Бадрутдин гьалиги девюрдеги къумукъ адабиятны инг гёрмекли ва эревюллю вакиллеринден бириси экенликге адабият ахтарывчулар да, ону къалам ёлдашлары да, охувчулар да тезден мюкюр болуп битген. Гертиден де, гьалиден элли йыллар алдын къумукъ адабият гьаракатгъа биринчи абатын алып, ол оьзюню оьзтёрече пагьмусу, хаты, асарлары булан янгыз къумукъ охувчуланы тюгюл, оьзге дагъыстанлы ва Дагъыстандан тышдагъы башгъа халкъланы охувчуларыны да тергевюн де тартма, абур да къазанма бажарды.
Бадрутдинни чебер яратывчулугъуну жанр къылыкъ янын алып сёйлесек, ол адабиятны бир тармагъына, мекенлешдирип айтсакъ, поэзиягъа амин болуп юрюйгенин эсгерме тюше. Поэзия тармакъда буса шаир лирикалы шиърулар булан янаша, оьлчев якъдан уллу лирикалы ва драмалы поэмалар да яратгъан. Бадрутдинни яратывчулугъуну тематика яны да бир ренкли тюгюл. Биз мунда гьашыкълыкъгъа, Элибизге, ата юртгъа, халкъыбызгъа, ону макътавгъа лайыкълы уланларына ва къызларына, Уллу Ватан давгъа, намусгъа, эдеп-къылыкъгъа ва шолай оьзге агьамиятлы масъалалагъа багъышлангъан асарланы тапма болабыз. Ондан къайры да, шаир кёп санавдагъы масхара-иришхат къайдада яратылгъан оьтесиз къужурлу шиъруланы автору гьисапда да танывлу. Озокъда, бир макъаланы ичинде Бадрутдинни булай кёп тармакълы ва генг тематикалы яратывчулугъун савлай къуршап сёйлеме бажарылмай. Биз мунда арт вакътилерде шаир оьзюне айрокъда бек агьамият берип юрюйген бир масъалагъа – анадаш къумукъ халкъыбызны къысматын чебер ахтарывгъа багъышлангъан асарларына тергев бакъдырма сюебиз. Бадрутдинни бу масъалагъа багъышлангъан асарларындан «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры», «Оьртен», «Алп юреклим», «Муратовланы орамы», «Эки юлдуз, эки сырдаш…», «Солтанмут» деген поэмаларын, «Къарткъожакъны саламы», «Арсений Тарковскийни къабурунда», «Къанатларым байлангъан», «Бизге не болгъан бугюн?!», «Яралангъан юрт авлакъ», «Биз ким болма герекбиз?!» деген шиъруларын ва шолай кёп оьзгелерин эсгерме болабыз.
Бизин гьисабыбызда, шаирни къумукъ халкъны къысматын ахтарывгъа багъышлангъан асарларын шартлы къайдада эки бёлюкге айырма ярай:
1. Къумукъланы къысматы гьакъында умуми къайдада сёйленеген асарлар. Масала, «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэма. Бу тайпа асарланы игити – бютюн къумукъ халкъыбыз. Буларда автор савлай халкъны къысматын (не де тарихдеги, не де гьалиги девюрдеги, не де гележекдеги) гёз алгъа тутуп сёйлей.
2. Халкъыбызны айрыча бир гёрмекли вакиллерини къысматын суратлавгъа багъышлангъан асарлар. Масала, Абусупиян Акаевге багъышлангъан «Оьртен» деген поэма. Бу тайпа асарларында шаир мекенли биревню яда бир нече адамны къысматын гёз алгъа тутуп сёйлей. Амма Бадрутдинни бу асарларында да шо бир (не де бир нече) келпетден таба бютюн къумукъ халкъны къайсы буса да бир тарихи канзидеги (не де канзилердеги) къысматы суратлана.
Бадрутдинни къумукъ халкъны къысматын ахтарывгъа багъышлангъан асарларына хас болгъан бир аслу аламатны эсгерме тюше: бу тайпа асарланы барында да дегенлей, ол анадаш халкъыны талигьин сёйлей туруп, белгили уьч де (гетген, гьалиги ва гележек) заманны къуршай. Демек, шаир къумукъланы гьалиги девюрдеги къысматын суратлай буса да, ол шоссагьат тарихге де гёз бакъдыра, гележегибизге байлавлу ойларын да айтып бере. Тап шо кюйде, Бадрутдин тарихибизден хабар береген асар ярата буса, шо тарихге гьалиги девюрню гёзюнден къарап багьа бере, шондан бизин девюрге ошашлы, къыйышывлу болуп токътайгъан агьвалатланы, игитлени, далиллени, бизге оьзлерден уьлгю, дарс алма болагъан мисалланы тапма бажара. Амма тарихге багъышлангъан асар болса да, гележегибизге байлавлу яратылгъан асар болса да, къумукъланы гьалиги девюрдеги къысматы шаирни яратывчулугъунда инг биринчи ерге чыгъып токътай. Асруланы теренине чыгъып гетеген бай ва игит тарихи булангъы анадаш къумукъ халкъы гюнден-гюн оьз тилин, маданиятын, адабиятын, адатларын-мердешлерин, топурагъын – гьасили, милли оьзденлигин тас этип барагъанлыкъ Бадрутдинни терен ойгъа салмай, жанын ачытдырмай болмай. Шо саялы да ол оьзюню «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэмасында къумукъланы намусуна тийип, оланы милли эсин айыкъдырма къарайгъандай бола:
Къул-къараваш тюгюлсен,
Тюгюлсен гьакъылгъа мукъ.
Сени къумукълугъунга
Не болуп къалгъан, къумукъ?
Масъалагъа бакъгъан якъда гьар къумукъну тергевюн бирден-бир гючлендирмек, иттилешдирмек, теренлешдирмек учун, шаир къужурлу ва таъсирли чеберлик аламатланы – къопдурувланы, риторикалы суалланы уста кюйде къоллай:
Сен парахат юрюйсен,
Гьайсызлыкъ бар юзюнгде.
Къабурунг къазма сама
Ер къалгъанмы Тюзюнгде?!
«Муратовланы орамы» деген поэмасында да, къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын суратламакъ учун, автор къужурлу тенглешдиривлени, къаршы салывланы, жанландырывланы, аллегорияланы, эпитетлени, риторикалы суалланы таба. Бу асардагъы Муратовланы тухумуну ругь орамыны башында орналып салынгъан таш сурат, жанланып йиберип, берген суал миллетине аз буса да жаны авруйгъан къумукъну къулагъына нечакъы бола буса да аччы чалына, ону сан-санын титиретип йиберердей гьалгъа салып къоя:
Йыр тувмай, макъам тувмай
Къарасы бар юрекде.
Гюе неге боласыз
Тюе болма герекде?!
Бадрутдин къумукъланы милли эсин айыкъдырмакъ учун тюрлю-тюрлю ёлланы ахтара. «Бизге не болгъан бугюн?!» деген шиърусунда аллегориялы чебер суратлавланы кёмеклиги булан парахат, иннемей турагъан халкъын бираз жымырлатмакъ учун, автор гьалиги девюрню имканлыкъларындан да пайдаланып, оьзлени милли масъалаларын къастлы кюйде чечме белсенген хоншу миллетлени мисалгъа гелтирип бере:
Тавлу эшекден тюшген,
Атын ерлеген чечен…
Къумукъ ат ачдан оьлген,
Салынмай къалып… бичен.
«Яралангъан юрт авлакъ» деген шиъруда Бадрутдин анадаш халкъыны бугюнлердеги нечакъы да бузукъ, онгсуз, бек языкъ гьалын ата юртуну келпетинден таба гёрсете. Шиъруну лирикалы игити гьали «алдын женнет бавдай ата юртуна» гьатта къонакъ алып барма къоркъа, неге тюгюл де:
Оьзлер-оьзлер ала буса гьеч эди –
Ятлар гелип мунда не гьал салмагъан!
От-орманны донгуз сирив къазгъандай,
Намаз къылма яшыл майдан къалмагъан.
Бадрутдин къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын бир авур аврувгъа ошата. Къайсы буса да бир аврувну сав этмек учун буса, шону себебин (не де себеплерин) тапмаса бажарылмай. Шону яхшы англайгъан шаир халкъыбызны янгыз бугюнлердеги авур талигьин, «аврувун» эсгерив булан тамамланып къалмай, чебер сёзню кёмеклиги булан ол шону себеплерин де ачып сёйлей. Къумукъ халкъыбызны инг эревюллю уланларындан бири болгъан Темирболат Бийболатовгъа багъышлангъан «Алп юреклим» деген поэмасында Бадрутдин шо себеплени мекенли тарихи мисалдан, тарихде болгъан агьвалатдан таба гёрсетип бере. Ачыкъ этип айтгъанда, Т. Бийболатов анадаш къумукъ халкъыны къысматы чечилеген инкъылапны йылларында оьзюне тюшген тизив атланы да, пайтонну да «къурбан этип», «Тангчолпан» журналны ачывуна пайдаландыргъаны эсгериле:
Танг билинген, Чолпан ёкъ
Сен ат ойнатгъан Тюзде.
Пайтонун къурбан этме
Бирев тувмагъан бизде.
Къумукъланы бугюнлердеги бузукъ гьалыны себеплерини бириси шаирни «Оьртен» деген поэмасында да ахтарыла. Поэма белгили алимибиз, ярыкъландырывчубуз, язывчубуз, жамият чалышывчубуз, таржумачыбыз, китап чыгъарывчубуз Абусупиян Акаевге багъышлангъан. Абусупиянны йимик къумукъланы, савлай дагъыстанлыланы ругь маданиятына къошум этгенлени тапма къыйындыр. Амма, болса болсун, оьзю янгы совет гьакимликни къабул этсе де, миллетибизни шо эревюллю уланына совет гьакимликни биринчи къурбанларындан болма буюргъан болгъан экен: 1929-нчу йылда тутулуп, ол йыракъдагъы Котлас лагерлеге сюргюн этилип йибериле ва шонда жанын да къурбан эте. Совет гьакимлик Абусупиянны янгыз оьзюн ёкъ этип къоймагъан, ону ругь варислигин де, демек, бай китапханасын да болмагъандай этме белсенген. Бадрутдинни биз оьзюне тергев бакъдырып сёйлейген поэмасындагъы «оьртен» деген сёзню эки маънада англама тюше: тар (тувра) ва генг (гёчюм) маъналарында. Бу сёзню биринчи – тар (тувра) маънасы алимни, язывчуну китапханасын яллатыв булан байлавлу. Демек, Абусупиянны оьзюню абзарында ону китапларын уллу аракъдай этип яллатагъанны натижасындагъы от, оьртен:
Дюньягъа от тюшгендей
Ярыкъ этип дёрт янны,
Китапханасы яллай
Шайых Абусупиянны!
«Оьртен» деген сёз экинчи – генг (гёчюм) маънасында буса Абусупиянны йимик кёплени ютуп гетген, болмагъандай этген сталинизмни вагьши девюрюню, шо заман юрюлген къыйыкъсытывланы, тюзсюзлюклени бир белгиси (символу) болуп токътай:
Дюньяны къуршап алгъан,
Яхшы къарасанг энни –
Юрекни нюрю булан
От-ярыгъы оьртенни!
Эсгермеге герек: анадаш халкъыбызны языкъ, бузукъ гьалын сёйлей туруп, шаир ятланы айыплап, тышдан душманланы излеп айланмай, бу гьалгъа оьзлер къумукълар, демек, ич душманлар айыплы экенин ташдырып айтып бере. «Къарткъожакъны саламында» автор шо пикруну охувчусуна асарыны баш игитини тилинден таба етишдире:
Ич арадан бузулдукъ да, тозулдукъ…
Умут сизде – хатабызны тюзлегиз.
Къумукъну гьеч бир душманы бар буса,
Ону да оьз арагъыздан излегиз.
«Къанатларым байлангъан» деген шиъруда да эсгерилген пикру такрарлана, теренлешдириле, узатыла. Автор душманлар давлар булан гелип бизден алып болмагъан топурагъыбызны ва шолай оьзге милли байлыкъларыбызны оьзюбюз къолдан чыгъарып къойгъаныбызны жаны ачытып айта:
Сюегибиз чартлады –
Сюексиз кёп яс этдик.
Давлар алмагъанларын
Биз оьзюбюз тас этдик.
Бугюнлерде къумукъланы тарихине байлавлу болуп не ялгъанны да, не бугьтанны да, не ялаябывну да сёйлейгенлер кёп болгъан. Сайки, Дагъыстангъа чапгъын этип гелген Акъсакъ Темирлеге, Надир-шагьлагъа ва шолай оьзгелерине къаршы янгыз тав халкълар ябушуп, къумукълар буса шо агьвалатларда бирдокъда ортакъчылыкъ этмеген де йимик, гьатта шо девюрлерде халкъыбыз бу топуракъларда бирдокъда болмагъанда йимик гёрсетме къарайгъанлар бар. Бадрутдин тарихибизни герти бетлерин ёкъ этип, шоланы оьзлени бир мюгьлетлик политика, милли пайдаларына къоллап гёрсетме къарайгъанлагъа оьтген девюрюбюзден мекенли далиллер гелтире туруп жавап къайтара. Белгили кюйде, къумукълар тарихде бек агьамиятлы ерни тутуп гелген, Азияны Европа булан байлагъан Уллу Чилле ёлну боюнда орунлашып яшагъан. Чилле ёлну боюнда яшама, шону намусун кютме буса ким де бажармагъан, неге тюгюл де, шо ерлерде орунлашмакъ учун, тарихде бир керен тюгюл, нечесе-нечесе керенлер уллу къыргъын давлар юрюлген. Чилле ёлну боюнда яшап гелген къумукълар да шо къыргъынларда кёп керенлер ортакъчылыкъ этгени, оьзлени топурагъын сакълап бажаргъаны, «Уллу ёлну намусун» кютюп болгъаны – булар бары да белгили, мекенли тарихи фактлар, далиллер. Шо саялы да «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэмасында шаир умуми сёзлерден, гьурра-патриотлукъ чакъырывлардан таба тюгюл, эсгерилген шо белгили тарихи фактдан, далилден таба къумукълар тарихде тутгъан ерин уста кюйде гёрсетип къоя:
Йыллар, ёллар айыра
Халкъны душманын-досун.
Гиччи халкъ кютме болмай
Уллу ёлну намусун.
Къумукълар яшап гелген Чилле ёлну боюнда болуп гетген агьвалатланы суратламакъ учун, анадаш халкъыбыз мунда ямманокъ «ятып ашап», парахат оьмюр сюрмегенин гёрсетмек учун, Бадрутдин биревде де гьеч бир шеклик къалдырмайгъан, кимни де инандырагъан, мюкюр этеген далиллени нече де къужурлу, тамаша, таъсирли, чебер суратлавланы кёмеклиги булан айтып бере.
«Чилле ёлну чылгъыйын
Туякъ булан тарагъан –
Къайсы якъдан яв гелсе,
Башлап сени туврагъан…», – деп, автор ана топурагъыбызда болуп гетген давланы, къыргъынланы суратда йимик гёз алдынга гелтирип салып къоя.
«Къарткъожакъны саламы» деген шиърудагъы «биз садакъны салкъынында тувгъанбыз», «тогъайлагъа битген къамуш къалмады душманлагъа ура туруп огъубуз» йимик оьр чебер сатырлар буса ата-бабаларыбыз тарихде «ягъалагъа явлар гелип» эр намус тергелеген гюнлерде оьзлени нечик тутуп юрюгенин, эр намусун нечик къоччакъ кюйде кютюп гелгенин, душманлагъа нечик къатты кюйде къаршылыкъ билдирип болгъанын, ана топурагъын нечик сакълап бажаргъанын оьзлюгюнден англатып къоя:
Тогъуз айда токъсан тирет сесгенип,
Тап-табуна къулакъ салып заманны,
Биз садакъны салкъынында тувгъанбыз,
Ташасында торайсакъ да сабанны. <…>
Барыбызны унутдурду ёгъубуз.
Шаир Бадрутдинни яратывчулугъуну оьзтёречеликлеринден бирин сёйлесек, ол къумукъ халкъны къысматын янгыз миллетни оьлчевюнде, янгыз милли дазуларында тюгюл, генг, дюнья оьлчевлерде ахтарма къаст эте. Шо саялы да ону туврадан къумукълагъа, халкъыбызны гёрмекли айры вакиллерине багъышлангъан асарларында Галилейни, Брунону, Аль-Фарабини, Низамини, Насимини, Руставелини ва шолай кёп оьзгелерини келпетлери чыгъып геле. Шо келпетлер буса асарланы ичделигине, агъымына маъна якъдан нече де къыйышывлу геле. Масала, Бадрутдинни «Эки юлдуз, эки сырдаш…» деген драмалы поэмасында да Йырчы Къазагъыбыз булан бирче Шекспирни келпети янаша бериле. Янгыртыв девюрюндеги адабиятны инг гёрмекли вакили болгъан ингилис шаир къумукъланы янгы девюрюндеги инг эревюллю шаири булан анадаш халкъыбызны къысматы гьакъда ой къура, пикру алышдыра. Асарда Шекспирни келпети алынгъаны да негьакъ тюгюл. Биринчилей, белгили кюйде, Бадрутдин бу язывчуну эки трагедиясын – «Гьамлетни» ва «Макбетни» – къумукъ тилге таржума этип, айрыча китап этип чыгъаргъан.
Поэмада къумукъланы къагьруманы Солтанмутну ругьуну келпети де арагъа чыгъып геле, чебер сёзню эки устасыны пикру алышдырывуна ол да къошула. Бютюн оьмюрюн анадаш халкъын бирикдирме багъышлагъан игитибизни ругьуну сонггъу наслулагъа гьакъыл, дарс берме, олагъа буварыв этип сёйлеме толу ихтияры бар:
Йырчы Къазакъдан, Солтанмутну ругьундан къумукъланы языкъ, бузукъ гьалын, авур къысматын англагъан Шекспир буса бек ажайып болуп булай деп токъташдыра:
Тёшюгюзге алып кёкню ярыгъын,
Гюнге тувра къарагъансыз тувмадан.
Къаныгъызда инамлыкъ бар, макюр ёкъ.
Дериялардай терен сизин сырыгъыз.
Не ажайып тюрлю халкъсыз, тюрк къавум:
Минг йыллардан берли сизге гьар балагь
Яхшылыкъдан гелген, таза юрекден!
Поэманы башгъа еринде буса ингилис шаир башгъа натижа чыгъара, халкъыбыз бир вакътилерде оьзюбюзге хас болгъан тизив хасиятланы, мердешлени тас этгенин эсгере туруп, гьар къумукъну эр намусуна тийип сёйлейгендей бола, оланы эс тапма, айыкъма чакъырагъан, миллетини гьалиги бузукъ гьалын тюзлеп, насипли-талайлы гележеги гьакъда ойлашма, къасткъылма борчлу этеген сёзлени айтып бере:
Къумукъ элде алмаз хырлы эрлер ёкъ
Тувгъанлагъа уьлгю болуп оьсмеге.
Къынгыр къылыч болуп яда мажар окъ
Терс гелгенни онг ягъындан гесмеге.
Белгили кюйде, Дагъыстанны башын тутгъан бир-бир гьакимлер, совет девюрде «Топуракъ бары да халкъныки» деген ялгъан чакъырывну да артына яшынып, оьзлени пайдасына къоллап, къумукъланы оьз топуракъларындан аста-аста магьрюм эте юрюген. Къумукълагъа бакъгъан якъдагъы бу чапгъынгъа, талавургъа, пакарсызлыкъгъа ёл салгъан инг биринчилей совет гьакимлик экенни яхшы англайгъан Бадрутдин асарыны игити Шекспирни тилинден таба шо жамият къурумну арагъа чыгъаргъан Ленинге де къапас ура:
Шюкюр болсун, бизде Ленин тувмагъан.
Эл арада инг гьакъыллы эрлени
Душман билип, бир-бир этип бувмагъан.
Булакъ сувдай тонггъан бизин яшавну
Бузуп-булгъап, юз йыл артгъа къувмагъан.
Къумукълагъа байлавлу «рагьмулу», «сабур», «саламат», «чомарт», «жаны авруйгъан», «чыдамлы» деген хасиятлавлар кёп къоллана. Гертиден де, халкъыбыз шо тизив хасиятланы кёп-кёп керенлер гёрсете гелген. Амма миллетибизге хас болгъан шо тизив хасиятларыбызны къоркъачлыкъгъа, осаллыкъгъа тенг этип сёйлеме къарайгъанлар да ёкъ тюгюл. Къайсы буса да бир халкъгъа (шолай къумукълагъа да) гюч эте, янча турса, сабурлукъ да, саламатлыкъ да, чыдамлыкъ да битип къалмакълыкъ бар. Шолар битсе чи, арты къалмагъалгъа, къан тёгюлювге, давгъа айланып къалагъаны белгили. Шо саялы да Бадрутдин Йырчы Къазакъны тилинден поэманы бир еринде булай буварыв эте:
Гьакъ зат. Эсги китапланы биринде:
«Бавтогъайдан акъмай туруп къызыл къан,
Къумукъну иши тюзелмес», – деп язылгъан.
Бирдагъы еринде буса булай буварма борчлу:
Биз, къумукълар, бизин къойса, къойгъанбыз.
Къоймагъанны гавурлагъа бакъдырып,
Терс авдарып, бисмилласыз сойгъанбыз.
Шолай гюнлени гёрерден бизин Аллагь сакъласын дагъы!
Бадрутдинни асарларыны игитлери къумукъ халкъны бугюнлердеги къысматы нечакъы да авур, бузукъ, языкъ экенни англай, амма олар бир заманда да чы ругьдан тюшмей. Шо инг де аслусу, неге тюгюл де кёп къыйынлыкълардан, бузукъ гьаллардан эсен-аман чыкъмакълыкъ бар. Амма поэманы игити Шекспир де айтгъанлай:
Тахдан тюшген адамгъа кёп ёллар бар,
Ругьдан тюшсенг, дагъы ёл ёкъ оьрленме.
Шо гьалгъа тюшюп къалардан да бизин Аллагь сакъласын дагъы!
Оьзю Бадрутдинде де, ону асарларыны игитлеринде де анадаш халкъыбызны насипли-талайлы гележегине байлавлу къатты инамлыкъ бар. Шо инамлыкъ шаирни къумукъланы къысматына багъышлангъан гьар асарында, гьар сатырында дегенлей сезиле. Инг де аслусу – шо инамлыкъ бирдокъда кюрчюсюз тюгюл, шо инамлыкъ халкъыбызны бютюн тарихи барышындан оьзлюгюнден чыгъып геле. Шону буса шаир охувчусун инандырагъан кюйде, ону ругьдан тюшме къоймайгъан кюйде оьтесиз чебер усталыкъ булан гёрсетме бажара. «Эки юлдуз, эки сырдаш…» деген поэмасында автор Солтанмутну ругьундан, сонг Йырчы Къазакъ этеген гёнгюревден таба къумукълагъа сююнч хабар етишдире. Асарны бу ери Инжилдеги бу дюньядагъы халкъланы зулмудан, азапдан къутгъармакъ учун гележек Магьти тувмакълыкъгъа байлавлу сююнч хабарны эсге сала.
Бир башлап Солтанмутну ругьундан билдирилген сююнч хабаргъа тергев берип къарайыкъ:
Жавапланып сизин юлдуз шавлагъа,
Шу сёзлерим йиберемен савлагъа.
Савболугъуз. Шюкюр болсун Аллагьгъа,
Юлдузума шавла къошгъан хабар бар:
Къашгъасына Тангчолпандан нюр алгъан,
Игитлени битиминден яралгъан…
Яш тувгъан деп эшитгенмен Къумукъда,
Юрегинде – Айгъазини намусу,
Гьамлетдеги ругь къайнай, дей, къанында.
Инша Аллагь, миллетини менлигин
Уятагъан жагьлыкъ болсун жанында…
Эгер де Солтанмутну ругьундан билдирилген сююнч хабарда: «Яш тувгъан деп…» эсгериле буса, Къазакъ этген гёнгюревден билдирилген сююнч хабарда шо гьакъда: «Бир яш оьсюп геле, дейлер…», – деп айтылып, шоссагьат: «Гертими?» – деп де къошула. Шолай къулакъгъа бираз шекли чалынагъан сорав салмакълыкъ булан автор халкъны гьайсызлыкъны, иннемей, парахат турмакълыкъны алдын алма бирдагъы керен де чакъырагъандай бола.
Озокъда, Солтанмутну ругьу да, Йырчы Къазакъ да эсгереген яш бир чебер келпет – белги экени англашыла. Шо келпет къумукъ халкъны милли эсини айыгъывун къуршап гёрсете.
Йырчы Къазакъны гёнгюревден билдирилген сююнч хабаргъа да тергевюбюзню бакъдырайыкъ:
«Оьзденлери къулгъа дёнген Къумукъда»
Алпан аякъ эрлер йимик юрюшлю,
Йылкъы бакъгъан асил атдай оьрюшлю.
Къыр авлакъдай юрегинде бёрю бар,
Гёзлеринде эркинликни нюрю бар,
Къантамуру къалп девюрге дёнмеген,
Жан тамурда оьзденлиги сёнмеген
Бир яш оьсюп геле, дейлер…
Гертими?
Макъалабызны тамамлай туруп, Солтанмутну ругьундан ва Йырчы Къазакъны гёнгюревюнден билдирилген шо сююнч хабарны бизге, къумукълагъа, ювукъ заманны ичинде яшавгъа чыгъып гёрмекни ёрамакъ къала.
Агъарагьим Солтанмуратов,
ДГУ-ну Дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент.
Бадрутдинни чебер яратывчулугъуну жанр къылыкъ янын алып сёйлесек, ол адабиятны бир тармагъына, мекенлешдирип айтсакъ, поэзиягъа амин болуп юрюйгенин эсгерме тюше. Поэзия тармакъда буса шаир лирикалы шиърулар булан янаша, оьлчев якъдан уллу лирикалы ва драмалы поэмалар да яратгъан. Бадрутдинни яратывчулугъуну тематика яны да бир ренкли тюгюл. Биз мунда гьашыкълыкъгъа, Элибизге, ата юртгъа, халкъыбызгъа, ону макътавгъа лайыкълы уланларына ва къызларына, Уллу Ватан давгъа, намусгъа, эдеп-къылыкъгъа ва шолай оьзге агьамиятлы масъалалагъа багъышлангъан асарланы тапма болабыз. Ондан къайры да, шаир кёп санавдагъы масхара-иришхат къайдада яратылгъан оьтесиз къужурлу шиъруланы автору гьисапда да танывлу. Озокъда, бир макъаланы ичинде Бадрутдинни булай кёп тармакълы ва генг тематикалы яратывчулугъун савлай къуршап сёйлеме бажарылмай. Биз мунда арт вакътилерде шаир оьзюне айрокъда бек агьамият берип юрюйген бир масъалагъа – анадаш къумукъ халкъыбызны къысматын чебер ахтарывгъа багъышлангъан асарларына тергев бакъдырма сюебиз. Бадрутдинни бу масъалагъа багъышлангъан асарларындан «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры», «Оьртен», «Алп юреклим», «Муратовланы орамы», «Эки юлдуз, эки сырдаш…», «Солтанмут» деген поэмаларын, «Къарткъожакъны саламы», «Арсений Тарковскийни къабурунда», «Къанатларым байлангъан», «Бизге не болгъан бугюн?!», «Яралангъан юрт авлакъ», «Биз ким болма герекбиз?!» деген шиъруларын ва шолай кёп оьзгелерин эсгерме болабыз.
Бизин гьисабыбызда, шаирни къумукъ халкъны къысматын ахтарывгъа багъышлангъан асарларын шартлы къайдада эки бёлюкге айырма ярай:
1. Къумукъланы къысматы гьакъында умуми къайдада сёйленеген асарлар. Масала, «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэма. Бу тайпа асарланы игити – бютюн къумукъ халкъыбыз. Буларда автор савлай халкъны къысматын (не де тарихдеги, не де гьалиги девюрдеги, не де гележекдеги) гёз алгъа тутуп сёйлей.
2. Халкъыбызны айрыча бир гёрмекли вакиллерини къысматын суратлавгъа багъышлангъан асарлар. Масала, Абусупиян Акаевге багъышлангъан «Оьртен» деген поэма. Бу тайпа асарларында шаир мекенли биревню яда бир нече адамны къысматын гёз алгъа тутуп сёйлей. Амма Бадрутдинни бу асарларында да шо бир (не де бир нече) келпетден таба бютюн къумукъ халкъны къайсы буса да бир тарихи канзидеги (не де канзилердеги) къысматы суратлана.
Бадрутдинни къумукъ халкъны къысматын ахтарывгъа багъышлангъан асарларына хас болгъан бир аслу аламатны эсгерме тюше: бу тайпа асарланы барында да дегенлей, ол анадаш халкъыны талигьин сёйлей туруп, белгили уьч де (гетген, гьалиги ва гележек) заманны къуршай. Демек, шаир къумукъланы гьалиги девюрдеги къысматын суратлай буса да, ол шоссагьат тарихге де гёз бакъдыра, гележегибизге байлавлу ойларын да айтып бере. Тап шо кюйде, Бадрутдин тарихибизден хабар береген асар ярата буса, шо тарихге гьалиги девюрню гёзюнден къарап багьа бере, шондан бизин девюрге ошашлы, къыйышывлу болуп токътайгъан агьвалатланы, игитлени, далиллени, бизге оьзлерден уьлгю, дарс алма болагъан мисалланы тапма бажара. Амма тарихге багъышлангъан асар болса да, гележегибизге байлавлу яратылгъан асар болса да, къумукъланы гьалиги девюрдеги къысматы шаирни яратывчулугъунда инг биринчи ерге чыгъып токътай. Асруланы теренине чыгъып гетеген бай ва игит тарихи булангъы анадаш къумукъ халкъы гюнден-гюн оьз тилин, маданиятын, адабиятын, адатларын-мердешлерин, топурагъын – гьасили, милли оьзденлигин тас этип барагъанлыкъ Бадрутдинни терен ойгъа салмай, жанын ачытдырмай болмай. Шо саялы да ол оьзюню «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэмасында къумукъланы намусуна тийип, оланы милли эсин айыкъдырма къарайгъандай бола:
Къул-къараваш тюгюлсен,
Тюгюлсен гьакъылгъа мукъ.
Сени къумукълугъунга
Не болуп къалгъан, къумукъ?
Масъалагъа бакъгъан якъда гьар къумукъну тергевюн бирден-бир гючлендирмек, иттилешдирмек, теренлешдирмек учун, шаир къужурлу ва таъсирли чеберлик аламатланы – къопдурувланы, риторикалы суалланы уста кюйде къоллай:
Сен парахат юрюйсен,
Гьайсызлыкъ бар юзюнгде.
Къабурунг къазма сама
Ер къалгъанмы Тюзюнгде?!
«Муратовланы орамы» деген поэмасында да, къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын суратламакъ учун, автор къужурлу тенглешдиривлени, къаршы салывланы, жанландырывланы, аллегорияланы, эпитетлени, риторикалы суалланы таба. Бу асардагъы Муратовланы тухумуну ругь орамыны башында орналып салынгъан таш сурат, жанланып йиберип, берген суал миллетине аз буса да жаны авруйгъан къумукъну къулагъына нечакъы бола буса да аччы чалына, ону сан-санын титиретип йиберердей гьалгъа салып къоя:
Йыр тувмай, макъам тувмай
Къарасы бар юрекде.
Гюе неге боласыз
Тюе болма герекде?!
Бадрутдин къумукъланы милли эсин айыкъдырмакъ учун тюрлю-тюрлю ёлланы ахтара. «Бизге не болгъан бугюн?!» деген шиърусунда аллегориялы чебер суратлавланы кёмеклиги булан парахат, иннемей турагъан халкъын бираз жымырлатмакъ учун, автор гьалиги девюрню имканлыкъларындан да пайдаланып, оьзлени милли масъалаларын къастлы кюйде чечме белсенген хоншу миллетлени мисалгъа гелтирип бере:
Тавлу эшекден тюшген,
Атын ерлеген чечен…
Къумукъ ат ачдан оьлген,
Салынмай къалып… бичен.
«Яралангъан юрт авлакъ» деген шиъруда Бадрутдин анадаш халкъыны бугюнлердеги нечакъы да бузукъ, онгсуз, бек языкъ гьалын ата юртуну келпетинден таба гёрсете. Шиъруну лирикалы игити гьали «алдын женнет бавдай ата юртуна» гьатта къонакъ алып барма къоркъа, неге тюгюл де:
Оьзлер-оьзлер ала буса гьеч эди –
Ятлар гелип мунда не гьал салмагъан!
От-орманны донгуз сирив къазгъандай,
Намаз къылма яшыл майдан къалмагъан.
Бадрутдин къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын бир авур аврувгъа ошата. Къайсы буса да бир аврувну сав этмек учун буса, шону себебин (не де себеплерин) тапмаса бажарылмай. Шону яхшы англайгъан шаир халкъыбызны янгыз бугюнлердеги авур талигьин, «аврувун» эсгерив булан тамамланып къалмай, чебер сёзню кёмеклиги булан ол шону себеплерин де ачып сёйлей. Къумукъ халкъыбызны инг эревюллю уланларындан бири болгъан Темирболат Бийболатовгъа багъышлангъан «Алп юреклим» деген поэмасында Бадрутдин шо себеплени мекенли тарихи мисалдан, тарихде болгъан агьвалатдан таба гёрсетип бере. Ачыкъ этип айтгъанда, Т. Бийболатов анадаш къумукъ халкъыны къысматы чечилеген инкъылапны йылларында оьзюне тюшген тизив атланы да, пайтонну да «къурбан этип», «Тангчолпан» журналны ачывуна пайдаландыргъаны эсгериле:
Танг билинген, Чолпан ёкъ
Сен ат ойнатгъан Тюзде.
Пайтонун къурбан этме
Бирев тувмагъан бизде.
Къумукъланы бугюнлердеги бузукъ гьалыны себеплерини бириси шаирни «Оьртен» деген поэмасында да ахтарыла. Поэма белгили алимибиз, ярыкъландырывчубуз, язывчубуз, жамият чалышывчубуз, таржумачыбыз, китап чыгъарывчубуз Абусупиян Акаевге багъышлангъан. Абусупиянны йимик къумукъланы, савлай дагъыстанлыланы ругь маданиятына къошум этгенлени тапма къыйындыр. Амма, болса болсун, оьзю янгы совет гьакимликни къабул этсе де, миллетибизни шо эревюллю уланына совет гьакимликни биринчи къурбанларындан болма буюргъан болгъан экен: 1929-нчу йылда тутулуп, ол йыракъдагъы Котлас лагерлеге сюргюн этилип йибериле ва шонда жанын да къурбан эте. Совет гьакимлик Абусупиянны янгыз оьзюн ёкъ этип къоймагъан, ону ругь варислигин де, демек, бай китапханасын да болмагъандай этме белсенген. Бадрутдинни биз оьзюне тергев бакъдырып сёйлейген поэмасындагъы «оьртен» деген сёзню эки маънада англама тюше: тар (тувра) ва генг (гёчюм) маъналарында. Бу сёзню биринчи – тар (тувра) маънасы алимни, язывчуну китапханасын яллатыв булан байлавлу. Демек, Абусупиянны оьзюню абзарында ону китапларын уллу аракъдай этип яллатагъанны натижасындагъы от, оьртен:
Дюньягъа от тюшгендей
Ярыкъ этип дёрт янны,
Китапханасы яллай
Шайых Абусупиянны!
«Оьртен» деген сёз экинчи – генг (гёчюм) маънасында буса Абусупиянны йимик кёплени ютуп гетген, болмагъандай этген сталинизмни вагьши девюрюню, шо заман юрюлген къыйыкъсытывланы, тюзсюзлюклени бир белгиси (символу) болуп токътай:
Дюньяны къуршап алгъан,
Яхшы къарасанг энни –
Юрекни нюрю булан
От-ярыгъы оьртенни!
Эсгермеге герек: анадаш халкъыбызны языкъ, бузукъ гьалын сёйлей туруп, шаир ятланы айыплап, тышдан душманланы излеп айланмай, бу гьалгъа оьзлер къумукълар, демек, ич душманлар айыплы экенин ташдырып айтып бере. «Къарткъожакъны саламында» автор шо пикруну охувчусуна асарыны баш игитини тилинден таба етишдире:
Ич арадан бузулдукъ да, тозулдукъ…
Умут сизде – хатабызны тюзлегиз.
Къумукъну гьеч бир душманы бар буса,
Ону да оьз арагъыздан излегиз.
«Къанатларым байлангъан» деген шиъруда да эсгерилген пикру такрарлана, теренлешдириле, узатыла. Автор душманлар давлар булан гелип бизден алып болмагъан топурагъыбызны ва шолай оьзге милли байлыкъларыбызны оьзюбюз къолдан чыгъарып къойгъаныбызны жаны ачытып айта:
Сюегибиз чартлады –
Сюексиз кёп яс этдик.
Давлар алмагъанларын
Биз оьзюбюз тас этдик.
Бугюнлерде къумукъланы тарихине байлавлу болуп не ялгъанны да, не бугьтанны да, не ялаябывну да сёйлейгенлер кёп болгъан. Сайки, Дагъыстангъа чапгъын этип гелген Акъсакъ Темирлеге, Надир-шагьлагъа ва шолай оьзгелерине къаршы янгыз тав халкълар ябушуп, къумукълар буса шо агьвалатларда бирдокъда ортакъчылыкъ этмеген де йимик, гьатта шо девюрлерде халкъыбыз бу топуракъларда бирдокъда болмагъанда йимик гёрсетме къарайгъанлар бар. Бадрутдин тарихибизни герти бетлерин ёкъ этип, шоланы оьзлени бир мюгьлетлик политика, милли пайдаларына къоллап гёрсетме къарайгъанлагъа оьтген девюрюбюзден мекенли далиллер гелтире туруп жавап къайтара. Белгили кюйде, къумукълар тарихде бек агьамиятлы ерни тутуп гелген, Азияны Европа булан байлагъан Уллу Чилле ёлну боюнда орунлашып яшагъан. Чилле ёлну боюнда яшама, шону намусун кютме буса ким де бажармагъан, неге тюгюл де, шо ерлерде орунлашмакъ учун, тарихде бир керен тюгюл, нечесе-нечесе керенлер уллу къыргъын давлар юрюлген. Чилле ёлну боюнда яшап гелген къумукълар да шо къыргъынларда кёп керенлер ортакъчылыкъ этгени, оьзлени топурагъын сакълап бажаргъаны, «Уллу ёлну намусун» кютюп болгъаны – булар бары да белгили, мекенли тарихи фактлар, далиллер. Шо саялы да «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэмасында шаир умуми сёзлерден, гьурра-патриотлукъ чакъырывлардан таба тюгюл, эсгерилген шо белгили тарихи фактдан, далилден таба къумукълар тарихде тутгъан ерин уста кюйде гёрсетип къоя:
Йыллар, ёллар айыра
Халкъны душманын-досун.
Гиччи халкъ кютме болмай
Уллу ёлну намусун.
Къумукълар яшап гелген Чилле ёлну боюнда болуп гетген агьвалатланы суратламакъ учун, анадаш халкъыбыз мунда ямманокъ «ятып ашап», парахат оьмюр сюрмегенин гёрсетмек учун, Бадрутдин биревде де гьеч бир шеклик къалдырмайгъан, кимни де инандырагъан, мюкюр этеген далиллени нече де къужурлу, тамаша, таъсирли, чебер суратлавланы кёмеклиги булан айтып бере.
«Чилле ёлну чылгъыйын
Туякъ булан тарагъан –
Къайсы якъдан яв гелсе,
Башлап сени туврагъан…», – деп, автор ана топурагъыбызда болуп гетген давланы, къыргъынланы суратда йимик гёз алдынга гелтирип салып къоя.
«Къарткъожакъны саламы» деген шиърудагъы «биз садакъны салкъынында тувгъанбыз», «тогъайлагъа битген къамуш къалмады душманлагъа ура туруп огъубуз» йимик оьр чебер сатырлар буса ата-бабаларыбыз тарихде «ягъалагъа явлар гелип» эр намус тергелеген гюнлерде оьзлени нечик тутуп юрюгенин, эр намусун нечик къоччакъ кюйде кютюп гелгенин, душманлагъа нечик къатты кюйде къаршылыкъ билдирип болгъанын, ана топурагъын нечик сакълап бажаргъанын оьзлюгюнден англатып къоя:
Тогъуз айда токъсан тирет сесгенип,
Тап-табуна къулакъ салып заманны,
Биз садакъны салкъынында тувгъанбыз,
Ташасында торайсакъ да сабанны. <…>
Къыргъый черив къувларыбыз талады,
Барыбызны унутдурду ёгъубуз.
Шаир Бадрутдинни яратывчулугъуну оьзтёречеликлеринден бирин сёйлесек, ол къумукъ халкъны къысматын янгыз миллетни оьлчевюнде, янгыз милли дазуларында тюгюл, генг, дюнья оьлчевлерде ахтарма къаст эте. Шо саялы да ону туврадан къумукълагъа, халкъыбызны гёрмекли айры вакиллерине багъышлангъан асарларында Галилейни, Брунону, Аль-Фарабини, Низамини, Насимини, Руставелини ва шолай кёп оьзгелерини келпетлери чыгъып геле. Шо келпетлер буса асарланы ичделигине, агъымына маъна якъдан нече де къыйышывлу геле. Масала, Бадрутдинни «Эки юлдуз, эки сырдаш…» деген драмалы поэмасында да Йырчы Къазагъыбыз булан бирче Шекспирни келпети янаша бериле. Янгыртыв девюрюндеги адабиятны инг гёрмекли вакили болгъан ингилис шаир къумукъланы янгы девюрюндеги инг эревюллю шаири булан анадаш халкъыбызны къысматы гьакъда ой къура, пикру алышдыра. Асарда Шекспирни келпети алынгъаны да негьакъ тюгюл. Биринчилей, белгили кюйде, Бадрутдин бу язывчуну эки трагедиясын – «Гьамлетни» ва «Макбетни» – къумукъ тилге таржума этип, айрыча китап этип чыгъаргъан.
Поэмада къумукъланы къагьруманы Солтанмутну ругьуну келпети де арагъа чыгъып геле, чебер сёзню эки устасыны пикру алышдырывуна ол да къошула. Бютюн оьмюрюн анадаш халкъын бирикдирме багъышлагъан игитибизни ругьуну сонггъу наслулагъа гьакъыл, дарс берме, олагъа буварыв этип сёйлеме толу ихтияры бар:
Йырчы Къазакъдан, Солтанмутну ругьундан къумукъланы языкъ, бузукъ гьалын, авур къысматын англагъан Шекспир буса бек ажайып болуп булай деп токъташдыра:
Тёшюгюзге алып кёкню ярыгъын,
Гюнге тувра къарагъансыз тувмадан.
Къаныгъызда инамлыкъ бар, макюр ёкъ.
Дериялардай терен сизин сырыгъыз.
Не ажайып тюрлю халкъсыз, тюрк къавум:
Минг йыллардан берли сизге гьар балагь
Яхшылыкъдан гелген, таза юрекден!
Поэманы башгъа еринде буса ингилис шаир башгъа натижа чыгъара, халкъыбыз бир вакътилерде оьзюбюзге хас болгъан тизив хасиятланы, мердешлени тас этгенин эсгере туруп, гьар къумукъну эр намусуна тийип сёйлейгендей бола, оланы эс тапма, айыкъма чакъырагъан, миллетини гьалиги бузукъ гьалын тюзлеп, насипли-талайлы гележеги гьакъда ойлашма, къасткъылма борчлу этеген сёзлени айтып бере:
Къумукъ элде алмаз хырлы эрлер ёкъ
Тувгъанлагъа уьлгю болуп оьсмеге.
Къынгыр къылыч болуп яда мажар окъ
Терс гелгенни онг ягъындан гесмеге.
Белгили кюйде, Дагъыстанны башын тутгъан бир-бир гьакимлер, совет девюрде «Топуракъ бары да халкъныки» деген ялгъан чакъырывну да артына яшынып, оьзлени пайдасына къоллап, къумукъланы оьз топуракъларындан аста-аста магьрюм эте юрюген. Къумукълагъа бакъгъан якъдагъы бу чапгъынгъа, талавургъа, пакарсызлыкъгъа ёл салгъан инг биринчилей совет гьакимлик экенни яхшы англайгъан Бадрутдин асарыны игити Шекспирни тилинден таба шо жамият къурумну арагъа чыгъаргъан Ленинге де къапас ура:
Шюкюр болсун, бизде Ленин тувмагъан.
Эл арада инг гьакъыллы эрлени
Душман билип, бир-бир этип бувмагъан.
Булакъ сувдай тонггъан бизин яшавну
Бузуп-булгъап, юз йыл артгъа къувмагъан.
Къумукълагъа байлавлу «рагьмулу», «сабур», «саламат», «чомарт», «жаны авруйгъан», «чыдамлы» деген хасиятлавлар кёп къоллана. Гертиден де, халкъыбыз шо тизив хасиятланы кёп-кёп керенлер гёрсете гелген. Амма миллетибизге хас болгъан шо тизив хасиятларыбызны къоркъачлыкъгъа, осаллыкъгъа тенг этип сёйлеме къарайгъанлар да ёкъ тюгюл. Къайсы буса да бир халкъгъа (шолай къумукълагъа да) гюч эте, янча турса, сабурлукъ да, саламатлыкъ да, чыдамлыкъ да битип къалмакълыкъ бар. Шолар битсе чи, арты къалмагъалгъа, къан тёгюлювге, давгъа айланып къалагъаны белгили. Шо саялы да Бадрутдин Йырчы Къазакъны тилинден поэманы бир еринде булай буварыв эте:
Гьакъ зат. Эсги китапланы биринде:
«Бавтогъайдан акъмай туруп къызыл къан,
Къумукъну иши тюзелмес», – деп язылгъан.
Бирдагъы еринде буса булай буварма борчлу:
Биз, къумукълар, бизин къойса, къойгъанбыз.
Къоймагъанны гавурлагъа бакъдырып,
Терс авдарып, бисмилласыз сойгъанбыз.
Шолай гюнлени гёрерден бизин Аллагь сакъласын дагъы!
Бадрутдинни асарларыны игитлери къумукъ халкъны бугюнлердеги къысматы нечакъы да авур, бузукъ, языкъ экенни англай, амма олар бир заманда да чы ругьдан тюшмей. Шо инг де аслусу, неге тюгюл де кёп къыйынлыкълардан, бузукъ гьаллардан эсен-аман чыкъмакълыкъ бар. Амма поэманы игити Шекспир де айтгъанлай:
Тахдан тюшген адамгъа кёп ёллар бар,
Ругьдан тюшсенг, дагъы ёл ёкъ оьрленме.
Шо гьалгъа тюшюп къалардан да бизин Аллагь сакъласын дагъы!
Оьзю Бадрутдинде де, ону асарларыны игитлеринде де анадаш халкъыбызны насипли-талайлы гележегине байлавлу къатты инамлыкъ бар. Шо инамлыкъ шаирни къумукъланы къысматына багъышлангъан гьар асарында, гьар сатырында дегенлей сезиле. Инг де аслусу – шо инамлыкъ бирдокъда кюрчюсюз тюгюл, шо инамлыкъ халкъыбызны бютюн тарихи барышындан оьзлюгюнден чыгъып геле. Шону буса шаир охувчусун инандырагъан кюйде, ону ругьдан тюшме къоймайгъан кюйде оьтесиз чебер усталыкъ булан гёрсетме бажара. «Эки юлдуз, эки сырдаш…» деген поэмасында автор Солтанмутну ругьундан, сонг Йырчы Къазакъ этеген гёнгюревден таба къумукълагъа сююнч хабар етишдире. Асарны бу ери Инжилдеги бу дюньядагъы халкъланы зулмудан, азапдан къутгъармакъ учун гележек Магьти тувмакълыкъгъа байлавлу сююнч хабарны эсге сала.
Бир башлап Солтанмутну ругьундан билдирилген сююнч хабаргъа тергев берип къарайыкъ:
Жавапланып сизин юлдуз шавлагъа,
Шу сёзлерим йиберемен савлагъа.
Савболугъуз. Шюкюр болсун Аллагьгъа,
Юлдузума шавла къошгъан хабар бар:
Къашгъасына Тангчолпандан нюр алгъан,
Игитлени битиминден яралгъан…
Яш тувгъан деп эшитгенмен Къумукъда,
Юрегинде – Айгъазини намусу,
Гьамлетдеги ругь къайнай, дей, къанында.
Инша Аллагь, миллетини менлигин
Уятагъан жагьлыкъ болсун жанында…
Эгер де Солтанмутну ругьундан билдирилген сююнч хабарда: «Яш тувгъан деп…» эсгериле буса, Къазакъ этген гёнгюревден билдирилген сююнч хабарда шо гьакъда: «Бир яш оьсюп геле, дейлер…», – деп айтылып, шоссагьат: «Гертими?» – деп де къошула. Шолай къулакъгъа бираз шекли чалынагъан сорав салмакълыкъ булан автор халкъны гьайсызлыкъны, иннемей, парахат турмакълыкъны алдын алма бирдагъы керен де чакъырагъандай бола.
Озокъда, Солтанмутну ругьу да, Йырчы Къазакъ да эсгереген яш бир чебер келпет – белги экени англашыла. Шо келпет къумукъ халкъны милли эсини айыгъывун къуршап гёрсете.
Йырчы Къазакъны гёнгюревден билдирилген сююнч хабаргъа да тергевюбюзню бакъдырайыкъ:
«Оьзденлери къулгъа дёнген Къумукъда»
Алпан аякъ эрлер йимик юрюшлю,
Йылкъы бакъгъан асил атдай оьрюшлю.
Къыр авлакъдай юрегинде бёрю бар,
Гёзлеринде эркинликни нюрю бар,
Къантамуру къалп девюрге дёнмеген,
Жан тамурда оьзденлиги сёнмеген
Бир яш оьсюп геле, дейлер…
Гертими?
Макъалабызны тамамлай туруп, Солтанмутну ругьундан ва Йырчы Къазакъны гёнгюревюнден билдирилген шо сююнч хабарны бизге, къумукълагъа, ювукъ заманны ичинде яшавгъа чыгъып гёрмекни ёрамакъ къала.
Агъарагьим Солтанмуратов,
ДГУ-ну Дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент.
