– 2002-нчи йылда касбума гёре ишге къарамагъа тюшдю. Ишсиз уьйде олтуруп турмагъа кюй ёкъ эди,– деп башлады ол сёзюн муаллим касбудан айрылып болмайгъанын тасдыкъ эте туруп. – Иш излемек мурат булан мен Магьачкъала шагьардагъы билим берив управлениеге бардым. Олар магъа къумукъ дарсланы да ва социал масъалалагъа къарайгъан муаллимни къуллугъун да берип болабыз деп айтды. Шо заман олагъа: «Мен чи башлапгъы класланы муаллимимен, социал иш юрютюп боларманмы экен», – дедим. «Биз сизин нече йыл ишлегенигизге къарагъанбыз. Шо саялы сиз охувчуланы психология якъдан да англамагъа, оланы яшав-туруш шартларында ёлугъагъан масъалаланы чечмеге де болагъан адамсыз. Шо саялы сизге шо ишни де инанып тапшурмагъа сюебиз», – деп айтдылар. Мени ана тил ва адабият дарсланы юрютмеге Магьачкъаладагъы 15 номерли школагъа йибердилер. Шо заман школада къумукъ дарсланы юрютмеге магъа насип болду деп ойлашдым. Озокъда, 90-нчы йылланы башында шагьар школаларда ана тил дарсланы юрютювде кёп четимликлер болгъан. Мен дарс бермеге башлагъан 2002-нчи йылда да шо тогъаслар толу кюйде тайып битмеген эди. Шо заманларда кёбюсю ата-аналар ана тил дарслар тарыкъмы бизин яшгъа деп айта эди. Тек мен ишлеп гелген Хасавюртда ана тиллеге шолай янашыв ёкъ эди. Шо саялы гьали чи мен сизге уьйретермен, ана тилни татлилигин сингдирермен деп оьзюме борч алдым.
Хасавюртдагъы иш ёлдашларым ёлугъуп къалса, Магьачкъалада ана тилден дарслар да юрюлеми деп тамаша бола эдилер. Мен буса олагъа, воллагь, ата-аналары яшларын къолларындан да тутуп алып геле деп айта эдим. Гертиден де, мен ишлеме тюшген биринчи йыллар къумукъ тил дарслар ара бёлюнмей юрюлежек деп къатты талап салынгъан эди.
– Шо якъдан алгъанда, охувчуланы ана тил ва адабият дарслагъа гелеген кюю нечикдир?
– Гьали буссагьат булай гьасилге гелемен. Магьачкъала шагьардагъы школаларда ана тиллени береген муаллимлени кёбюсю сынав топлагъан. Шо саялы буса ярай, ата-аналар да шо дарслагъа яшларын кёп сююп йиберелер. Эки ишни бирге кюте туруп, мен, дарслагъа гелмеген яш болуп къалса, артгъа салмайлы, себебин билмек учун шо агьлю булан ёлукъмагъа алгъасайман.
– Сизин дарс беривге оьзтёрече янашывугъуз болмагъа герекдир деп ойлашаман…
– Шагьар школаларда ишлейген муаллимлени биринчи мурады – охувчуланы ана тилине сюювюн болдурмакъ, исиндирмек. Шо мурат булан мени сынавумдан алып айтсам, дарсны вакътисинде кёп-кёп яратывчулукъ ишлер юрютмеге тюше.
– Мисал гелтирип боламысыз?
– Гьар дарсда охувчуланы столларында салынып къумукъ тилге хас 6 гьарп бола. Артдагъы йылларда шагьар школалар учун чыгъарылгъан буквар къолубузгъа тюшюп де кёп кёмек болду. Жумада беш сагьат юрюлмеге герек китап буквар. Алдын шогъар янгыз 2 сагьат гёрсетилип къала эди. Гьали буса жумада дагъы да бир сагьат къошулгъан. Шо уллу уьстюнлюк болду деп гьисап этмеге ярай. Тек китапны ичинде ерлешдирилген материаллар берилеген сагьатлардан эсе кёп. Шо саялы шу маълуматны чы мен охувчулагъа етишдирмей къоймасман деп, къаст этип ишлемеге тюшеген гезиклер кёп бола. Мисал учун, дарсларда мен диктантланы тюрлю-тюрлюлерин, оюнлар оьтгеремен, ребусланы, кроссвордланы чечебиз. Къумукъ тилдеги гьарпланы беклешдирмек муратда гьар янгы гьарпгъа бир шиъруну гёнгюнден уьйренебиз.
– Охувчулар дарсларда ана тилинде сёйлейми?
– Башлапгъы йылларда ана тил дарсларда мен янгыз къумукъ тилде сёйлеме башлагъан эдим. Къарайман, яшланы бирлери англай, бирлери англамай. Айтагъаным, шагьар школаларда башлапгъы класланы охувчулары булан орус тилни янаша салып уьйретмесе бажарылмай. Шагьар школалар учун гьазир этилген китаплар да шолай тизилген. Шолай яшлар булан, къумукъ тил дарсланы юрютегенде, сюювюн артдырмакъ учун орус тил булан бирче юрюмеге тюшеген гезиклер кёп бола.
– Адабият дарсланы нечик юрютесиз?
– Асарны гечегенде, янгыз маънасын англатып къоймайлы, сёзлюк иш юрютювге де аслу тергевюбюзню бакъдырабыз. Мисал учун, А. Жачаевни «Ана къоллар» деген шиърусу бар. Шо асарны гечегенде биз шиъруну гёнгюнден уьйренебиз. «Ая», «къая» деген сёзлени маънасын билсин учун сёзлюк иш юрюле. Сонг да, бир-бир сёзлени англатмакъ учун суратланы къоллайгъан гезиклер бола. Дарсда сёзлюк иш юрютюв аслу ер тута. Бу асаргъа гёре мен, янгы технологияланы къоллап, ачыкъ дарс юрютдюм.
– Гьалиги талаплагъа гёре муаллим дарсларда техниканы къолламагъа герек деп айтыла. Шо ишни яшавгъа чыгъармакъ учун имканлыкълар яратылгъанмы?
– Техниканы гючюн къоллап бары да дарсланы юрютмеге бажарылмайдыр деп эсиме геле. Неге тюгюл, охувчулагъа муаллимни жанлы лакъыры герек. Янгыз шолай дарслагъа теренден гьазирленип, къалгъан дарслагъа къол силлеп янашагъан адам герти муаллим болуп болмай. Ана тил ва адабият дарслагъа мени айрыча янашывум барны эсгерип айтмагъа сюер эдим. Биринчи класда гьарпланы гечеген заманда, дарсны ичинде гиччирек шиъруну да гёнгюбюзден уьйренебиз. Башлапгъы класларда охувчулагъа ана тилни уьйретмек учун оюн къайдада юрюлеген тапшурувланы кёп къоллайман. Янгыз дарслар булан тамамланып къалмай, адат-къылыкъ поэзиябыздан алып, ушанывланы, къакъакъланы, яшгъа ат къоягъандагъы адатланы яшлар биле.
– Касбугъузну нечик айырдыгъыз?
– Ана тилге бакъгъан уллу сюювюм мени муаллимни касбусуна элтди деп айтсам, дурус болар. Ондан къайры да, башлапгъы класланы муаллими болмагъа гиччиден бек гьасирет эдим. Мени биринчи муллимлерим Сиражутдин Салаватов, Сиражутдин Ибрагьимов дарсны бизге англатагъан кююне къарап, бек сукъланывум геле эди. Олар йимик муаллим болуп охувчуланы алдында токътамакъ, оланы билимлени дюньясына элтмек – муна шу ойлар менден яш чагъымдан берли айрылмай юрюй эди.
– Ишигизде къумукъ тил ва адабият дарсланы юрютегенде не йимик четимликлер ёлугъа?
– Биринчиси, тийишли даражада охув китаплар етишмейгенлик. Муаллимге ишинде метод ёл гёрсетив китапларыбыз ёкъ деп айтмагъа ярай. Башлапгъы класлагъа да, оьрдеги класлагъа да диктантланы жыйымын тезден алышдырмагъа заман болгъан. Башлапгъы класлагъа чыгъарылагъан китаплагъа гёре программа ёкълугъу да бизге четимликлер тувдура. Сонг да, магъа сёйлемеге берилген имканлыкъдан пайдаланып, ата-аналагъа яшларын ана тил дарслардан айырмасын деген чакъырыв этмеге сюемен.
– Бизин белгили адамларыбызны яшавуна ва яратывчулугъуна байлавлу класдан тышда не ишлер этиле?
– Шогъар бизин школада аслу тергев бериле. Мисал учун айтгъанда, Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна байлавлу адабият ахшам оьтгердик. Белгили бизин шаирлер булан да къужурлу ёлугъувларыбыз оьтгериле. Гетген охув йылда А. Жачаевни, Б. Магьамматовну, къонакълай чакъырып, адабият ахшамлар юрюлдю. Шолай ишлерде бизге школаны дирекциясыны янындан да якълав табыла.
– Охувчуланы билимлери гьакъда айтгъанда, ана тилге янашыву йылдан-йылгъа не йимик натижалар бере?
– Мен ишлемеге башлагъан йылларда охувчулар ана тилге онча агьамият бермей къоя эди. Гьали гьал яхшы янгъа багъып кёп алышынгъан. Тек бугюнгю даражагъа етишмек учун кёп къыйын тёкмеге тюшген, озокъда.
– Муаллимни иши дюньядагъы къыйын касбулардан бири санала деп айтыла. Касбусун сюеген адамгъа буса шо ишни юрютмек къысматындан тийген насип пайдыр. Сизге де гележекде уьстюнлюклери булан сююндюреген охувчуларыгъыз кёп болсун деп айтмагъа сюемен. Кёп савболугъуз.
– Тюз айтдыгъыз. Насип пайым мени къолумда. Сиз де савболугъуз.
Лакъырлашывну юрютген
Б. Оьлмесова.
Суратда: Д. Ибрагьимова охувчулары булан
