Адамны оьмюрюн гьисапгъа алып сёйлейгенде, озокъда, 45 йыл айтардай кёп болмаса да, оьтген яшавун гёзден гечирип, бир тюрлю гьасиллер, гьар къайсы касбуну есисине де юрютеген гьаракатыны жамын чыгъырмагъа бажарыла. Шо якъдан алгъанда, бугюнлерде къумукъланы арап ва ажам тиллерде сакълангъан ругь байлыгъын ахтарып, арагъа чыгъарып турагъан алим Исмайыл ХАНМУРЗАЕВ шо чагъына етишгенде, оьзю чалышагъан тармакъда бир гьавур оьрлюклени къолда этгени гьакъда айтмагъа бола.
Ол Хасавюрт шагьарда 1974-нчю йылда тувгъан. 1996-нчы йылда Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни тыш уьлкелени тиллерини факультетини гюнтувуш бёлюгюн битдирип чыкъгъан. Шондан алда 1993–1995-нчи йылларда Амман шагьарда Иорданияны гьашимит университетинде билимлерин камиллешдирген. Сонггъа таба Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни оьзю тамамлагъан факультетинде бир нече йыл дарс берип де тургъан. Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тарих, археология ва этнография институту булан бирге буссагьатгъы вакътиде «Россия – мени тарихим» деген тарихи паркыны ёлбашчысыны заместители де дюр. Алдагъы гюнлерде яшавундагъы агьамиятлы тархын да къутлап, ону булан юрюлген лакъырлашывумну газетни охувчуларыны тергевюне беремен.
– Исмайыл, биринчи соравум лакъырлашывну башламакъ учун берилеген адатлы сорав болуп чыгъа буса да сорайым. Арап тилге, бугюнлерде юрютеген ишинге бакъгъан гьасиретлик сенде нечик башланды? Балики, сагъа оьр охув ожакъда билим алагъан йылларда муаллимлерингни таъсири тийгендир, неде шо гьаваслыкъ сенде дагъы да тез уянгъандыр?
– Билемисен, яшда нече тюрлю касбулагъа ес болмагъа деп ойлашсам да, оьрюм чагъымда мени арап тилге бакъгъан якъдагъы гьаваслыгъым арта башлады. Бир вакъти Хасавюртдагъы муаллимлени гьазирлейген коллежни дарс беривчюсю Мусапир Батыровдан арап тилден дарслар да алдым. Арап ва япон тиллени уьйренип, оьр билим алмакъ учун МГИМО-гъа охумагъа тюшмеге гьазирлик гёрюп де турдум. Тек шо заман бизин агьлюде тувулунгъан бир тюрлю гьаллар магъа Москвагъа гетмеге пуршавлукъ этди. Сонг да, бизде гюнтувуш тиллени уьйренеген бёлюк ачылгъанда, артгъа салып турмайлы, шонда охумагъа да тюшдюм.
Оьр охув ожакъгъа охумагъа тюшгенде, студентлеге муаллимлени де таъсири тиймей къалмай. Оьзюме де шолай таъсир этген муаллим гьисапда биринчилей арап тилни теренден бек тизив билеген Азербайжандан гелип ишлейген Гюлиханым Меликовна Аскерованы атын айтмагъа сюемен. Университетде охуйгъан йылларымда билимлеримни артдырмакъ учун магъа Иорданиягъа бармагъа да имканлыкъ болду. Шо да арап тилни мекенли кюйде уьйренмеге оьзюм учун ёл ачды деп айтмагъа боламан. Тыш уьлкеде билим алывумну дагъы да узатмагъа бажарыла эди. Тек мени муаллимим, алимлени арасында оьзюню гьаракатыны генглигине гьеч ким тенг гелмеген, охувгъа белсенип къасткъылагъан студентлеге миллетин де айырмайгъан кюйде гьайлы янашагъан, гьюнагьларындан Аллагь гечсин, Абдурагьим Алиевич Къандавуровну насигьатына гёре Дагъыстангъа къайтып, оьр охув ожакъда дарс бермеге башладым. Шогъар да бугюн бир де гьёкюнчюм ёкъ. Булай да, тыш пачалыкъгъа гетегенде, Дагъыстангъа къайтып, мунда ишлежекге байлавлу дыгъаргъа къол салгъан эдим.
Мисгин Абдурагьим Къандавуров булан бирге белгили алим-тюрколог Гьасан Оразаев де алимлик ишимде магъа талмавлукъ этип гелген ва насигьатчым гьисапда да табылгъан. Илму-ахтарыв гьаракатында дин ярыкъландырывчулукъдан башлап, ислам динни, оьз халкъыны милли тарихине агьамият берип гелеген Гьасан Магьамматрасулович булан мен оьзюм бирче бугюнлерде бир илму идарада чалышагъаным да юрюлеген ахтарывлагъа байлавлу пикру алышдырмагъа да, ой къурмагъа да къошум шартлар ярата.
– Гертилей де, алимлик чалышывугъузда сиз экигиз де тергев береген масъалалар кёбюсю гьалда рас геле. Мен билеген кюйде, сен де арап, ажам текстлер булан ишлейсен. Шоланы таржума этесен…
– Дурус айтасан. Бырынгъы, эжелги девюрлерде арап тилде, ажамча язылгъан китапланы, олай да кагъызланы таржума этип, бизин институтда бир нече йылгъа белгиленген этилмеге герекли ишлени гёз алгъа тутуп, шоланы бир ёрукъгъа салып тураман.
– Таржума этмек учун эсги китаплар, язылып къалгъан кагъызлар сени къолунга нечик тюше? Оьзлени уьстюнде ишлемек учун арап текстлени танглайгъанда, сен айрыча бир тарихи девюрню алып ишлеймисен?
– Аслу гьалда арап тилде язылгъан язывлар бизге айрокъда яз-яй айларда юртлагъа, шагьарлагъа, дейгеним, тавгъада-тюзге де оьтгерилеген экспедициялагъа баргъан вакътилерде белгили бола. Баргъанда да биз иштагьланагъан маълуматлар шоссагьат табылып къалмай буса да, межитлерде топлангъан жыйымлар, адамланы уьйлеринде сакълангъан эсги китаплар къолгъа тюше. Биз де шоланы инг алда язып гьисапгъа алабыз. Бары да кагъызлагъа къарагъан сонг, шоланы таржума этип, ким кимге яза болгъаны, къачан язгъанлыгъы ачыкъ этиле. Сонг да, язылгъан кагъызгъа нечик жавап алынгъанына яда алынмагъанына тергев бериле. Картотека этилип, фондлагъа топлана.
Эсги китапланы уьстюнде ишлейгенде буса, гьар девюрде айрыча не йимик китаплар охулагъаны, къайсыларына айрыча тергев берилип гелегени ачыкъ бола. Арап тилде язылгъан китапланы ва кагъызланы ахтарыв – бек уллу илму агьамиятлыгъы булангъы иш. Неге тюгюл, белгили экени йимик, советлерден алдагъы девюрде арап тилни Дагъыстанда инг де яйылгъан вакътиси болгъан. Арапча чыкъгъан китаплар булан охув юрюлгенден къайры да, адамланы бир-бири булангъы аралыкълары да аслу гьалда кагъыз язып шо тилде юрюлген.
Тек бизде арап ва ажам текстлени таржума этип, уьстюнде ишлейген касбучулар айтардай кёп тюгюлбюз. Шо саялы да девюрлени танглап турмай, гьар къайсыбызгъа къолгъа тюшген къолъязмаланы уьстюнде ишлемеге тюше. Булай алгъанда, мекенли кюйде уьстюнде токътап арап тилде ва ажамча яратылгъан текстлени уьстюнде буссагьатгъы вакътиде ишлейген менден къайры да, Шамил Шихалиевни атын айрыча эсгермеге боламан. Дагъы да оьзюм юрютеген илму ахтарывланы гьакъында айтсам, супулукъ поэзиягъа ва сынташлардагъы язывлагъа айрыча тергев беремен.
– Исмайыл, сынташлардагъы язывлагъа дагъы да къайтарбыз. Эсги китаплар ва язылып сакъланып къалгъан кагъызлар булан байлавлу бирдагъы бир шулай соравгъа жавап бергенингни сюемен. Бугюнлеге ерли белгисиз маълуматлар шоларда къаршы боламы?
– Оланы таржума этегенде де, тарихде гьалиге белгисиз маълуматлар болмаса да, къужурлу далиллер ёлугъа. Озокъда, кагъызлардан таба шолай байлавлукъ тутагъанланы арасында нечик аралыкълар болгъаны да, не ишлер юрютгени де, къайсы агьвалатлагъа сесленип язагъаны да белгили бола. Бир де къопдурувсуз айтгъанда, эсги арап китапларда, язылып къалгъан кагъызларда бизин тарихни билмеге бажарыла.
– Арап, ажам текстлер булан ишлей болгъан сонг, советлени девюрюнде оьзлени яратывчулукъ гьаракаты инкар этилип тургъан дин алимлени яшавун да сагъа ахтармагъа тюшедир?
– Озокъда. Яхсайлы Юсуп гьажи, Эрпелили Идрис апендини, Кёстекли Хасболатны, Умалат гьажини, Абдулвагьап Дыдымовну ва кёп оьзгелерини яшаву ва олар яратгъан асарлар алим гьисапда мени тергевюмню тартгъан. Оланы арасындан Юсуп гьажи Шамил юрютеген давгъа къаршы болгъан. Тек ол Шамилге къаршы тургъан булан да пачаны асгерлери юрютеген ишлеге де рази болмагъан. Ол гючю кёп керенлеге артыкъ пачалыкъ булан дав юрютюп, халкъын пуч этмекни тюз гёрмеген.
Имам Шамилни найыбы Идрис апенди де бек билимли ва гьакъыллы адам болгъан. Ону жыйылып кёп китаплары болгъан, тек оьтген асруну 30-нчу йылларында янгы гьакимликни къуллукъчулары оланы кёплерин яллатгъан. Сакълангъанлары да гьариси биревге пайлангъан. Бир-бир китаплары ону къардашы эндирейли Нугь гьажи мисгинде сакъланып, бизин замангъа етишген. Оланы гёчюрюп, охувчугъа етишдирмек гележекни ишидир.
Шону булан бирге, Ташав гьажини яшаву ва яратывчулугъу гьакъда айрыча кёп бай маълумат жыйгъаным гьакъда да айтайым. Шоланы барысын да топлап, кандидатлыкъ диссертация да язгъанман. Белгили экени йимик, оьзю яшагъан девюрюнде Ташав гьажи бек абурлу алим болгъан. Тарихи маълуматларда язылып сакълангъан кюйде, имам Гьамзатбекден сонг ону орнун яда Шамил, яда Ташав гьажи тутма герек болгъан. Ташав гьажини кёплер тийишли гёрсе де, шо девюрде уллу абуру булангъы Къазикъумукълу Жамалутдинни сёзю тутулуп, Шамил имам этилип сайлангъан.
– Оьрде оьзюнг эсгереген илму ишингни, Исмайыл, къачан якъламагъа хыял этесен дагъы?
– Ювукъ вакътини ичинде Грозныйдагъы пачалыкъ университетде шо илму ишимни якъламагъа умутлуман. Бугюнлерде Темиркъазыкъ Кавказда янгыз шо оьр охув ожакъда бизин тармакъгъа байлавлу кандидатлыкъ диссертацияланы якълайгъан совет сакълангъан.
– Англашыла. Сен айтагъан халкъны шо ругь варислиги таржума этилип, чечилип берилсе, торайып гелеген яш наслуну къылыкъ-хасиятына бир къадар таъсир этежекден къайры да, адабиятны ахтарыв илмугъа да шайлы къошум болажагъына шек ёкъ. Исмайыл, юрт къабурлардагъы сынташлар бизге къабурагьлюлени атындан ва яшагъан тархларындан къайры да, дагъы да не йимик маълуматланы етишдире?
– Къумукъ юртланы къабурларыны кёплеринден айлангъанман. Эсги сынташланы кёбюсю оьтген асруну 20-30-нчу йылларында советлени девюрюнде школаланы биналарын къурагъанда, ёллар, кёпюрлер этегенде къолланып ёкъ этилген. Шондан къайры да, юртланы эсги къабурлары оьзлюгюнден де, сув алып да бузулгъан. Сакълангъан эсги сынташларда буса тувгъан йылы, къайда тувгъаны, дос-къардашы, тухум-тайпасы, ким болуп ишлегени, эгер де пача асгерде къуллукъ этген буса, чини язылып табылагъан гезиклер де бар. Тек кёбюсю гьалда сынташларда къабурагьлюню тувгъан йылы язылмай, янгыз оьлген йылы язылып да къала. Шо да бизге шо адам, орта гьисапда алгъанда, къайсы йылларда яшагъанын токъташдырмагъа бажарыла. Лап да аслусу, сынташлардагъы язывлар, ахтарып юрюген адамгъа оьзюню етти атасыны атын билме имканлыкъ бере. Къумукътюзде кёбюсю гьалда адам тувгъан сонг ону гьакъындагъы маълуматлар сакъланып мердешленип гелмегенге гёре, шо далиллер де агьамиятлы болуп чыгъа. Бир-бирде сынташларда тарих яда жамият агьамияты булангъы агьвалатлар да эсгерилип языла.
– Мисал учун?
– Тарихде белгили экени йимик, 1918-нчи йылда Боташюртдан оьтеген бронепоезддеги асгерчилер, 60-гъа ювукъ адамны гюллелеп, оьлтюрюп гетген. Бир сынташда шо маълуматны мен язылып тапдым.
– Илму булан машгъул бола туруп, сен дагъы да не йимик ахтарывлар юрютесен?
– Буссагьатгъы вакътиге мен Гьасан Оразаев булан бирче Ташав гьажини гьакъындагъы китапны басмагъа онгарып битгенмен. Бу китапгъа бизин ахтарывларыбыздан къайры, Ташав гьажини оьзюню шиърулары ва оьзге тюрлю язгъанлары да гирген. Тек шону айрыча китап этип чыгъармагъа спонсор табылмай тура.
Абдулмуслим шавхалны кагъызларыны уьстюнде ишлеймен. Шоланы арасында шавхал оьзю язгъан кагъызланы ва огъар язылгъан кагъызлар да бар. Шондан къайры да, къуллукъ борчум болмаса да, етти атасыны къабурларын тапмакъны тилегенлеге, «тухум терегин» токъташдырмагъа кёмеклешемен.
– Абдулмуслим шавхалны аты чыкъгъанда сорап къояйым. Оьзге миллетлени вакиллери къумукъ шавхаллагъа байлавлу къалп маълуматланы малим эте, олагъа бакъгъан якъдагъы яла ябывлагъа ёл бере. Шогъар байлавлу сени пикрунгну, янашывунгну эшитмеге де сюежек эдим.
– Къумукъ шавхалланы гьакъында тюрлю-тюрлю пикрулар бар. Мен ойлашагъан кюйде, бизин дагъыстан топуракълар да кёп гючлю ва уллу Алтын Орда деген пачалыкъгъа гирген. Шо пачалыкъгъа буса Чингизхандан сонг ону варислери ёлбашчылыкъ этип тургъан. Мен ойлашагъан кюйде, биздеги шавхаллар да оланы наслулары болмагъа тарыкъ. Менден алда оьзге алимлер, мисал учун айтгъанда, къазикъумукълу белгили тарихчи Али Каяев де шо пикруну якълагъан. Шо гьакъда Къарабудагъгентли Жамалутдин гьажи де язгъан. Тек шавхаллар чы оьзлер къурайыш, демек, Магьаммат Пайхаммарны (а.с.) наслуларыбыз деп язып юрюсе де, кюйге къарагъанда, болмагъан. Шолай болгъан буса, олар шариат ёлунда юрюжек эди. Мен гьисап этеген кюйде, шавхаллар ерли халкъны вакили болмай кюй ёкъ.
– Исмайыл, мен ойлашагъан кюйде, сени булан бизин охувчуланы иштагьландыражакъ къужурлу ва маъналы лакъыр болду, кёп савбол. Алим гьисапда сен юрютеген умпагьатлы гьаракат оьзюнг учун да, миллет учун да гележекде де пайда гелтирсин.
– Сен де савбол.
Лакъырлашывну язгъан Насрулла БАЙБОЛАТОВ.
СУРАТДА: И. ХАНМУРЗАЕВ.
