(Къурдашлыкъны, пикру бирликни сёнмес юлдузлары)
… Энни Гюлкъызны хабары бёлюнген ерге къайтайыкъ. Табиатны гюч базарлар да кар этмеге болмайгъан аламатларыны бириси етишген къызны антын бузма тура. Ол оьзю булай деп шагьатлыкъ эте:
Къудратдан бир эртен арив гюн чыкъды,
Бар гючюн салып, тюз магъа бакъды.
Тунчукъдум къутугъумда, иссилик артды,
Назик эди – чыдамай пердем чартлатды.
Ачды ала гёзюмню, юхумдан уятып,
Шо гюн оьзюмню къыз экенимни танып,
Табаныма етген чачымны тарап,
Гийинип барып, гюзгюге къарап,
Гёрген сонг боюм, алмадай энгим.
Билдим – гьеч бир де ёкъ мени тенгим…
Оьзюню аривлюгюнден оьзю кеп алып, йыбанып, башы-гёзю айланып, яшлыкъ умутлары булан кёклерде саркъып, арш гезеп турагъан Гюлкъыз яшавуну къайгъысыз, насипли дерюрюнден экинчи яртысына – аслу гьаракатлы янына абатланагъанда, шаир охувчу булан сёйлемеге токъташа. Гьаваларда гезейген къанатлы умутлар ону алдындагъы «бир гесек акъ кагъызгъа» гелип къоналар. Юрегин яшлыкъны хыяллары уялагъан къызъяшны гётеринки – романтика гьислери, гёнгю бирден гьавада саркъыгъанбалкъыгъан кюйде накъышлангъан суратдай бир мюгьлетге гёз алда токътап къала. Савлай асарны агъымына башгъа ренк бериле:
Охужакъ достлардан мени тилегим:
Бугюн кёп язып, талгъан билегим.
Гюлкъызны хабары шу ерде къалсын,
Эрк беригиз биразгъа, йырав ял алсын.
Йырав янтайып, бираз ял алып,
Алдына бир гесек кагъыз да салып,
Йыр булан язмагъа тапмайман онгун,
Гюлкъызны хабарын, ахырын, сонгун…
Энни гьаракат чалтлаша: «яшлыкъ юхусундан Гюлкъыз уянып, оьз оьзю ким экенин танып, янгызыды, ялкъады кюр уьйренген юрек…» Къатынлагъа къошулуп тойгъа баргъанда, Гюлкъыз бир йырав улангъа гьашыкъ бола. Бу ерде шаир игитин ким булан ёлукъдурагъаны айрыча маъналы. Ким булан буса да тюгюл – пасигь, чебер сёзге югюрюк йырав булан танышдыра: юрегин сююв уялагъан къызны гёнгю де, къанатлы поэзиядай арш гезей чи! Ондан сонг да Гюлкъызны къысматында арив, йылы сёзге инанмакъ аслу ерни тута. Муну унутма тюшмей. Шаир, Гюлкъызны авузу булан айтагъан кюйде, шо уланны:
Къаравундан англанды юрекде бар сыры
Оьлгенни тирилтдире шо гюнгю йыры…
Гюлкъыз гьона шолай яшав шартлар булан туврадан-тувра къаршылаша. Къуванч излейген юрек оьзюне балгьам таба:
Йырына бек сююп,къулагъым тутдум,
Башгъа гьакъылгъа минип, антым унутдум.
Уланны отундан бир учгъун учду,
Гелип юрегим ичине тюшдю.
Шол учгъун салды чархыма оьртен,
Эсимден ол таймады гече я эртен.
Гёрюнюп турагъаны йимик, Магьаммат-Апенди Османов асарны бёлюклерин, оланы гелишин-гезигин яхшы ойлашып къургъан. Сююв гьислерден, гьашыкълыкъдан башы айланып, азарланып турагъан Гюлкъыз («Уланны гёрмеге бек сюйдю юрегим, Чартлама аз къалды къайгъылы кёкрегим…») ахырда болажакъ «языву» булан ёлугъа. «Улан» булангъы ёлугъувдан тутуп, асарны ерлиги алмашына, балкъып-бадырап оьсген, къайгъы билмей гелеген, кюр юрекли Гюлкъызны къысматыны кёгю булутлана, чарслана, поэма мунг макъамлар булан гюнгюртлене. Бары да балагь-трагедия «уланны» экиюзлюгюнден башлана:
Тюпсюз денгизге мен языкъны салып,
Иргьамсыз оьзюнг ягъасында къалып,
Къучагъынгда мен туруп, къыр къарай гёзлеринг,
Алдынгъыгъа ошамай гьалиги сёзлеринг…
Гюлкъызны тилиндеги «иргьамсыз» деген белгилейген сёзден – эпитетден тутуп, поэманы «майданында» умуми жамият аралыкъларына бютюнлей башгъачалай янашыв башлана. Есирлик, еслик, бирев-биревге бойсыныв, бирев-биревге гьакимлик этив, бирев-биревню ихтиярларын да, намусун да таптав булан къурулгъан жамият аралыкълы яшав къумукъ къатынны гёзюне къутсуз болуп гёрюне. Ол энни оьзюню оюн-тёресин туврадан-тувра айтмагъа болушлукъ да эте.
Шо, гертиси, Магьаммат-Апенди Османовну игитлигидир. Инкъылапдан алдын заманларда къатынлар, белгили йимик, бир затгъа да ихтияры ёкъ, сыйдан тюшген, тавушдан тайгъан тарап деп белгиленип гелген. Чыкъса да оланы тавушу, агь уруп, яс этип чыкъгъан. Османовну асарыны тюп, кюрчю маънасы буса жамиятдагъы халкъны – мунда къатынгишилени – шо зарлы-яслы гьалгъа гелтиреген яшав шартланы налатламагъа онгарылгъан:
Эркин оьсген юрегим тутгъансан къысып,
Къысымынгда мен языкъ тураман пысып.
Ачсанг къысымынгны, гёремен аз ярыкъ,
Излейгенинг тапдынг, сагъа не тарыкъ…
Ялкъгъансан, гюнагьсыз хорлайсан мени,
Мен болмасам, дагъы ненг къолай сени?..
Гюлкъыз – сюювге де, къурдашлыкъ-ёлдашлыкъгъа да гьалал, таза юрекли, гьислеге, хасиятгъа-къылыкъгъа чомарт, яшавгъа генг кюйде янашып къарайгъан инамлы адам. Османовну оьлчевге гиччи шу поэмасын охуп чыкъгъан адам гетген девюрлени уллу яшав къатлавуна сапар этип гелгендей бола.. Гюлкъызны заманында, ону булан бирче яшап, ону зарлы гюнюне талчыгъып, ону булан бирче азарланып, ону булан бирче къазапланып къайтасан. Эренлеге бир ёлну, къатынлагъа башгъа ёлну берген яшавлукъ шартлагъа къазапландырагъан «Гюлкъыз» къумукъ адабиятны социал маънасын дагъыдан-дагъы гётере. Асарны баш игити болгъан Гюлкъыз оьзюню милли асил хасиятлары булан дюньяны алдынлы адабиятларыны игит къатынларына къызардаш бола десек, ялгъан болмас деп гьисап этемен…
М-А.Османовнуки булан тенглешдиргенде, Къазакъ оьзюню поэмасы узатылмагъына, гележегине де ёл къоя. Яшавну ахыры ёкъ, ону агъымы къайда элтежеги белгисиз, къарангы. Лирикалы игит – бугюнге ёл тапмайгъан ёлавчу. Тек бир зат мекенли: «чыты чирик бош йимик» къолъявлукълар ону энни сувну да уьфюрюп ичмеге уьйретген, сынавлу этген.
М-А.Османов буса ихтиярлары да, намусу да тапталгъан тиштайпаны агьлю яшавун балжибин балын соруп, къаврап битген гюлню оьмюрюне тенглейген поэмасы булан теманы да шо оьлчевлерде, дазуларда битдирип, шо гьалланы тувдурагъан жамият аралыкълагъа къаршы ябушувгъа чакъырып, жанрны яшавлукъ темагъа яхшы кюйлендирген.
Оьрде Йырчы Къазакъ булан Магьаммат-Апендини гьакъындагъы янаша лакъыр эки адабият – «…Мактуб-кагъыз» ва поэма – жанрланы айланасында юрюлдю. Энни шо заманны ичинде язгъанларымны уьстюнде ойлаша туруп, мени ойларымны, оьзюме де тамаша тиеген шулай бир пикру уялады. Эки де шаирибизни язгъан чакъы асарлары (кагъызлары, поэмалары, тюрлю-тюрлю темалагъа багъышлангъан шиърулары) барысы да аслу гьалда тема ва пасигьлик (поэтика) яндан алсакъ да, шо янашалыкъны, бири-бири булан чебер лакъыр этегендей тыгъыс, сыкъ байлавну сезесен…
Гьали мени язывларымны аслу, кюрчю мурадын – Къазакъ булан Магьаммат-Апендини янашалыкъ ёрукъда суратламакъ – къастымны давам эте туруп, мени, оьрде эсгерилген кюйде, эсде ёкъдан, тамаша этген пикруну генглешдирип айтмагъа тюше.Къаламымдан чыгъагъан калималаны маъналарын да, язылышын да, олай да таъсир гючюн де, инандырыв даражаларын да оьзлени англавуна, тюрлю-тюрлю гьавасларына гёре охуйгъан ёлдашлар барысы да бир кюйде къабул этмеге кюй ёгъу, айрыча эсгермесе де, кимге де англашылагъаны белгили.
Болса болсун, тек гёрюнюп турагъан, сёз ёругъуна гелтиремен, Магьаммат-Апенди бир «игитине» «Сув теренге тюшмесе, Геме юрюмей сайдан…» дегенлей, гёрюр гёзге ачыкъ-аян, тилге енгил гёрюнеген, тынч англашынагъан пикрумну теренлигин бойламагъа ахтарыв даражам чатса,эпсиз сююнер эдим… Неге тюгюл, мени алдымда токътагъан ахтарыв масъала – «…ягъасы сай, ичи денгизден терен…» Йырчы Къазакъны ва Магьаммат-Апенди Османовну яратывчулукъ варислигини мисаллары булан, бизин милли классика адабиятыбызны къумукъ халкъны тарихин, асрулар боюнда тува, оьсе, алмашына гелеген тарихи ва философия, шолагъа ошагъан нечесе дин, дюнья, табиат, эстетика англав даражаларын, адат, къылыкъ, хасият мердешлерин наслудан-наслугъа аманатлыгъын чечип гелген тилмачлыкъ келпетин тиргизмеге бел бувгъан маслагьатдашланы сапарына маргьаба, дуа къылагъан сёзюм болгъанны сюемен.
Сёзюм бираз ваъза англы болуп гёрюне буса да ярай, тек мени табиатыма шолай макъам хас тюгюл. Шу гёнгюл тынчлыкъда гелеген ва янгыз мени юрегимни уялайгъан хурт тюгюл. Неге десегиз, айтайым. Гетген ХХ асруну орталарындан тутуп, бизден тюгюл, пачалыкъны башын тутгъанлардан гьасил болуп, гележекни ойламай, заманлыкъ онгайсызлыкъланы эпге салабыз деген къысгъа гьакъылгъа къуллукъ этмекни натижасында, бугюн-тангала бизин тилибиз, шондан гьасил болуп, миллетни милли юзю, жан азыкъ маданияты, гьасиликалам, бютюн къысматы данглыкъгъа, муъмин милли юзю юзсюзлюкге дёнмесми?.. Гертиси, бу гёнгюл, бирдагъы да айтаман, мен ачагъан янгылыкъ тюгюл: шулай милли чартлавлар Къазакъланы, Магьаммат-Апендилени, Нугьайланы, Манайланы, Зайналабитлени, Къоркъмасовланы, Абусупьянланы, Алимпашаланы юреклерин де аз яраламагъандыр. Энни айтма сюегеним шудур: кюр гёнгюл булан атлангъан лакъырымны булай гюнгюрт гёнгюревге айландырмагъа ярамас, неге тюгюл де мени заманымдан кёп алдынгъы милли интеллектуалларыбыз оьзлерден сонггъу, масала, бизин наслулагъа да халкъыбызны менлигин якълап оьрге гётермеге белсенген чалышывунда мунглукъну къувуп, кюрлюк булан савутланмагъа чакъыра туруп гетгенлер.
Гиришив сёзюм созулуп бара буса да, шону тёшлей туруп, имканлыкъларым аз болса да пайдалы гёрюп, шулай гьакъылгъа гелемен. Оьзюню заманында, ХХ асруну баш йылларындан 30-нчу йылларында, «халкъ душманы» деп яла ябывну къурбаны болгъан яхсайлы бий Забитни уланы, къумукъну да эревюллю ватандашы, княз Рашитхан Къапланов оьзюню жан къурдашы, маслагьатдашы Жалалутдин Къоркъмасовгъа орус тилде язгъан бир кагъызындан бизин тема булан байлавлу гиччирек гесегине шу язгъанымны охужакъ ёлдашланы тергевюн тартаман. Шу маълуматны буса Камил Алиевни «Князь Рашид-хан Капланов. Вехи судьбы» деген бек терен маъналы макъаласындан алгъанман.
Гьалиги охувчуланы орус тилни билмейгенин гюндюз излеп тапма да къыйын экенин де, онда гётерилеген масъаланы авурлугъун да гёз алгъа тутуп, бар кююнде гелтиремен:
«Ты знаешь, что моя работа не вполне меня удовлетворяет, так как у меня нет сознания, что делаю полезное и значительное дело, под каковым я по личным моим склонностям подразумеваю работу в области научной или общественной. Мне кажется, что мысль, на которую натолкнули меня присланные тобой книги, может дать мне известное удовлетворение в указанном выше смысле. Язык Маная (Алибекова) и Магомеда-Эфенди (Османова) мне чрезвычайно понравился, главным образом, по тем возможностям развития кумыкского языка, которые он предполагает. Он достаточно гибок, но, разумеется, совершенно не приспособлен к передаче сложных понятий, предполагаемых современным культурным развитием. Предстоит большая работа по направлению дальнейшей эволюции в желательном направлении. Не знаю, что Вами сделано и делается в этом смысле. Но мне кажется, что благодаря моему знанию языков и некоторому чувству меры, которое я в себе осмеливаюсь подозревать, я мог бы принять участие в этой работе. Больше всего, я полагаю, нужно опасаться бессистемного и жадного стремления обогащать язык не хватающими ему выражениями, которые могут превратить его в нечто подобное русскому языку в первые 10-летия Петровской реформы и тем самым отбить охоту им заниматься и его изучать. Вот против этой последней опасности я и хотел бы бороться, содействуя новым выражениям, составляя ее другие самостоятельные или переводные работы на кумыкский язык» (Электронный ресурс).
Гьали болгъунча Рашитхан Къаплановну тил масъала булангъы аралыгъын мен билмегенмен. Ону гьакъында мен умуми гьалда билегеним ол Тюркиядан къайтып ата юртуна гелгенде, замангъы жамият ва инкъылап агьвалатланы лап да югюрюк ортакъчыларыны бириси болгъанлыгъы, ондан сонг, Москвада университетде Тюркияны тарихинден дарс берип ишлегенлиги эди. Мени гьисабымда, тил масъаланы Рашитхан Къапланов англайгъан ва гётереген даража ондан алдын Магьаммат-апенди, Манай, Нугьай, Зайналабит, Абусупьян ва башгъаларыны къаравларын теренден уьйренгени, ахтаргъаны, оланы сынавундан илгьам алып, азиз халкъыны англав-билим даражасын гётермек мурадын яшавгъа чыгъармагъа гьасиретлиги магъа да гьали ачыкъ бола…
(Давамы бар)
Забит Акавов,
филология илмуланы доктору, профессор
