Профессор
Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ
Гюнтувуш халкълар терен, оьткюр гьакъыллы, маъналы насигьатлагъа айрокъда кёп тергев, агьамият бере гелген халкълар деп саналагъаны негьакъ тюгюл. Къумукълар да шолай.
Кёп йылланы узагъында топлагъан билими, гьакъылы, яшав сынаву ва шолагъа ошагъан башгъалары аслу гьалда бизин авуз яратывчулугъубузда (фольклорубузда) сакълангъан, наслудан наслугъа, асрудан асругъа бериле гелген, теренлеше, баргъан сайын бай бола, чеберлик яндан чарлана-тюрлене гелген.
Гьакъыл берив, насигьат этив фольклорну гьар жанрында ёлугъа деме ярай. Яшланы яратывчулугъундан башлап, яслагъа-ваягьлагъа ерли. Оланы бирлеринде пикру туврадан айтыла, башгъаларында анавун айтып, манавун англата дегенлей.
«Гьакъыл», «насигьат», «уьйретив» дегенде, бизин эсибизге инг башлап айтывлар ва аталар сёзлери геле. Шо тюз де тюз. Тек бир-бир башгъа жанрларда да шо мурат аслу ерни тута. Масала, насигьат йырларда, сарынларда, чечеген ёммакъларда, киритлемелерде.
«Ёлдашда» бирдагъы бир шолай жанрдагъы асарлар берилежек – масаллар (притча, басня). Масалларда гертиден де яшавда болгъан яда болгъан йимик суратланагъан агьвалатланы гьакъында айтыла. Оларда «шолай этигиз», «шулай болугъуз» яда «шолай этмегиз», «шулай болмагъыз» деген натижа пикру бир-бирде туврадан айтыла (масалларда). Бир-бирде буса охувчулар, тынглавчулар шолай пикрулагъа оьзлер гелме герек бола (тапшурмаларда).
Тюпде берилежек асарланы бирлери ёммакълагъа, анекдотлагъа, авуздан айтылагъан хабарлагъа, гьатта мифлеге ювукъ геле. Оланы арасындан мекенли дазу оьтгерме де бажарылмай къала. Буса да оларда гьакъыл берив, уьйретив, насигьат этив агьамиятлы ер тутагъангъа бу рубрикагъа къыйыша.
Берилежек асарланы бирлери кёп алдын язып алынгъан (Аяв Акавов, Билал Алибеков в.б.). Бирлери тюрлю-тюрлю китапларда, газетлерде, журналларда чыгъарылгъан (Абас Мамаев, Юсуп Керимов, Алимсолтан Къалсынов, Магьач Шихалиев, Абдулгьамит Мичигишев, Гебек Къонакъбиев в.б.). Бирлерин Дагъыстан пачалыкъ университетни профессору, мени устазым ва ювугъум Жангиши Хангишиев мисгин (Аллагь рагьмат этсин!) студентлеге жыйдыргъан, кёбюсюн буса мен язып алгъанман.
«Ёлдашны» башгъа охувчулары да материаллар йибере турса, чыгъарма гьазирлеп турагъан жыйым китабыма гьарисини атын эсгерип, шо асарланы къошар эдим.
Уручу Къарасай
Бир юртда яшайгъан Къарасай дейген бир гиши болгъан. Огъар юртлулары «уручу Къарасай» деп къойгъан болгъан, неге десенг ол онг тюшген затны алмай оьтмей болгъан.
Бир керен юртда уру бола. Халкъ ону Къарасайдан къайры бирев де этмежек деп къоя. Къарасайны юртну байыны уьстюне чакъырма артындан адам геле. Ол байны уьстюне бара. Бай нетип де ону мюкюр этип болмай.
Шо заман уручуну байгъа ачуву чыгъып, ичинден: «Адам тюгюлмендир, сени оьгюзлерингни урлап, кимбилди этип къоймасам!» – деп ойлаша. Ойлашгъаны йимик, этме де эте. Эртен юртгъа байны оьгюзлери урлангъан деп хабар яйыла. Бай, баягъы, Къарасайны чакъырта.
Къарасай да уьйден чыкъгъанча, бешикдеги яшын чечип, оьзю бешикге ята. Сонг туруп, оьрдеги Къуранны къолтукъ кисесине де салып, байны янына гете.
Байны уьюнде ону къади къаршылай. Къади огъар:
– Сен оьгюзлени урлагъанмысан? – деп сорай.
– Гёрме де гёрмегенмен, – деп жавап бере Къарасай.
Булар хыйлы заман шолай эришип тура. Артда да къади бугъар:
– Урламагъан бусанг, Къурангъа уруп ант эт, – дей. О заманларда Къурангъа уруп ант этмек уллу ишге санала болгъан, шолай этсе, ант этген гиши гюнагьсыз деп гьисаплана болгъан. Къарасай башлап рази болмай, эрише, сонг артда:
– Яхшы, этемен, – деп, къолуна Къуранны да алып булай дей:
– Воллагьи, биллагьи, гюнгьакъына, ергьакъына, оьзюм бешикден чыгъып дюньяда яшагъанлы биревню, сувукъ йымырткъасына да тиймегенмен, – дей.
Шо заман къади рази бола ва Къарасай оьгюзлени урламагъан деп байгъа да билдире. Къарасай да, къадини де, байны да алдатгъан кююне кюлей туруп, уьюне къайта.
Агъасы ва иниси
Тезги заманларда эки агъа-ини болгъан. Агъасы бай ва олжасыз болгъан, иниси ярлы ва олжалы болгъан.
Иниси бир гюн агъасына бираз аш тилей баргъан. Агъасы инисини сёзлерин эшитме де сюймеген ва ону къувалап йиберген. Иниси бек ойгъа батгъан. Ахырда оьзюню насибин излей чыкъгъан.
Иниси аз юрюген, кёп юрюген, гече юрюген, гюн юрюген, ай юрюген, йыл юрюген – ахырда бир терек тюпде ярланы арасында ял алмагъа токъташгъан.
Къараса, уллу ел чыкъгъан, булут булан янгур явгъан. Улан арекден гелеген девлени гёрген. Ол тезлик булан терекни къувушуна яшынгъан. Девлер, ярлагъа ювукъ гелип: «Чангур», – деп къычыргъан. Ярлар йылышып гетип, девлер оланы тюбюне гирип гетген. Шолар: «Чунгур», – дегенде, ярлар ябулуп гетген. Арты не болар экен деп, улан терекни къувушунда яшынгъан кюйде танг болгъунча къалгъан.
Тангда девлер шо сёзлерин де айтып, ярлар да ачылып, сонг ябулуп, девлер ёкъ болуп гетгенлер.
Улан, къоркъса да, ярлагъа ювукъ гелип, не болур экен деп: «Чангур», – деген. Ярлар ачылып гетген. Улан ичине гирип: «Чунгур», – дегенде, ярлар ябулуп да къалгъан.
Улан бир уллу арив уьйлеге гирип гетген. Уьйню ортасындагъы столда къыркъ ачгъыч бар. Улан ачгъычлар булан гьар уьйню ачып къарай. Уьйлени ичинде не зат да, не байлыкъ да бар. Улан болгъан чакъы алтын да алып, шо сёзлени де айтып, ярлардан лагь болуп гете.
Улан агьлюсюне къайтып, буланы яшаву алышына. Агъасы нетген булан да не болгъанны англап битмей. Артда да чыдап болмай, инисине не болгъанны сорай. Иниси де, таза юрекли адам, бары да затны болгъан кюйде хабарлай.
Агъасы тез шо ярлагъа багъып тербенген. «Чангур», – деп къычыргъанда, ярлар ачыла. Ичине гирип, о: «Чунгур», – дей, ярлар ябула. Къапны да толтуруп, чыкъма сююп: «Чунгур», – дей, ярлар бирден-бир къысыла. Нечакъы ойлашса да, «чангур» деген сёз эсине гелмей, агъасы девлер гелип, шо сёзню айтгъанча токътама ойлаша. Алтынгъа толтургъан къабын бошатып, оьзю ону ичине гирип яшына.
Девлер гелелер. Оланы лап гиччи иниси адам ийис биле болгъан. Олар къапда яшынгъан адамны табып, ондан бир жан да гирип болмайгъан ерге нечик гиргенин сорай. О да къоркъуп, бары да болгъан затны хабарлай. Девлер: «Ининг чи ярлы экенге алгъан, огъар ярай. Сен чи булай да байсан, сагъа – оьлюм», – деп, ону паралап, гесек-гесек этгенлер.
Тах кимге тийишли?
Бырын заманларда бир пачаны уьч уланы болгъан. Уланларыны экиси гьакъылгъа енгилсув болгъан, лап гиччиси буса гьакъылгъа айтылгъан улан болгъан.
Пача хыйлы йыллар яшап, оьзюне яшамагъа аз къалгъанны англай. Амма ону бир зат къыйнай: ата-бабаларындан адатланып гелеген кюйде, бу оьлген сонг тахгъа уланларыны уллусу минме герек, тек пача огъар инанмай. Уллу уланы халкъны да языкъ этежек, оьзю де кюлкю болажакъ, паланны уланы деп мени де сёйлежек, деп ойлаша пача.
Бир гюн бу, халкъны да жыйып, оьзюнден сонг тахда гиччи уланы олтургъанны сюегенин айта. Айтса, айтсын, тек халкъ: «Олай боламы? Бир ерде де этилмеген затны биз этип чыгъайыкъмы?» – деп, рази болмай. Оьзю айтагъанны тюз гёрмейгенни билип, пача халкъгъа булай дей:
– Мен уланларымны чакъырайым ва олагъа чечме уьч масал берейик. Сонг белгили болар мени ериме къайсы тийишли экени.
Чакъырып уллу уланына айта уьч де масалны:
– Арив, арив, не арив?
– Паланчаланы къызы, – деп жавап бере уллу уланы.
– Семиз, семиз, не семиз?
– Бизин сойма сакълагъан къочкъарыбыз.
– Югюрюк, югюрюк, не югюрюк?
– Паланчаланы аты.
Экинчи уланы да шогъар ошагъан жавапланы бере.
Сонг чакъырыла гиччи уланы.
– Арив, арив, не арив?
– Ананг оьлгюр, язбаш, сенден арив зат болурму?
– Семиз, семиз, не семиз?
– Гюз, сенден семиз не болур?
– Югюрюк, югюрюк, не югюрюк?
– Юрек. Юрекден югюрюк не болур!
Халкъ пача айтгъангъа рази бола.
Къайнана ва гелини
Бир къатын уланы да, гелини де булан тура болгъан. Гелини барына да аш чыгъарагъанда, къайнанасыны аш сукарасына бир увуч туз да тёгюп, ону печни артында олтурта болгъан. Яшлары, эри, оьзю столда айры олтура болгъан. Амалсыз ана, уланына да билдирмей, ачдан оьлмесге, берген затны да ашап тура болгъан.
Бу къатынны эрде бир къызы да болгъан. Таза чыдамлыгъы битип, ана уланына да айтып, бир-эки жумагъа деп къызыны ягъына бара. Къызы да бир-эки гюнден анасындан ялкъа. Уьй сибирегенде: «Бу ерден тай да, анам, сибирейим», – деп, башгъа ерге чыкъса: «О ерни сибирейим», – дей туруп, эшик алгъа, сонг къыргъа чыгъара. Анасы да оьзюнден ялкъгъанны англап, уьюне гете.
Гече къарангы болуп турагъан заман къатын оьз-оьзюне гёнгюрев эте туруп бара болгъан: «Тузлу бёрек ашайым, хытырым булан яшайым». Шо вакътиде бу къатынны уланы агъачдан къайтып геле турагъанда, анасын танып, о айтагъан затлагъа тамаша болуп тынглай. Артындан етишип, танымайгъан болуп:
– Ажай, къайдан гелесен, къайда барасан? – деп сорай. Къатын:
– Воллагь, къызыма къонакълай барып гелемен, – деп, къызы оьзюне этген затны яшырып токътай.
Улан анасын арбагъа миндирип, юртгъа етишгенде тюшюрюп, оьзю башгъа орам булан тез уьюне барып, олтуруп къала.
Анасы геле. Гелини, баягъылай туз да салып, сукара булан аш бере. Уланы, сукарагъа узатылып:
– Анам. Сен гьалиден сонг бизин булан бирче олтуруп ашажакъсан, – деп, ону оьзлер булан олтурта.
Къатын аш чыгъара. Уланы оьзюню алдындагъы сукараны анасыны алдына, къатыныны алдындагъысын оьзюню алдына, анасыны алдындагъысын къатыныны алдына сала. Гелин, эри оьзю этип юрюген яман ишни билип къояр деп къоркъуп, этме кюй билмей, амалсыздан тузлу ашны ашай.
Улан, ашап битип, къыргъа чыгъа ва бары да савутлардагъы сувну тёгюп, бошатып къоя. Булагъа ювукъда булакъ да болмагъан.
Гече бары да ятгъандан сонг, гелин туруп, ичме сув излей. Онда хармана, мунда хармана – бир ерден ичме сув табып болмай. Бираз ариде татавул болгъан, чыдап болмай шонда чаба.
Ону гьызарлап турагъан эри, шо вакъти акъ шаршавгъа да чырмалып, артындан бара. Къатыны сув ичме иелгенде, ону чачларындан да тутуп, башын сувгъа сукъ – чыгъар, сукъ – чыгъар этип, гьалсыз эте. Сонг: «Мени Аллагьутаала йиберген шулай эт деп, къайнананга дагъы зулму берсенг, дагъы да яман болажакъ!» – деп де айтып, ёкъ болуп къала.
Къатын, сувдан да тоюп, уьюне къайта. Эртен гелин тез туруп, аш да этип, къайнанасына: «Анам, аявлу затым, бизин булан олтуруп аша чы», – деп арив сёйлей. Эри де бир зат да билмейген гиши болуп къала.
