватан давну тарихин унутмагъа ярамай. Бары да оьр ва орта школаларда шо гьакъда дарслар юрюлмеге герек.
Яш наслу, аталаны васиятына амин болугъуз, парахатлыкъда яшамагъа къаст этигиз. Парахатлыкъ буса – дагъыстанлылар ва бары да россиялылар учун да уллу насип. Сизге ва сизин къардаш-досугъузгъа савлукъ ёрайман.
Кавказны елемек учун фашист Германия «Эдельвейс» деген операцияны онгаргъан эди. Мунда Германия бизин асгерлеге уллу армияны, шону ичинде танк армияны да къаршы тургъузгъан эди. Оланы савутлу гючлери бизинкинден хыйлы артыкъ эди. Адам гючю 1,5, артиллериясы 2, танклары буса 5, самолётлары 8 керен артыкъ эди. Бу гьаракатны онгара туруп, Гитлер Кавказны уллу байлыкъларына ес болмагъа сюе эди: индустриал базасына, набына, ашлыгъына. Кавказ Европагъа, Азиягъа, Орта Азиягъа ёл ача эди.
1942-нчи йылны май айында Къырымда юрюлюп турагъан давлар булан бирге фашист Германия Харьков, Балаклава бойларда гьаракатын артдырды. Уллу давланы натижасында фашистлер Дон оьзенге чыкъды, Сталинград шагьаргъа ва Кавказгъа гьакип чапгъын этмеге башлады.
Шо 1942-нчи йылны июль айыны 25-нден 1943-нчю йылны январ айына ерли юрюлген урушларда фашист Германия Кавказны елеп болмажагъы аян болду.
Шону натижасында 1942-нчи йылны август айыны экинчи яртысында ва сентябр айыны ортасында Новомихайловканы боюнда 318-нчи атышывчу дивизия къурулду. Эсгерилген дивизия Новороссийск шагьарны къоруду, Керчь шагьар булан бирге Таман ярыматавну душманлардан азат этди.
Мен шо давланы ортакъчысыман. Полкну разведкасыны начальниги эдим. Полкну штабыны начальнигини къуллугъун кюте эдим. Шо полк 318-нчи атышывчу дивизиягъа гире эди. Полк, арагъа алывдан къутулуп, 318-нчи атышывчу дивизияны байрагъын аман сакълады.
Гитлерчилени «Эдельвейсни» Альпийск корпусуну асгерлери Гудауты шагьаргъа етишип болмай, 15–20 чакъырым тышда къалды, Орджоникидзе шагьаргъа 7 чакъырым бар эди, Туапсеге 18 чакъырым. Совет халкъны бирлиги ва совет Савутлу Гючлени гючлю къапасы фашистлени къакълыкъдырды.
1943-нчю йылны январ айыны 3-нде совет асгерлер душмангъа басгъын этмеге башлады.
Биринчи гезикде 1943-нчю йылны февраль айыны 4-нде душманны гьызарлай туруп, совет асгерлер 700 чакъырымгъа алгъа юрюдю.
Экинчи гезикде 1943-нчю йылны февраль айыны 5-нден сентябр айыны 9-на ерли бизин асгерлер Таман ярыматавгъа чыкъды.
Уьчюнчю гезикде Новороссийск шагьар, Темиркъазыкъ Кавказ фашист асгерлерден азат этилди ва нажжас душманны «Эдельвейс» деген планы пата-пурх болду.
Совет Союзну маршалы Гречко шо гьакъда шулай язды: «Шо къагьрулу гюнлерде, сыналагъан вакътиде, оьлюм къоркъунчлугъуну тюбюнде Кавказны халкълары бюдюремеди».
Кавказ халкълар къолуна савут алып оьзлени намусун, эркинлигин, харлысызлыгъын, аявлу ватаны Кавказны оьчлю душмандан къоруду.
1942-нчи йылны июн айыны 25-не ерли Кавказда 11 атышывчу дивизия, 5 атышывчу бригада, 1 танковый бригада, Темиркъазыкъ Кавказны милли республикаларында 2 Кавказ дивизия къурулду.
Темиркъазыкъ Кавказда – Къабарты-Балкъарияда, Ставропол, Краснодар крайларда душман елеген бойларда партизан отрядлар иш гёре эди. Олар душмангъа уллу зарал гелтире эди.
1942-нчи йылны яз вакътисинде Дагъыстан фронтну къагьрулу вакътисин башдан гечире эди. Шо вакътиде Магьачкъала хас къорувчу районгъа айлангъан эди. 20 минг дагъыстанлы окоплар, орлар къаза эди.
Кавказда юрюлеген давланы вакътисинде 10 минг дагъыстанлы гёнгюллю кюйде давгъа гетди. Шоланы 400-ю Кулухар, Марох, Санчар авламаларда (перевалы) къоччакъ кюйде жан берди.
Юзлер булан дагъыстанлы къызлар гёнгюллю кюйде Къызыл Армияны сыдыраларына къошулдулар.
1942-нчи йылны сентябр айында Ватандаш давну Игити Къара Къараевни ёлбашчылыгъы булан кавалерия эскадрону къурулду. Эсгерилген эскадрон 416-нчы дивизия булан бирге Моздокну районунда давлагъа къошулду ва давну Берлинде тамамлады.
1942-нчи йылда Дагъыстанда 91-нчи Къызыл байракълы мелитополь атышывчу дивизия къурулду. Буйнакскидеги ва Магьачкъаладагъы училищелерде офицерлер гьазирлене эди.
«Дагнефть» нап чыгъарывну 1,5 керен артдырды. Пландан артыкъ пачалыкъгъа 340 минг тон нап чыгъарды.
Балыкъ тутагъан ва ону ишлетеген Магьачкъаладагъы предприятиелер 2500 минг тон балыкъ тапшурду.
Фронтгъа кёмек эте туруп, темир ёлчулар да оьзлени уллу къошумун этдилер.
Дагъыстанда 100 госпиталь ачылгъан эди. Шоларда 135 минг яралы солдат сав бола эди. Магьачкъалада 5 бронепоезд къурулду. Дагъыстанлылар «Шамил» деген танк колоннаны къурмакъ учун оьзлени багьалы алтынын, гюмюшюн бердилер, Уллубий Буйнакскийни, Гьарун Сайитовну атындагъы ва оьзге авиаэскадрилиялар къурулду.
Дагъыстанлылар фронт учун 30 минг уллу гьайван, 10 минглер булан къойлар ва эчкилер тапшурдулар. Янгыз магьачкъалалылар фронтну фонду учун 50 миллион манат жыйдылар.
Фронтгъа гетген эрлерини, эркъардашларыны орнуна къатынгишилер станокланы артында эретурду.
Дагъыстанда истребительный отрядлар къурулду, давну бары да фронтларында бизин халкъ къоччакъ кюйде ябушдулар. Дагъыстанлылардан он минг адам орденлер, медаллар булан савгъатланды. 67 дагъыстанлы Совет Союзну Игити деген оьр атгъа лайыкълы болду, 27 минг дагъыстанлы «Кавказны якълагъаны учун» деген медаль булан савгъатландылар.
Фашист Германиядан уьст гелмек учун бизин халкъ уллу къыйынлыкъланы башдан гечирди ва ону бир душман да енгип болмажагъын исбат этди. Кавказ давну вакътисинде фашистлени армиясыны 480 минг солдаты къырылды ва 6 минг солдаты есирге алынды. 9-нчу октябр – совет асгерлер Кавказ учунгъу давларда уьстюн гелген гюн.
Уллу Ватан давну тарихин унутмагъа ярамай. Бары да оьр ва орта школаларда шо гьакъда дарслар юрюлмеге герек.
Яш наслу, аталаны васиятына амин болугъуз, парахатлыкъда яшамагъа къаст этигиз. Парахатлыкъ буса – дагъыстанлылар ва бары да россиялылар учун да уллу насип. Сизге ва сизин къардаш-досугъузгъа савлукъ ёрайман.
Гьюрмет булан Кавказ давланы ортакъчысы, давну ветеранларыны Магьачкъала шагьар советини председатели И.Г.Далгьатов.
