Шо вакъти мажлисни менмен деп турагъан, заманлар гетип шайлы «тюсюн» тас этсе де, тек гьали де гьонкъа хасиятларын къоймагъан бийкеси: «Гьалигилер кимге эрге барса да къайырмай», – деп теренден кюстюндю. «Пеленчени къызы бир уллу гишиге, оьзю де башгъа миллетлиге, экинчи къатыны болуп баргъан», – деп оьзюне мажлисдегилени арасында якълавчулар тапма къарады. Ону тенглиси йимик гёрюнеген тиштайпа: «Нете, етген биревлеге экинчи къатын болуп барардай бизин уланларыбыз къуруп къалдымы?» – деп ачувлу сесленди. Лакъыр къызыша турагъанын англап арагъа маслагьат сёз къошма къарап: «Языв ярдан къаратар, юхлагъан еринден уятар деп, не саялы айтыла? Язывдан къачып къутулма боламы дагъы?» – дедим. Ол къатын буса: «Языв деп Огъар айып салып, енгил кюйде арчылмагъа тынч бола. Сиз ону ахырын-алдын ахтармайсыз. Шо гьакъда ойлашма да сюймейсиз. Сонг буса тирсеклерин хабагъанлар да кёп бола», – деп кюстюндю.

«Арив ишге саналмагъан»

Гертисин айтгъанда, бу масъала тюнегюн яда бугюн тувмагъан. Алдынгъы заманларда шавхаллар, бийлер миллетине къарамайлы, оьзлер булан тенг гелеген даражасындагъы акъ сюеклилеге къошулуп, тайпа-тухумун байындыра гелген. Мисал учун, Абумуслим шавхалны атасы Мехти-хан азербайжанлы Фатали-ханны къызы Пери­-Жахан-ханумну алгъан болгъан. Хасай Уцмиевни агьлюсю Натаван-бике Шушадагъы Ибрагьим ханны къызы эди. Хасайны къызардашы Гигьили буса авар Умма-хан булан ожакъ къургъан. Олай да, къумукъ бийлени кёп арекдеги иранлы, гюржюлю, тюркиялы пачалары булан къыз алып-берип дегенлей аралыкълары болгъан.

О девюрлерде бий бийге къошулуп, къан къардашлар болагъандан къайры, оьз­лени уьлкелерини арасындагъы дос­лукъну да артдырма къарагъанлар. Шолай къошулуп, янгы агьлюлер амалгъа гелген тухумлардан чыкъгъанланы арасында бютюн дюньяны тарихини барышына таъсир этгенлери де бар.

Тек шо янгыз бай-бий тайпагъа хас мердеш болуп гелген. Ярлы яда бийлеге тенг болмайгъан оьзге жамият къатлавланы арасында, мисал учун, оьзденлер амалдан геле туруп, башгъа миллетлеге къошулмай болгъан. Айтагъаныкъ, шо девюрлерден берли дагъыстан жамиятда оьзге миллетни къызын алмакъ арив ишге саналмагъан.

Шолай мердеш асрулар булан къумукъланы арасында юрюлюп тургъан. Гьатта, пача тахындан тюшюп, къыргъын инкъылапны къагьрулу заманлары тувгъанда да, къумукълар башгъа  миллетлер булан къошулмай болгъан. Айрокъда янгы болажакъ къардашлар бусурман динни юрютмейгенлерден болуп чыкъса.

Амма инкъылапдан сонг бизин тарап­ларда мекенли тамур яйгъан совет гьакимлик жамиятыбызны яшавуна таъсир этмей къоймады. Янгы гьакимлик булан яшавубувузда алда бир де болмагъан, гьатта эсибизге де гелмес йимик алышынывлар тувма башлады. Россия тав уьлкесине кёмек гьисапда билимли, хас охув ожакъланы битдирген къызъяшланы бакъдырма башлай. Оланы гьюрметине Дагъыстанны тахшагьары Магьачкъалада уллу эсделик салынгъан. Бирлери ата юртларына къайтды. Амма, бизин уланланы сююп, ожакълар къуруп яшагъанлар да кёп бар.

Бу ерде мисал гелтирмеге де боламан. Кёп арекге чыкъмайлы, мени ата юртум Ишартыда да, Россия якъдан гелип, юртлуларым булан уьйленип, бизин къумукълардан да къалышмай, адам сукъланагъан кюйде ожакъларын юрютдюлер, яшларын тарбияладылар. Юрт ерде болагъан бары къыйынлы ишлени де кютдюлер. Гьайван-малгъа да къарадылар, сыйырлар да савдулар. Адатларыбызны да юрютюп, ят эллерде сюювюн де сёнме къоймай, не къыйынлыкъ болса да,  агьлю ёлдашларына амин болуп яшадылар.

Бирдагъы да айтсам, мен таныйгъан Марина Фёдоровна деп кёп йыллар тав юртларда муаллим болуп ишлеген орус къатын бар. Ол оьзюню къысматыны гьакъында хабарлайгъанда бек тамаша болуп тынглай эдим. Шончакъы къыйынлыкълардан, оьпкелевлерден, нече толкъунлардан оьтсе де, амма ругьдан тюшмеген. Ол магъа: «Баягъы, мен Россияда башыма явлукъ да байламай, къысгъа, енгсиз капотлар гийип уьйренген къызъяш эдим. Мунда гелгенде,  мени тав райондагъы юртгъа йибердилер. Ят ер, тилин билмейсен, адат-къылыгъын чы дагъокъда. Баргъанман, ондагъылар магъа эки гёзюн дёрт этип къарай эдилер.  Артымдан не де айтып къычыра эдилер. Къыргъа янгыз чыкъма къоркъа эдим. Бир гезик чи ташлар булан атышгъанлар да болду.

Ойлашып къарагъыз, ичинде бары онгай­лыкълары булангъы къатлы уьйлерде яшагъан магъа агъач да гесип, печ якъмагъа, акъыргъан къышда ярлардан сув ташымагъа нечик къыйынлы болма герек? Айтагъаным, дюньядан баз гечип, тез-тез къачайым деп турагъанда, бир жагьил улан ушатып, ону сюювю токътатып къойду. О заман мени гьакъымдан бир хабарлар, яла-ябывлар чыгъып гетди. Сайки, мен сигьручу къатын йимик, ону гёзюн-башын чырмагъанман.

Биз Магьамматрасул булан уьйленме сюйгенде, магъа къоркъувлар берегенлер де болду. Амма ол бек къатты хасиятлы, билимли улан эди, бары да адатларына къаршы чыгъып, мени булан уьйленди. Огъар къошулгъанда, дос-къардашы къабул этмей, нечакъы менлигиме тиеген сёзлени эшитме тюшдю. Орусча билмейгенлери мени гёрсетип, бир-бирине шыбышлап, кюлей эдилер. Гечелер агьлюм гёрмейген кюйде нечакъы гёзьяш тёкгенмен. Ону къардашларына ярамакъ учун, эшек йимик ишледим, къыйынлыкълагъа чул бермедим.

Эгер де мени сюеген ва англайгъан уьягьлюм болмагъан эди буса, балики, биз бирче де яшамажакъ эдик. Мукъаятлы кюйде ишленген «сюювню барулары» бары да къыйынлыкъланы оьзюнден оьтме къоймай токътатды. Нечакъы юрегиме биз йимик чанчылагъан сёзлени де ювукъ этмеге къоймады. Аллагьны яхшылы­гъындан бизге беш авлет де тувду, оланы да аякъ уьстге салдыкъ. Бугюнлерде де арив къуллукъларда да ишлеп туралар. Дериядай уллу сюювюбюз бизин кёп къайгъы, дертни алдын алды. Гьалиги къызъяшлар олай чыдамас эди», – деп соравлу кюйде мени бетиме багъып телмирди.

Заралындан эсе, пайдасы кёпмю?

Гьалиги яшавубузгъа къарасакъ, сююв, герти гьислер артгъа салынгъан йимик гёрюне. Кёбюсю къызлар-уланлар гьа­къылындан, билиминден эсе, байлыкъны алгъа сала. Айтагъаным, бармагъы сувукъ сувгъа тиймейген кюйде енгил яшавну ахтарагъанлар кёп бола бара. Миллетинде де, тухум-тайпасындан да бир аварасы да ёкъ. Бокъчасына къарайлар. Къызланы бир тайпалары, бизге миллети не башгъадыр кисесинде толуп акъчасы бар буса деп чыгъалар. Сайки, къумукъланы арасында акъчасы, бокъчасы барлар аз деме сюелер. Олар оьзлеге сюйген кюйде яшамагъа имканлыкълар бермежеклер дейлер. Гертиден де, мадарлылар халкъыбызны арасында къыт йимик гёрюне. Шону аслу себеп этмеге тюшмейдир.

Марина Фёдоровнаны гьалигилер къайгъылагъа чыдамажакъ эди деген сёзлери эсиме тюшюп гетди. Ону булан разилешмей болмайман. Сёзлеримни гертилемек учун бир мисал гелтирме сюемен.

Мен яхшы таныйгъан бир къумукъ къыз (аты Малика деп къояйым) кёп сююп, адамларына да къаршы чыгъып, башгъа миллетли улангъа къошулгъан эди. Арадан бираз заман гетип, уланны адамлары бизин къырыйыбызда къумукъча сёйлеме, хасиятынгны, къылыгъынгны унут. Гьали сен бизин ёл булан юрюжексен деп буварма башлайлар. Анасына къумукъча телефон сёйлейгенде, къайынкъызы, телефонну сувуруп алып, бир янгъа пырхыта болгъан. Ондан къайры, тойлагъа, онда-мунда баргъанда, сен булай этмединг, олай этмединг деп илине болгъанлар. Ахыры да чыдап болмай, эрине де айтмай, уьюне къайтып гелди. Шо улан къошулайыкъ деп, тилеп артындан нечакъы юрюдю. Агьлюсюн сюйсе де, мени юрегимни, ягьымны сындыргъан дос-къардашынгны гёрме болмайман деп къошулмады. Уьюне къайтгъанда, ол улан да тапды. Гьали ону да сакълап, тарбиялап тура. Эргишини атын эшитмеге де сюймей.

Гьар яхшы хыяллары булангъы ишни кемчилеклери де болмай къалмай. Башгъа миллетни вакиллерине къошулуп ожакъ къурагъанны не заралы бар деген сорав тувулуна. Биринчилей, озокъда, адат-къылыгъы, яшланы тарбиялайгъан къайдалары гелишмей къалмакъ бар. Агьлю яшавну шо янлары саялы разисизликлер тувулунуп, уллу къалмагъаллар этегенлер де бола. Агьлю яшавунгда гьар гюн къылыкъ, уьй-эшик булан байлавлу адатларынга, этеген ашынга-сувунга ерли аслу агьамият бериле. Гьар миллет бусурман байрамларын, тойларын, яшлар тувгъанын, оланы  тарбиялавун оьз­леге хас кюйде кютме,  белгилеме сюелер.

Экинчилей, айлана ягъындагъылар да оланы англамай къалмагъа бола. Хоншуларынг, иш ёлдашларынг, къурдашларынг, гьатта арек къардашларынг да оьпкелемеге, башын сёйлемеге башлайлар. Мадарлыгъына къарап къошулгъандыр деп айтды-къуйтду юрютелер. Чакъ-чакъда сен оьзюнг якълав гёзлейген лап ювукъ адамларынг да, дос-къардышынг да башгъа миллет булан уьй къургъанынга къаршылыкъ билдирежек.

Уьчюнчюлей,  бир-бир адамлар халкъы булан бек оьктем бола. Олар оьзгелеге къошулуп, культурасын, адат-къылыгъын, тилин тас этерден, миллетин кемитерден къоркъа Болгъан чакъы, оьзлеге агьлю черни оьз халкъыны ичинден тапмагъа къарай.

Дёртюнчюлей, эгер де эр-къатынны бириси тыш пачалыкъны вакили буса, оланы яшавуна, халкъыны талапларына къы­йышма къыйын бола. Бир-биревню англамай къоймакълыкъ бар. Бир-биревню ана тилин къабул этмей гери урма бола. Сонг дагъы да, ят эллерде яшай буса, оьзюню ватанын, топурагъын, дос-къардашын са­гъынагъанлыкъдан парахат турма болмай.

Дагъы да айтсакъ, тыш пачалыкъны адамы булан уью бузулма турагъанда, яшланы масъаласы да арагъа чыгъа. Айта­гъаныкъ, олар ата-ананы къайсы булан яшажакъ деген ой тувулуна. Ата-ана яшавун узатар, тек балаларына нечик яман таъсир болажагъын ойлашмайлар.

Амма бир тайпа алимлеге тынглап къарасакъ, башгъа-башгъа миллетлер къошулуп, ожакъ къурмакъны пайдалы янлары да бар. Айтагъаныкъ, адамланы бир-бирине чыдамагъа, оьзге миллетлеге гьюрмет этмеге, оланы англамагъа уьйрете. Ондан къайры да, олар халкъланы бир-бири булан дос болмагъа, аралыкъларын беклешдирмеге, культура ва тарихине тергев берме кёмек эте.

Сонг да, ким булан къошулса да, уьягьлюню аманчлыгъы, беклиги, татывлугъу ожакъны къургъанлардан гьасил бола. Бир-биревге чыдап, гечип, хатиржанлы­гъын унутуп, бир-биревню сююп, гьюрмет этип, инанып яшаса, къалгъан яны ёрукъгъа гележек эди деп эсиме геле. Балики,  мени ойларымны дурус гёрмей бусагъыз, языгъыз. Бир ойгъа, бир пикругъа гелейик.