Уллу Ватан даву бизин халкъгъа гелтирген къыйынлыкъланы эсгере туруп язылажакъ макъалалар да, очерклер де, китаплар да бир заманда да битмес деп ойлашма чакъы себеплер кёп. Бирдагъы бир къысмат арагъа чыгъа. О да – давну ортакъчысы тёбенкъазанышлы Абдулла АГЬМАТОВ. Ону къысматы ата юртунда, оьз ватанында тамамланып къалмайлы, йыракъ Греция уьлкесине чыгъып гете.
Абдулла Агьматов фашист Германия булан Ватан дав башлангъан вакъти, 17 йыллыкъ жагьил улан, Тёбен Къазаныш юрт исполкомну секретары болуп ишлей болгъан. Эргишилени кёплери фронтгъа гетип, жагьиллер де тез чыныкъма башлагъан вакъти. Комсомол къурумну сыдыраларына гирип, юрт яшавну да ал сыдыраларында чалышма тюшюнюп турагъан улангъа «дав башлангъан» деген сёз нече де яман тийгенине шеклик этме болмай. Ол бир нече керен военкоматгъа бара, арза язып фронтгъа гетме сюе, тек бажарылмай. Ону: «Сени гьали де йылларынг токъташмагъан», – деп тилевюн гери уралар. Ол дагъы да гьаракатын давам эте. 1942-нчи йылны март айында Буйнакск военкоматы Абдулланы армиягъа ала ва Сухуми шагьардагъы асгер училищеге охума йибере.
Шо гитлерчилер Кавказны елемек учун къыставуллу чаралар гёрюп турагъан заман болгъан. Душман Эльбрус тавну тюбюне ерли етишип, атышывларын къызгъын кюйде юрютюп тура болгъан. Шону учун да асгер училищени яшларын охуву да тамамлангъынча дав майдангъа йиберелер. Тек, узакъ къалмай, яш солдатлар давланы бирисинде немислени къамавуна тюше. Нечик гьаракат этсе де чыкъма болмай. Немислер буланы 42-нчи йылны декабр айында есирликге ала. Къыйынлы вакъти геле. Абдуллагъа фашистлер «Къызыл комиссар» деп ат такъгъан болгъан. Огъар айрыча вагьшилик булан янашгъан. Ерли халкъны, къарачайланы кёмеги болмагъан буса, озокъда, олагъа бирден-бир дагъы да къыйын болар эди. Яшыртгъын аш-сув булан этилеген кёмекни де пайдасы тийген. Яшав къыркъылмагъан.
Сталинград давдан сонггъу девюр немис елевчюлер учун оьтесиз онгайсызлыкълар яратгъаны себеп болуп, олар артгъа тартыла туруп, есирге тюшгенлени Германиягъа йиберме башлай. Абдулла Агьматов да 25 совет асгер къуллукъчулар булан бирче Къубан шагьардан Югославиягъа бакъдырыла. Ондан да буланы Грециядагъы Янина шагьаргъа йибере.
Есирлик лагерлерде бизин солдатлар учун тувулунагъан къыйынлы гьалланы гьакъында биз киноларда гёрюп, китаплардан охуп тюгюл эсе, билегенибиз ёкъ. Абдулла Агьматовгъа жагьиллей шолай четим агьвалатлагъа тарыма тюше. Тек ондан бир минутгъа да «къачма тарыкъ» деген ой ари таймай.
Биринчи керен лагердеги грек есирлер булан аралыкъ тутма сююп гьай этип айланагъанда, оланы арасында бир «сатагъан адам» болгъан. Шону учун да буланы мурады яшавгъа чыкъмай къала. Гьызарлавлар, жазалар башлана. Абдулланы Албания булангъы дазудагъы башгъа лагерге йибере. Онда ол къачма онгарылып турагъаны камендатурагъа билине. Дагъы да жазаланывлар башлана. Сонг буланы 1944-нчю йылда «Карпаты» деген ерге темир ёл къурув ишлеге йибере. Шо йылны март айында 12 адамгъа лагерден къачма онгайлыкъ тюше.
Онгайлыкъ деп айтса да тюз болмас. Къыйынлыкъланы енге туруп, олар Европаны яртысын юрюп чыгъа. Черногория, Сербия, Албания, Македония пачалыкъланы агъачлыкъларында, юртларында яшына туруп, Флорина шагьардагъы грек партизанлагъа ёлугъа. Оланы арасында немис фашистлерден оьч ала туруп, Уллу Ватан дав токътагъан гюнге етише. Абдулла оьзлеге къошулуп дав гьаракатларында ортакъчылыкъ этген ЭЛАС деген халкъ азатлыкъ армиясы Европада инг де уллу ва 1942-нчи йылдан берли къурулгъан, оьзтёрече де дав этме бажарагъан къаршылыкъ гьаракатны армиясы болгъан. Бары да солдатланы, офицерлени санаву 45 мингге етишген. Оьзгелерин эсгермегенде, олар бузгъан кёпюрлер – 30, дагъытгъан паровозлар – 85, вагонлар – 957, юк ташыйгъан арбалар 1007 болгъан деп гьисапгъа алынгъан.
ЭЛАС Уллу Ватан давну вакътисинде антифашист гьаракатны яшавгъа чыгъара туруп, Уллу Уьстюнлюкню ювукълашдырма да къыйматлы къошум этгени белгили. Грек патриотлар 1944-нчю йылны октябр айына оьзлени ватанын немис фашистлерден толу кюйде азат этмеге бажаргъан. Шо бек агьамиятлы гьаракатны натижасында амалгъа гелген уьстюнлюкде бизин дагъыстанлы, къазанышлы Абдулла Агьматовну да аслам пайы бар.
Дав токътагъан сонг 1945-нчи йыл Абдулла дёрт дагъыстанлы ёлдашлары да булан Совет Союзуна къайта. Буланы бир башлап есирликде юрютген ишлерин тергемек учун Рязань шагьаргъа йибере. 1947-нчи йыл ана эли Дагъыстангъа къайта.
«Правда» газетде 1961-нчи йылда чыкъгъан «Олар Грецияны азатлыгъы учун юрюлген давларда ортакъчылыкъ этген» деген макъала ЭЛАС деген къурумну Уллу Ватан давда юрютген антифашист ишлерин бизин якълагъа да яйма башлай. Макъаланы шо къурумну иш юрютювчю советини члени Дмитриу Никифорос язгъан болгъан. Онда булай эсгериле:
«Грецияны тавларында ва тюзлеринде фашистлер булан дав этгенлени кёплери бу тарихи сатырланы охугъанда сесленир деп эсиме геле. Олар: «Бирге юрютген гьаракатны натижасында биз бизин халкъланы арасында яшагъан дав къурдашлыкъны тавшалмас бетлерин унутулма къоймасбыз», – деп айтажагъына да шек ёкъ.
Дмитриу Никифоросну макъаласыны бирдагъы бир маънасы болгъан. Ол шо йылларда бирче болгъанлардан сав къалгъанларын ахтарып, табып, ёлугъувлар оьтгерме умут эте болгъан.
Уьлкени о йыллардагъы баш газетинде чыкъгъан грек патриотну макъаласын охугъанда, Абдулла Агьматов тез огъар гёре жавап кагъыз яза. Шоллукъда, Дагъыстанда да тарихи дав ахтарыв ишлер башлана.
1980-нчи йылда школаларда юрюлеген тарихи дарсларда охума чыгъарылгъан китапда Грецияны ЭЛАС къурумунда ортакъчылыкъ этген дагъыстанлыланы сураты салынгъан. Тек оланы барысыны да атларын токъташдырмагъа къыйын.
Шо йыллардагъы дав агьвалатланы эсге ала туруп, Грецияда партизан бёлюклерде ортакъчылыкъ этген дагъыстанлылар, Дмитриу Никифоросну кагъызына гёре оьзлер де «Правда» газетни редакциясына кагъыз яза.
«Биз, Совет Армияда къуллукъ эте туруп, къысматны буйругъуна гёре Грецияны тавларында дав этген дагъыстанлылар, бизин булан ашын-сувун бёлюп, иржайывларын къызгъанмай дос аралыкълар тутуп яшагъан Элладаны уланларындан, къызларындан тезден берли де кагъызлар къаравуллай эдик. Душманны бурнуну тюбюнде тел тегенекли баруну ари янында заманлыкъ лагер де къуруп, грек патриотлар бизин, дав есирликге алынгъанланы къаравуллай эди. Биз 12 дагъыстанлы лагерден къачып Флорида шагьарны къырыйындагъы ЭЛАС къурумну грек партизанларына къошулдукъ. Олар бизин лагерден къачывубузну да гьазирлеген эди. 1944-нчю йылны март айында шо иш яшавгъа чыгъарылды», – деп язылгъан шо кагъызда.
Озокъда, «Правда» газетге кагъыз язып къойгъан булан гьаракат тамамланып къалмагъан. Шондан сонг Дагъыстан партизанланы белгисизлерин ахтарыв иш башлана. Буйнакск шагьардагъы белгили тарихи ахтарывчу Булач Гьажиев де шо гьаракатгъа къошула. 1967-нчи йылда Грецияда немис фашистлеге къаршы ябушувдагъы дав агьвалатларда ортакъчылыкъ этген 24 адамны атлары токъташдырыла. Оланы арасында Абдулла Бекеевич Агьматов – Буйнакск шагьарны 7 номерли школасыны директору, Мегьти Ниъматуллаев – юридический илмуланы кандидаты, капиркъумукълу Айдемиров, тёбенкъазанышлы Абдурагьман Зайнутдинов, ботаюртлу Шарабдин Абдурагьманов, солтанянгыюртлу Умахан Аскерханов, къаягентли Абдулрашит Нукеров, бабаюртлу Магьамматали Атаев, кёстекли Арсланали Гьамзатов, сонг да юртлары токъташдырылмагъан Магьаммат Салаватов ва Абакар Османов да болгъан.
Грецияда ЭЛАС къурумну ортакъчыларыны фашистлеге къаршы ябушувуну гьюрметине салынгъан эсделик де бар. Шо буса бу къурумну сыдыраларында гьаракат юрютген совет солдатланы гьюрметлейгенлик де дюр. Оланы арасында дагъыстанлылар болгъанлыкъ да – бизин учун айрыча бир даража.
Абдулла Агьматовну Уллу Ватан дав булан байланмагъан йыллары нечик оьтген? О гьакъда айта туруп, Къакъашура юртну муаллими А. Камилов булай эсгере.
– Бир-бир агьвалатлар, адамлар бар, олагъа къаршы девюрлер бир зат да этип болмай. Неге тюгюл, олар бизин эслерибизде яшай. Мени ич дюньямны бир гесегинде де мени биринчи муаллимим, герти педагог Абдулла Агьматов мекенли лабарын салып токътагъан уллу гемедей оьзюне ер тапгъан. Шолай адамлар бириси дюньягъа гете туруп, бизин гьарибизде де оьзлени ругь байлыкъ гесеклерин къоюп гете. Гьатта олайлар арабызда ёкъ буса да, барлардан эсе таъсирли бола. Бизге адамны яшаву нечик маъналы болма тарыкъ экенни ойлашдыра.
Абдулла Бекеевич дарслардан сонг бизин булан токътап гьар тюрлю тармакъланы къуршап лакъыр этмеге заман таба эди. Ону дарслары да, насигьат сёзлери де бизин юреклеге сингип, охувну сюйме, ичибиздеги ватандашлыкъ ругьну гётерме, рагьмулу ва илиякълы болма кёмек эте эди.
Къарабудагъгентли Айнутдин Даякъаев Уллу Ватан давда Абдулла Агьматов булан бирче фронтда болгъан. Ол да Абдулла Бекеевични эсге ала туруп, ону нечакъы къыйынлы гьалларда да айтгъан сёзюнде табулагъанын ва бир заманда да бюдюремейгенлигин эсгере.
Адамны яшаву оьзю этген ишлер булан безендирилсе де, ону артында къоюп гетеген авлетлерини къысматлары булан да толумлаша. Абдулла Агьматов уьягьлюсю булан бир уланны ва 4 къызъяшны оьсдюрген. Оьсдюрген булан битип къалмай. Олар оьзлени яшавларын нечик къургъаны да агьамиятлы. О янындан Абдулла Бекеевич насипли адам болгъангъа шеклик ёкъ.
Гетген йылны ахырларында Абдулла Агьматовну авлетлерини атасына этеген гьюрметини яхшылыгъындан болма тарыкъ, ону яшав ва дав ёлларыны гьакъында оьзю язгъан «Грецияны танго бийивю» деген повести китап этилинип чыкъды. Оьзю Агьматов яратывчулукъ ёлда чалышыв болдургъан эди буса, ол терен маъналы асарлар яратагъан язывчу яда буса художник болур эди деп эсиме геле. Китап ол гечинген сонг басмадан чыкъгъан. Сурат этив булан да ол машгъул болгъан. Герти художниклер гьазирлейген Магьачкъаладагъы чебер училищеге аты къоюлгъан Дагъыстанда белгили художник Муэдин Жемал булан да Агьматов тыгъыс аралыкълар юрютген. Буюргъан буса ярай, давдан сонггъу йылларыны кёбюсюн ол билим берив тармакъгъа багъышлагъан.
Кимни гьакъында яза бусанг да, шо адамны бир хасиятын, къылыгъын яда айрыча ишин гёрсетме сюесен. Абдулла Агьматовну да мен айрыча гьайранлыкъ этген бир иши бар. Ол комсомол белетин дав йылланы оьтесиз четим сокъмакъларындан да юрюй туруп, янында сакълап, тас этмей оьзюню Ватанына алып гелген. Комсомол билет огъар, озокъда, есирликге тюшгенде, концлагерлерде болгъан вакътисинде четимлик эте болгъандыр. Тек ол ондан айрылмагъан. Шо буса Абдулланы таза ватандашлыгъын, герти патриотчулугъун исбат эте.
