– Агъарагьим Магьамматович, тюрк къардашларыбыз булан ёлугъувларынг нечик болду, ким булан бардынг?
– Оьтген йыл гюзде бизин университетни Дербентдеги филиалында тюрк ва иран тиллени кафедрасында дарс беривчюсю болуп ишлейген Агьмат бей Гёкчегёзогълу булан таныш болгъан эдим. Бизин таныш этген де университетде тюрк ва фарс тиллени кафедрасыны заведующийи болуп ишлейген Руслан Къадыров эди. Агьмат бейни мурады бизин къумукъ ёммакълардан, прозадан тема алып диссертация язмакъ эди. Шогъар байлавлу бизден кёмек герек эди. Тарыкъ болагъан китаплар ва оьзге маълуматлар бердим. Шондан берли биз бир-биревге болагъан кёмегибизни этип, бирче иш гёребиз. Къумукъ поэзияда дастанлар деп бар. Абусупиян Акаевни дастанларыны сюжети оьзге тюрк халкъларда да кёп яйылгъан. Агьмат бей шо ёлда ишлеп тура, эки макъаласы да печатдан чыкъгъан.
Биринчи ёлугъувубуздан башлап, Агьмат бей бир масъаланы гётерди: «Тюркияда, оьзю ишлейген Эрзурум университетде, балкъарланы, къарачайланы ва оьзге тюрлюТемиркъазыкъ Кавказда яшайгъан миллетлени адабиятыны, тарихини, маданиятыны гьакъында яхшы биле, тек къумукъланы гьакъында маълумат оьтесиз аз, билмей деп айтмагъа ярай. Шулай гьалны тюзлемесе ярамай, тюзлеп болар эдик. Шону учун байлавлукъ болдурма герек. Имканлыкъ болса, мен сизин бизге чакъырмагъа сюемен», – деген эди. Заман оьтюп, бу йылны март айыны ахырларына барабыз деп мекенли сёйлешдик.
Тюркияда март айны 21-нден башлап болагъан Навруз байрамгъа бек агьамият бериле. Биз 23-нде онда эдик. Байрам чаралар узатыла эди. Илму ожакъларда конференциялар, симпозиумлар оьтгериле, концертлер бола. Ортакъчылыкъ этдик. Эки гюн Стамбулда болуп, тарихи ерлерине барып таныш болдум. Бек гёзел, гьайбат шагьар. Византия булан болгъан давланы панорамасына къарап, шо вакътидеги девюрге гирип къаласан, оьтесиз таъсирли этилген. Босфор богъазгъа сапар этдик, тарихи ерлери булан таныш болдукъ, Ая-Софияда музейде, Солтан-Агьматны межитинде (Гёкшылт межит) ва башгъа тарихи ерлерде болдукъ, мен билмейген кёп маълуматланы эшитдим, билдим.
Стамбулдагъы сапарыбыз битген сонг аслу мурадыбыз Эрзурумдагъы университетге бармакъ эди. Магъа хас чакъырыв да шо университетни ректоратыны атындан гелген эди. Эрзурум – Гюржюстанны дазусуна багъып, бизге де ювукъда ерлешген шагьар. Табиаты, тав-ташы да бизин Дагъыстангъа ошашлы геле. Аэропортгъа къонгъандокъ, университетни тюрк тиллерини кафедрасындан эки вакили бизин къаршылады ва бек гьайлы, тергевлю янашдылар.
– Бу университетни гьакъында мекенли айтсанг… Бизин дагъыстанлы студентлер де онда охуйдур?..
– Бу уллу охув ожакъны гьакъында мекенли айтма да тюше. Эрзурум кёп уллу шагьар тюгюл, 400 минг адам яшайгъан шагьар. Бизин Магьачкъалада эки керен кёп адам яшайдыр. Амма университетинде 100 минг студент охуй. Кёп ерлерден, тыш пачалыкълардан гелип де мунда охуйлар. Муну зорлугъун айтмакъ учун бир мисал гелтирейим. Елеген топурагъы – 300 гектар. Охутув корпуслар, къонакъюйлер, спорт объектлер, бассейнлер, 3 жумамежити… Айрыча бир шагьарны ичиндеги шагьар йимик. Университет булан аралыгъы ёкъ адам ичине гирип де болмай. Шлагбаум бар. Ювукъ арада гьеч будка яда адам гёрюнмей. Машинибиз ювукъ болгъандокъ, шлагбаум оьзю ачылды. Ал шишасына салынып пластика картасы болгъан экен. Янгыз мунда ишлейгенлеге, охуйгъанлагъа бериле. Гючлю низам бар.
Университетде дарс беривчюлени санаву 3 минг, оьзге къуллукъчуланы санаву 5–6 мингге етише. Сонг да, студентлени артда болгъан бютюндюнья къышлыкъ универсиадасы Эрзурум университетде болгъан. Шо да бу оьр охув ожакъны халкъара, дюнья оьлчевдеги даражасын англата. Тюркияда оьлчев янындан биринчи ерде Стамбулдагъы, сонг Анкарадагъы ва уьчюнчю ерде Эрзурумдагъы университет санала. 20 факультет бар.
Мени чакъыргъаны адабият факультет эди. Биз филология факультет деп къоябыз. Мунда, адабият факультетде, 11 кафедра бар ва 7 минг студент охуй. Дюньядагъы бары да тюрк халкъланы вакиллерин мунда тапма боласан.Тек, соравунга гелип айтсам, Дагъыстандан къумукълар ёкъ, къарачайлар, балкъарлар, ногъайлар ёкъ. Орта Азиядагъы бары да миллетлер бар, гагаузлар, башкъыртлар, татарлар, гьатта Тувадан студентлер бар, тек бизинкилер ёкъ.
Гьар миллетни студентлери болгъан сонг, дарс беривчюлери де геле. Татарлар, гагаузлар, башкъыртлар, тажиклер, тюркменлер, къазахлар… Оьзлени университетлеринде ишлейген дарс беривчюлери стажировкагъа бир, эки, алты айгъа мунда геле, ишлеп гете, байлавлукълары бар. Магъа да байлавлукъланы болдурма таклиф этдилер. Сизден студентлер гелсин учун сизин университет булан дыгъар байлама герекбиз деп айтды. Мен де шону яшавгъа чыгъарма сюемен. Гележекде шолай дыгъар байланса, бизин уланлар, къызлар онда охума тюшме болажакъ, дарс беривчюлерибиз ишлеме барма болажакъ, аралыкълар, байлавлукълар беклешежек.
– Кимлер булан таныш болма имканлыкъ болду?
– Инг башлап биз бу университетни адабият факультетини деканы, доктор, профессор Дилавер Дюзгюн булан таныш болдукъ. Сонг ону ярдымчысы, заместители доктор, профессор Седат бей булан таныш болдукъ. Тюрк тиллени кафедрасыны заведующийи доктор, доцент Гьюсейн Байдемир булан, тюркмен тилден ва адабиятдан дарс береген доктор, доцент Агьматбей Гёкчимен булан танышдыкъ. Гьариси булар бизге кёмек этмеге, къол узатмагъа гьазир. Бизин университетлени арасында байлавлукъ болдурма сюелер.
– Олар булан дыгъар этмек учун четимликлер болмас чы?!
– Мени де эсиме геле болмас деп. Декан ва тыш уьлкелер булан байлавлукъ юрютеген бёлюк булан мен сёйлешип гетген эдим. Оьзлер де мен барагъанда байлавлукълар болагъан кюйню этме къара деп айтгъан эди. Шогъар кюрчю салынар деп ойлашаман. Гьалиги вакътиде оьр охув ожакъланы даражасын гёрсетеген кёп талаплар бар. Шоланы бириси – тыш пачалыкълардагъы белгили, аты айтылгъан университетлер булан байлавлукъ юрютмек. Дарс беривчюлери, студентлери бир-бирине барып стажировка юрютюп, симпозиумларда, конференцияларда ортакъчылыкъ этип аралыкълар юрютме тюше. Шо янындан алгъанда, Эрзурум университети бизге къол узата.
– Онда ортакъчылыкъ этген конференцияда не темагъа байлавлу сёйлединг?
– Магъа алданокъ теманы билдирген эдилер «Къумукъ адабиятны оьсюв ёллары» гьакъында доклад этсенг арив болар эди деп. Заманы – бир сагьатгъа ювукъ. Шону язып онгарып, мен уьч ай алда Агьмат бейге йиберме де йиберген эдим. Ол тюркче гёчюрюп алимлеге, дарс беривчюлеге гьарисине бережекмен деген эди. Онда баргъанда ахтардым, гёчюрюлмеген, биревге де берилмеген. Мен тамаша да болдум. Тюрклер айтгъан сёзюнде турагъан халкъ. Айтды буса, этди дегенлей… Огъар да себеп болгъан экен. «Мен охуп чыкъдым, – деди Агьмат бей. – Гьеч англашылмайгъан сёз ёкъ, тюркчеге гёчюрме де тюшмей».
Мунда бир англав бар. Тюрк халкълары эки бутакъгъа айрыла – огъуз халкълар, къыпчакъ халкълар. Къумукълар къыпчакъ бутагъына гире деп эсгерилсе де, бизин тилге огъузланы да, къыпчакъланы да ортасындагъы тил деп айтма ярай. Неге тюгюл эсе де, тюрклер дагъ дей, биз тав дейбиз. Сёзню башында олар д гьарпны айта, биз т гьарпны айтабыз. Олар гёз дей, къыпчакълар кёз дей, биз къыпчакълагъа гире бусакъ да, гёз дейбиз. Муна шулай аламатларыбыз бар.
Сёз ерине гелгенде айтып къойсакъ, Абусупиян Акаевни гьалиден 100 йылгъа ювукъ алда язгъан «Тил масъаласы» деген уллу макъаласы бар. Шонда шулай бир жумла бар. «Тюрк тиллени инг де асили биздедир». Булай не мурат булан айтгъан экен бизин алимибиз деп ойлаша эдим. Сонг англадым, бизин тил огъуз тилни де, къыпчакъ тилни де къуршайгъан орта тил болгъан экен.
Докладгъа гиришгенче, бизин къумукъланы гьакъында маълумат да бердим. Навруз байрам бизге, къумукълагъа, нечик гелген, тарихин билме сюйдюлер. Ону да айтып, сёйлевюмню Навруз байрам булан къутлап тамамладым. Шо Навруз байрамда концертин олар магъа багъышлайбыз деп де айтдылар. Мени тамаша этген шу болду. Конференция башланагъанда да, байрам концерти башланагъанда да гимн булан башлана. Залдагъы бары да халкъ эретуруп тынглап къоймай, гьакъ юрекден, къычырып оьзлер де йырлай. Байрагъына да бек абур этелер. Гьар чыгъышында байракъ булан бола. Шо да – патриот ругьун гёрсетеген бир аламат. Олар булан болгъан заманны ичинде мен шону гьис этдим.
Конференцияны да, концертни де арасында бираз заман бар эди. 700 йыл алда яшагъан бир ханны къаласын булар музейге айландыргъан. Эрзурум шагьар булан мени Агьмат бей Гёкчимен таныш этди ва шонда да алып барды. Етти асру алда яшагъан къайдалар, уьйлер тизеген, гийинеген кюйлери, аш-сув этеген савут-саба сакълангъан. Тамашагъа къалдыра… Ол айтгъан кюйде, бу шагьар – низамгъа, динге бек гючлю ер. Оразаны заманында сув ичип, аш ашап айланагъанланы гьеч гёрмейсен.
Мунда булай бир инаныв бар. Бизин Пайхаммарыбызны а. с. Абдурагьман къази деп айтагъан гючлю асабасы болгъан. Шагьарны ягъасында, тавну этегинде шону зияраты бар. Эрзурумгъа да гелип, шо зияратгъа бармай гетген адам, мунда дагъы да къайтып геле деген инаныв юрюле. О зияратны сыйлылыгъын билген сонг, Агьмат бейге барма сюегенимни айтдым. Машин булан онда да алып барды. Къайтывда: «Сагъа бир караматны гёрсетейик», – дедилер. Тувра ёлну къоюп, башгъа якъгъа бурду ва машинни рулюн да йиберди, педаллардан бутларын да тайдырды. Машин хыйлы мезгилге оьзлюгюнден юрюп турду. «Бу иш зиярат булан байлавлуму?» – деп сорадым. «Билмейбиз», – деди.
Бу ажайыпны гёрюп, мен тамаша болдум. Сонг да, тезде гючлю ер тербенивлер болуп, шагьарны айланасындагъы ерлеге кёп зарал гелтирген. Олар айтгъан кюйде, шагьаргъа оьзюне бир зарал да болмагъан. Абдурагьман къазини ругьу сакълай, къоруй деп айталар.
– Тюркиягъа этген сапарынга рази къалдынгмы?
– Къалмаймы, сапарым бек сыралы болду. Кёп янгылыкъланы, тарихи агьвалатланы билдим, янгы адамлар булан таныш болдум. Энниден сонг Эрзурум университети булан бизин университет дыгъар байлап, байлавлукълар да юрюлежек. Айрокъда мундан тербенгенли, мени янымдан таймай тургъан, жанынга не герек деп тургъан Агьмат бей Гёкчегёзогълугъа разилигимни билдиремен. Бизге шулай намус тюшсе, кютюп боларбызмы деген ой да геле.Къайтывда огъар ватанында къалма тюшдю. Шогъар шатлы себеп де бар эди. 9 йыллар авлет болмай туруп, биз баргъанда огъар улан тувду. Бир жумалар къалайым деп, ол мени самолётгъа ерли узатып къайтды.
– Гертилей де, шатлы агьвалат, оьмюрлю болсун деп айтайыкъ! Бизге гелгенинг, баянлыкъ бергенинг учун баракалла!
– Сиз де савболугъуз
Баянлыкъны алгъан
Яраш Бийдуллаев.
Суратларда: А.Солтанмуратов Эрзурум университетни алимлери,
дарс беривчюлери булан;
байрам чараларда.
