Чилле Ёлну къувунлу гюнлерини къалгъымас къаравулу болгъан «Къаравул тёбеге» оьрленсенг, уллу бир эсги йыргъа тынглайгъанда йимик юрегинг ачыла, тынышынгны эркин аласан.
Тавну тюзге, тюзню тавгъа къошулагъан дазу боюнда къапучудай болуп Жюнгютей деген юрт токътагъан. Юртну ортасындагъы Пирни тюбюнден «Чоргъа булакъ» чыгъып геле. О булакъны сувундан нече девюрде нече наслу ичгендир! Юртлу туварчы да, дюньяны чайкъагъан генерал да бу сувну алдында бир йимик тобукъдан тургъан….
Жюнгютейде тувгъан Барият Муратова да – дюньядагъы шолай булакъланы бири… Булай адамны гьакъында язма тынч тюгюл. Бир якъдан, ол тамуру етти къат ерге яйылгъан, бутакъ башы аршгъа чыгъып гетген зор терек. Ону къуршама къыйын. Булакъ десек де, олай булакълар ер юзюнде кёп тюгюл. Ондан бир ичген адамны юреги бирдагъы да сагъына, излей…
Шо булакъны зем-зем суву юртну ортасындагъы «Гюрен тёбе» деген авулдан башланып, бизге де етишген. Сагьналагъа сыймасдай пагьмусун айтмагъанда, эркин, чомарт, назик ана юреги баргъа болгъан буса ярай, Барият Муратова яш пагьмуланы жаны-къаны булан гьайын эте эди, оланы гележегин ойлай эди. Янгыз къумукъ театрны айланасында тюгюл, савлай республиканы маданият яшавунда.
Оьтген асруну 70-нчи йылларында мен Къумукъ театрны адабият бёлюгюнде ишледим. Барият-бажив булан гьар гюн йимик ёлугъа эдик. Эртен ону булан сорашсам, гёнгюм ярыкъ, юрегим парахат боламыкен деп эсиме геле эди. Янгыз мен тюгюл, огъар къуванч-дертин ким буса да ачып бола эди. Адамгъа къуллукъ этме ол гьап-гьазир эди.
Бир нече керенлер мен Бариятдан хабарлар алып, ону сёйлетип язма къарасам да, ол масхарагъа салып къоя эди. Ол ажайып саламат адам эди. «Мен болуп сен айтып къой, яшым. Сагьнада сёйлей туруп халкъны ялкъдыргъаным таман тюгюлмю?» – деди ол бир гезик. Айтайым, шолай буса, деп шу сатырланы язып, эртенинде оьзюне бергеним эсимде:
Юлдузум нюр сепген бийик къалкъыма,
Юзюм ярыкъ: пуч гетмеди гюнлерим.
Юрегидей юзю ярыкъ халкъыма,
Гьалал болсун мени бар-ёкъ гьюнерим.
Жаным-гёнгюм сизин булан гезеди.
Сизин булан байман, сизин кёкденмен.
Сюювюгюз сагьналарым безеди,
Оьктем бусам, сизин булан оьктеммен.
Болса да, Барият-баживден мен бир-бир хабарланы алдым. Оьзюню яшлыгъыны гьакъында сёйлей туруп, ол булай деди:
«Мени сагьнагъа гётерилеген биринчи абатларым анамны эркъардашы Татам Муратовну яхшылыгъындан башланды. 1930-нчу йыл. Татам сав республикадан пагьмулу яшёрюмлени жыйып бийив ва йырлав ансамбллер къуруп айлана. III Интернационалны атындагъы фабрикде Ногинни атындагъы маданият къаласы ачылды. Авзумдан сарилерим тайып да битмеген къызъяшман. Татам мени солистлени арасына къошгъан. Гезикли концерт юрюлюп турагъанда уллу къалмагъал, атышыв гётерилип мени бутума да гюлле тийген эди. Хыйлы заман авруп ятдым. Динчилер-фанатиклер о заманларда бизин англама сюймей эди. Сен айтагъан шо алтын сагьнагъа оьрленгенче, яшым, магъа багъып кёп ташлар атылгъан…»
Яш заманымда улланам Балчар Даражат хабарлагъаны бугюн йимик эсимде. Шо йылларда ол «Ворошилов» колхозну правлениесини члени болгъан. Юртгъа Къумукъ театр гелген. Ашлыкъ къайтарывну къыставуллу вакътиси болса да, кёп халкъ жыйылгъан. Клубну сагьнасы ёкъгъа гёре, колхозну биргине-бир полуторка машинини бортларын ачып, спектаклни шону уьстюнде гёрсетген. Спектаклни о заман советлени гёрюп ярамайгъанлагъа тиеген таякълары, къамучулары болгъан. Шо тайпа, онгай табып, артистлеге гьужум эте. Ташлар, таякълар ата, сенеклер алып онгарыла. Сонг да, коммунистлер, комсомоллар арагъа гирип, къалмагъал басыла. «Кимден тийгенни билмедим, амма бир таякъны базыкъ башы магъа да тийди,–деп кюлей эди анабыз. – Гёзюмню къаралгъаны хыйлы заман таймай турду. Барият Муратованы ва оьзге артистлени уьйге де элтип, бир арба чакъы бишлакъ чуду да ашатып, акъсакъ Бамматны пургону булан Къарабудагъгентге оьзюм етишдирдим. «Къысташлагъа» етишгенче, Бариятгъа аргъан сокъдуруп, шайлы юрегим ачылды, оьзюм де къошулуп йырлай эдим…»
Барият олай нече адамны юрек тююнлерин чечгендир! Айры-айры адамланы чы нечик де, бютюн халкъны да. Айрокъда къыйынлы, къайгъылы йылларда. Барият кёп гиччилей сагьнагъа чыкъгъан. Ону бир агъасы, Жамалитдин деген бек къайыр гиши, къызъяшны дагъы шолагъа къошулуп гёрсем, оьлтюрежекмен деп къоркъута болгъан. Ахырда англап, йымышагъан, фронтгъа гетегенде огъар бир хали де савгъат этген.
Бариятыбыз йимик уллу пагьмуланы халкъ билмей, эшитмей къалагъан бажарывлукълары да бола. Олар геч-геч ачылмай чы къалмай. Мен англагъан кюйде, «Айгъази» деген спектаклни башлапгъы вариантларыны 8 макъамын Барият оьзю чыгъаргъан. Композитор Г.Гьасанов сонг-сонг, 1946-нчы йыл оьзю фронтдан къайтгъанда, шо макъамланы янгыртгъан. Бу хабарны мен Бариятдан эшитмегенмен, Аткъайдан эшитгенмен. Шолай болгъанына шеклик де этмеймен.
Бариятны анасы Балаханым булан эгечиси Ниярханым – янгыз къумукъ макъамланы чы нечик де, савлай Темиркъазыкъ Кавказны макъамларын, музыка байлыгъын сав дюньягъа биринчилей малим этген адамлар. Оланы Петербурггъа элтип пластинкагъа йырларын яздыргъан. Мен Москвада Щукинни атындагъы театр училищеде охуйгъан яшлагъа къумукъ тилден дарс береген йылларда шо пластинкаланы кёп изледим. Ленинградда музейде сакълангъан дедилер. Заман табып бардым, тапдым, шоланы копиясын этме сюйдюм, тек техника якъдан бажарылмай дедилер. Гьали техниканы имканлыкълары артгъан, яш наслугъа шо ишни кютме бажарылар деп эсиме геле.
«Дагъы уьстюнлюклерин къоюп, «Таш къонакъ» деген трагедияда Барият яратгъан Лаураны келпети дюнья драматургияда инг де гючлю келпетлерден бириси деп айтма ярай», – деген Вахтанговну атындагъы театрны баш режиссёру Р.Симонов.
Ону сёзлерин толумлашдыра туруп, СССР-ни халкъ артисткасы Л. Орлова булай деген: «Гьюрметли Барият Муратова, биз Сизин ювукъдан танымайбыз, тек Лаураны ролюнда ойнайгъаныгъызны гёрюп, даимге сююп къалгъанбыз. Шо келпетни ярата туруп, Сиз бютюн халкъны алдында инг башлап оьзюгюзню юрек байлыгъыгъызны, кёклерден илгьам алгъан ругьугъузну ачыкъдан гёрсетдигиз. Сиз йыракъ Дагъыстанда яшасагъыз да, гьасиретлик булан беклешген бизин касбубуз – бизин бир-биревге байлайгъан, къардаш этеген уллу гюч!».
Яшавуну ахырынчы йылларында биз, къумукъ маданиятгъа жаны авруйгъанлар, Бариятны гьакъында гиччирек сама кино чыгъарма башлагъан эдик. Эки-уьч керен ожагъына барып, агъачкъомуз, аргъан сокъдуруп, сёйлетип де къарадыкъ, тек авруву себепли болуп, дагъы барма тартынып къалдыкъ. Гьали гьёкюнме себеп бар… Ону ойларын, пикруларын язып алма сююп, мен сегиз сорав да онгаргъан эдим, олар да жавапсыз къалды… Ичинде тюк чакъы да гьасиретлик, гёзелликге, пагьмугъа гьашыкълыгъы бар адам бизин барлыгъыбыз Бариятны танымай болмас.
Барият Муратоваланы тухуму санавгъа кёп, тек оланы барысыны да мурады бир – адамны юрегин ачмакъ, бары да якълары бир йимик тюзелмеген бу яшавда аз буса да ону насипли этмек. «Муратовлар» деген шо ярыкъ уьлкеде айрыча шавла береген Бариятны юлдузудур. Мен язгъан «Муратовланы орамы» деген поэмада шо гьакъда айтылгъан.
Тавханада янып турагъан чыракъ савлай уьйню шавладан толтура, оьзю токътагъан ер буса къарангы бола. Барият Солтанмежитовна да шо кююнде, оьмюр бою юрекден гелеген зор пагьмусуну шавласын халкъгъа бере туруп гетди. Бизин халкъ бугюн шону къарывун къайтарамы экен? Ону эсделигин гележек наслугъа етишдирмек учун, ата юрту Жюнгютейден башлап, тахшагьарыбызгъа етгенче не йимик чаралар гёрюлген?
Оьзюню артдагъы юбилейинде Рус театрны уллу сагьнасында Барият бийке къатын йимик тахда олтургъан эди. Язывчуланы атындан магъа сёз берилгенде, мен ону алдында тобукълардан туруп, къутлав сёзюме къошуп шу шиърумну охудум.
Аллагь оьпген къыз
Гюренленген ай болуп
Гёрюне Гюрен тёбе.
Аршгъа чыкъгъан минмара
Акъ булутланы оьбе.
Ай шавлада кирине
Акъ межгитли Жюнгютей.
Аллагьлардан от алып
Мунда къонгъан Прометей.
Ругь болсун герек шо от,
Ерде яшав тизеген.
Йыр яшайгъан юрекни
Бугъавларын уьзеген.
Мунда къаршылашгъан ол
Инсан язгъан илмугъа.
Юрекни сызлатагъан
Пагьму деген «зулмугъа».
Бир къалкъыны къар басгъан,
Бир къалкъы тютюн тютей.
Ал, шонда аста булан
Энишлене Прометей.
Эсин жыягъан йимик,
Жыя эки къанатын.
Кимге ёрагъан экен
Кёклени аманатын?
Къанат тюбюнден къарап,
Мажагьат-авулну гёре:
Чоргъа булакъ, таш уьйлер,
Гёк балкон, къызыл шере…
Къангалы къапулагъа
Тизден чёгюп баш ура.
Аллагь язгъан пагьмуну
Бир къызъяшгъа тапшура.
Кёкню нюрюн тапшура
Сокъурлагъа берсин деп,
Дюньяны гёзеллигин
Гёрмейгенлер гёрсюн деп.
Герти сёзлер тапшура
Гери урсун деп ялгъанны,
Юреги къуш болсун деп
Юрюп болмай къалгъанны.
Тавакаллыкъ тапшура
Тав-ташны мюкюр этме,
Шатланы ойлашдырма,
Пашманланы кюр этме…
* * *
Табулмасдан табулгъан
Танажарны бюртюгю.
Ярашармыкен сагъа
Кёклени мюкюрлюгю?
Бюртюк чакъы къыз гесек
Мюкюр этген кёплени –
Сагъа авур болмасмы
Тапшуруву кёклени.
«Авур тюгюл, енгил!» – деп,
Чул билдирмей «шагьлагъа»,
Аллагьны аманатын
Алып чыкъдынг сагьнагъа.
Сагьнагъа биринчилей
Сокъмакъ салдынг, Барият.
Ерде ёкъ гьюнерни сен
Кёкден алдынг, Барият.
Баш абатынг алгъандокъ,
Артгъа тайып посагъа,
Пайхаммар иржайдымы
Гюрен тёбеден сагъа?
Тёбенге гьюрю къызлар
Кёкню шавласын савду…
Алашаракъ къалкъынга
Бийиклерден нюр явду…
* * *
Аргъанындан алаша
Бир гиччи къызъяш геле…
Артындан къангып алып,
Хола геле, таш геле!
Бир орамны йылатып,
Бир орамны кюлетип,
Къара ташны артындан
Гёк гюлле геле етип!
Къарагъыз, кёклер, къара,
Биз нечик тюзелгенбиз:
Гюл берме герек ерде
Гюлле бере гелгенбиз…
Халкъ арада ким де бар,
Бири къардаш, бири ят.
Тек сен ташдан, гюлледен
Тартынмадынг, Барият.
Юхлайгъан нече-нече
Юреклени уятдынг!
Таш булан ургъанланы
Сен къаш берип уялтдынг.
Къайгъылар, дертлер басып,
Ойгъанда да къалкъынгны,
«Ругьдан тюшме къойман», – деп,
Юрюдюнг сен халкъынгны.
Сююнгенде–тёр болдунг,
Къыйналгъанда–кёр болдунг,
Сагьнагъа чыкъгъан сайын,
Бийик болдунг, оьр болдунг.
Насип учурду сени
Энишлерден оьрлеге.
Кёклер берген сюювюнг
Савгъат этдинг Ерлеге…
Алтын сагьнанг оюлуп
Нече бёлюндю тюшюнг…
Алтынлар такъма ер ёкъ–
Сюювден толгъан тёшюнг.
Эл сукълангъан энгингде
Нече минг гёзьяш кепген!
Чачынг гьюрюкъыз тарап,
Гёзюнгден Аллагь оьпген…
Аллагь оьпген гёзлеринг,
Алдындай шавла бере.
…Чоргъа булакъ. Таш уьйлер.
Гёк балкон. Къызыл шере…
Бадрутдин.
