Музыкагъа гьашыкъ Бамматхан Адилханов оьзю уьйренип, макъамлар, кюйлер язмагъа башлагъан. Оьзюню саламатлыгъындан ол: «Мен касбучу композитор тюгюлмен, консерваторияда да охумагъанман», – дей. Тек Дагъыстан педагогика институтну музыка факультетини баян класын битдирген композиторубузну ону консерваторияда охумагъанлыгъы пагьму даражасын тёбенлешдирмей, неге тюгюл ол, язгъан, оьзю чыгъаргъан макъамлагъа бизин лап да айтылгъан йыравларыбыз йырлай.
Бамматхан Адилханов кёп йылланы узагъында Къазанышны «Байтерек» деген хоруна да ёлбашчылыкъ этип турду. Хоргъа ёлбашчылыкъ этегенлер оьзлер йырлап да бажармагъа герек. Гертилей де, музыка янындан алгъанда, ону янгыз алатланы сокъмагъа тюгюл, йырламагъа да пагьмусу бар. Кёп йылланы узагъында белгили композиторубуз Буйнакск шагьардагъы маданият къаласында загьмат тёге. Ол «Шуринка» деген бийив ансамблни де яратгъан. Бамматхан Адилхановгъа «Дагъыстан Республиканы инчесаниятыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген гьюрметлев ат да берилген.
Озокъда, бугюнлерде Бамматхан Адилхановну макъамларын ол язгъан макъамлагъа гёре йырланагъан йырланы эшитмегенлер аз бардыр. Тек белгили композитор 1968-нчи йылда Ленинград шагьарда оьтгерилген Дагъыстан маданиятны декадасында оьзюню яшлыгъы оьтген Буйнакск шагьарны гьакъындагъы йырны биринчилерден болуп Наби Шабанов булан бирликде йырлагъанны, балики, кёплер билмейдир.
Бамматхан Адилханов къумукъ халкъ йырланы ва макъамланы ноталарын язып «Юрекден чыкъгъан макъамлар» деген жыйым китапны да чыгъаргъан. Бугюнлерде де композитор, халкъ варислигин жыйып, гезикли китабыны уьстюнде ишлеп тура.
Ону булан къумукъ халкъ макъамланы халкъ арада къолланагъанлыкъны, йыравлар халкъ йырлагъа бакъгъан янашывуну ва макъамланы гьакъында лакъырыбыз болду.
– Бамматхан Адилханович, сиз оьзюгюз композитор гьисапда бугюн йыравлар сагьналарда йырлайгъан йырланы даражасына, олар макъамланы сайлайгъан кююне нечик багьа бересиз?
– Бугюнлерде йырланагъан йырлагъа тергев этип къарасакъ, йыравлар къаравчуну кепине гелме, оланы заманлыкъ сюювюн къазанма къаст эте. Оланы, къаравчуну, музыканы кёмеклиги булан тарбиялама, ич дюньясына, ругьуна таъсир этме герек деген мурады болма герек. Йыравлар сама да халкъ йырланы, музыканы халкъгъа етишдирмесе, бара-бара олар унутулуп къалмакъ бар. Халкъыбызны къыйматлы яратывчулукъ варислигин сакълама герекбиз.
Гьали, дагъы болмагъанда, китап этип сама чыгъарайыкъ деп, халкъ йырланы ва макъамланы да къошуп, къумукъланы сайламлы йырлары гирежек китапны уьстюнде ишлеп тураман.
– Сизге оланы жыйывда кёмек этегенлер бармы?
– Мен гьалиге жыйгъан йырлар 120 бар. Башгъа композиторлар булан да ёлугъуп, оланы къаравуна гёре дагъы да къайсы йырлар ерлешдирилсе яхшы китапда деп, бирче ойлашып, бир пикругъа гелербиз деп умут этемен. Йырланы текстлерин, сёзлерин тюзлемеге магъа белгили шаир мени ювугъум Вагьит Атаев кёмек эте.
–Халкъ йырланы текстлерин яда макъамланы къайдан аласыз?
– Менде Дагъыстан радиодан алгъан йырлар язылгъан дёрт диск бар. Шоланы сёзлерин де кагъызгъа оьзюм гёчюрюп, ноталарын да оьзюм язып тураман. Ноталаны оьзюм къолум булан язып, гьазир этип бермесем, типографияда янгылышлар гетип къала. О заман макъамны барышы да бузула.
Алда да эсгергеним йимик, грамматика якъдан тюзелтивлени этмеге Вагьит Атаев кёмек эте. Мен оьзюм согъуп тургъан макъамланы эсимде къалгъанларын ноталагъа гёчюремен, тек янгылышлар болмас учун кёбюсю дисклени салып такрарлап тынглайман. Китапгъа гиреген асарланы арасында оьзюм язгъан халкъны арасында белгили болгъан асарлар да, башгъа композиторланы белгили асарлары да болажакъ.
– Алдан берли йырланып гелген макъамлагъа яда башгъа миллетлени макъамларын къоллап йырлайгъан кюйге уьйренип къалгъанбыз. Йыравлар да янгы макъамланы артындан чабып турмайгъан йимик гёрюне. Сизге гелип шу сёзлеге макъамлар язсагъыз деп таклиф этеген, композиторлар булан ишлейген йыравлар бармы?
–Алда йыравлар геле эди. Арт вакътилерде гелмей. Йыравлар композиторлар булан тюгюл, концертлени оьтгереген компаниялар булан ишлейген болуп къалгъан. Оланы талапларын кюте буса ярай. Кёбюсю сагьналарда бизин йыравлар той кюйлеге йырлама къаст эте. Бирлери репертуарына янгы йырлар къошмай, даим бир йырны йырлап турагъанлары да бар. Мен язагъан макъамлар кёбюсю лирика къайдада, патриот ругьда язылгъан.
– Сизин биринчи чыгъаргъан йырыгъыз эсигизде къалгъандыр, къайсы эди?
– Озокъда эсимде къалгъан. Биринчи йыр «Неге гелдинг эсиме?» деген Магьаммат Атабаевни сёзлерине гёре язылгъан эди. Ону йырлагъан да эрпелили Написат Муратова эди. Адамланы хошуна да гелип, ушатгъанны билгенде, янгы макъамлар язмагъа бу йыр илгьам берди деп айтсам да ярай.
(Композитор бу йырны эсге алып бир йырлама да йырлады. Кагъыз булан, сёз булан йырны гёзеллигин, Бамматхан Адилхановну йыргъа пагьмусуну усталыгъын етишдирме бажарылмайгъаны не яман…)
– Гьалиги йыравлар гьали кёбюсю концертлерде фонограмманы къоллай, шогъар бакъгъан янашывугъуз нечикдир?
– Мисал учун, йырав макъамны барышына гёре йырлап бажармагъа герек. Ноталаны макъамны чалынагъанда тёбен диапазону яда оьрден алып йырлайгъан кюю бола. Эгер де йырав йырны макъамгъа гёре тавушун гётерип яда тюшюрюп йырлап бажармай буса, компьютерни кёмеклиги булан шону тюзелте, шо саялы да йыравлар фонограммадан айрылып болмай. Оьрдеги ноталаны да, тюпдеги ноталаны да бир йимик йырлап болагъан йыравлагъа пагьмулу усталар деп айтып болабыз. Гьали буса тойларда йырлайгъанлардан «юлдузлар» этмеге къарай. Компьютерни кёмеклиги булан йырлар да онгарып, тез-тез халкъ арагъа чыкъма, оьзлени гёрсетме къарайгъанлар кёп болгъан. Шо саялы да кёбюсю гьали фонограмманы кёмеклиги булан йырлай. Мен гьисаплайгъан кюйде, оьз тавушу булан йырлама герек.
– Сизин учун макъам недир?
– Макъам, биринчилей, йырны кюрчюсю. Макъам – адамны ругьландырагъан бир аламат. Сёзлеге гёре тюгюл, бир илгьам алгъан вакътимде оьзлюгюнден гёнгюме макъам гелип къала. Сонг шиъруну табып, йыр къурула. Озокъда, шиъруланы охугъанда ушатгъан, юрегингни къылларына тийме бажаргъан асарлар бола, шогъар гёре макъам да языла. Мени он алты авторну сёзлерине гёре язылгъан макъамларым бар. Биринчи макъамны да мен баянда ойнап язгъан эдим.
– Сёзлени макъамгъа салгъанда алышдырма, тюзлеме герекли ерлери бола деп эсгерегенлер бар. Бизин шаирлени шиърулары макъамгъа тынч салынамы, шаирлер булан йырны чыгъарагъанда ишлемеге тюшеми?
– Йыргъа тынч кюйде айланып къалагъан шиърулар да бар, озокъда. Бир-бирде тюзлеме, сатырлардагъы сёзлени бир башгъа къыйышывлу сёзге алышдырма тюшеген гезиклер де бола. Мен, озокъда, автордан ихтиярсыз бир тюзелтив де этмеймен. Шиъру осал язылгъанлыкъдан тюгюл, сёзню тавушгъа салгъанда агъымы гелмейген гезиклер болуп къала. Мен ойлашагъан кюйде, йыргъа маъналы, тек тынч тил булан язылгъан асарлар къыйыша.
– Халкъ макъамланы гьакъында айтгъанда, сиз ноталарын да къошуп, китап этип чыгъаражакъбыз дедигиз. Радиоларда йырланагъан йырлагъа да бир-бир гезиклерде макъамны автору ким экенни билмейгенликден халкъ макъамлары деп къоялар. Сизде бар дисклерде макъамланы авторлары эсгерилеми?
– Радиодан алгъан дисклерде авторланы атлары барысы да эсгерилмей. Тек радиону архивинде къайсы йырны сёзлерини ва макъамларыны авторлары кимдир яда халкъ йырларымы, шону язып юрюлеген журнал бар. Китап чыкъгъанча, озокъда, радиогъа барып, шоланы язып алмагъа хыялым бар. Мен кёплер айтып эшитгенмен, Темирболат Бийболатовну оьзю чыгъаргъан кёп арив макъамлары болгъан. Оланы кёбюсюне халкъ кюйлери деп Темирболат Бийболатовну аты тутулмагъан кюйде къалгъан.
–Къумукъланы халкъ макъамлары кёпмю?
– Халкъ макъамлар деп айтылагъанланы да тюрлю-тюрлюлери бар. Бирлери тойларда-йыбавларда чыгъарылгъан. Къулакъгъа арив чалынагъан, адамгъа таъсир этеген кюйлерибиз де бар.
– Пагьмусу янгы чыгъып гелеген сиз билеген яш композиторларыбыз бармы?
– Балики, бардыр, тек мен билегенлери ёкъ. Сонг да, гьар ерден алып, урлап къошуп, мен макъам язгъанман деп къоягъанлар бар. Олар композиторлар тюгюл, урлавучлар. Композиторбуз деп бугюнлерде юрюйгенлени арасында да бар олайлар. Гьар композиторну оьзюне хас, башгъаланыкине ошамайгъан макъамлары болмагъа герек.
Ондан къайры да, музыкагъа яш заманындан берли яшланы сюювюн уяндырма къаст этилмей. Оркестрлар юртлагъа барып концертлер береми, бермей, музыка якъдан тарбиялав, классиклени макъамлары булан таныш этив ёкъ.
Лакъырлашывну язгъан
Патимат БЕКЕЕВА.
