(КЪУРДАШЛЫКЪНЫ, ПИКРУ БИРЛИКНИ СЁНМЕС ЮЛДУЗЛАРЫ)
… Табиатны шартлары къызны антын бузма тура. Ол оьзю булай деп шагьатлыкъ эте:
Къудратдан бир эртен арив гюн чыкъды,
Бар гючюн салып, тюз магъа бакъды.
Тунчукъдум къутугъумда, иссилик артды,
Назик эди – чыдамай пердем чартлатды.
Ачды ала гёзюмню, юхумдан уятып,
Шо гюн оьзюмню къыз экенимни танып,
Табаныма етген чачымны тарап,
Гийинип барып, гюзгюге къарап,
Гёрген сонг боюм, алмадай энгим.
Билдим – гьеч бир де ёкъ мени тенгим…
Оьзюню аривлюгюнден оьзю кеп алып, йыбанып, башы-гёзю айланып,яшлыкъ умутлары булан кёклерде саркъып, арш гезеп турагъан Гюлкъыз яшавуну къайгъысыз, насипли девюрюнден экинчи яртысына – аслу гьаракатлы янына – абатланагъанда, шаир охувчу булан сёйлемеге токъташа. Гьаваларда гезейген къанатлы умутлар ону алдындагъы «бир гесек акъ кагъызгъа» гелип къоналар. Юрегин яшлыкъны хыяллары уялагъан къызъяшны гётеринки – романтика – гьислери, гёнгю бирден гьавада саркъыгъан-балкъыгъан кюйде, накъышлангъан суратдай, бир мюгьлетге гёзалда токътап къала. Савлай асарны агъымына башгъа ренк бериле:
Охужакъ достлардан мени тилегим:
Бюгюн кёп язып, талгъан билегим.
Гюлкъызны хабары шу ерде къалсын,
Эрк беригиз биразгъа, йырав ял алсын.
Йырав янтайып, бираз ял алып,
Алдына бир гесек кагъыз да салып,
Йыр булан язмагъа тапмайман онгун,
Гюлкъызны хабарын, ахырын, сонгун…
Энни гьаракат чалтлаша: «яшлыкъ юхусундан Гюлкъыз уянып, оьзю оьзюню ким экенин танып, янгызыды, ялкъады кюр уьйренген юрек…» Къатынлагъа къошулуп тойгъа баргъанда, Гюлкъыз бир йырав улангъа гьашыкъ бола. Бу ерде шаир игитин ким булан ёлукъдурагъаны айрыча маъналы. Ким булан буса да тюгюл – пасигь, чебер сёзге югюрюк йырав булан танышдыра: юрегин сююв уялагъан къызны гёнгю де, къанатлы поэзиядай, арш гезей чи! Ондан сонг да, Гюлкъызны къысматында арив, йылы сёзге инанмакъ аслу ерни тута. Муну унутма тюшией. Шаир айтагъан кюйде, шо уланны:
Къаравундан англанды юрекде бар сыры
Оьлгенни тирилтериди шо гюнгю йыры…
Гюлкъыз, гьона шолай, яшав шартлар булан туврадан-тувра къаршылаша.
Къуванч излейген юрек оьзюне балгьам таба:
Йырына бек сююп,къулагъым тутдум,
Башгъа гьакъылгъа минип,
антым унутдум.
Уланны отундан бир учгъун учду,
Гелип юрегим ичине тюшдю.
Шол учгъун салды чархыма оьртен,
Эсимден ол таймады гече я эртен.
Гёрюнюп турагъаны йимик, Магьаммат-Апенди Османов асарны бёлюклерин, оланы гелишин-гезигин яхшы ойлашып къургъан. Сююв гьислерден, гьашыкълыкъдан башы айланып, азарланып турагъан Гюлкъыз («Уланны гёрмеге бек сюйдю юрегим, Чартлама аз къалды къайгъылы кёкрегим…») ахырда болажакъ языву булан ёлугъа. «Улан» булангъы ёлугъувдан тутуп асарны ерлиги алмашына, балкъып-бадырап оьсген, къайгъы билмей гелеген, кюр юрекли Гюлкъызны къысматыны кёгю булутлана, чарслана, поэма мунг макъамлар булан гюнгюртлене. Бары да балагь-трагедия «уланны» эки юзлюгюнден башлана:
Тюпсюз денгизге мен языкъны салып,
Иргьамсыз оьзюнг ягъасында къалып,
Къучагъынгда мен туруп,
къыр къарай гёзлеринг,
Алдынгъыгъа ошамай гьалиги сёзлеринг…
Гюлкъызны тилиндеги «иргьамсыз» деген, белгилейген сёзден – эпитетден – тутуп, поэманы майданында умуми жамият аралыкъларына бютюнлей башгъачалай янашыв башлана. Есирлик, еслик, бирев биревге бойсыныв, биреа биревге гьакимлик этив, бирев биревню ихтиярларын да, намусун да таптав булан къурулгъан жамият аралыкълы яшав къумукъ къатынны гёзюне къутсуз болуп гёрюне. Ол энни оьзюню оюн-тёресин туврадан-тувра айтмагъа болушлукъ да эте. Шо, гертиси, Магьаммат-Апенди Османовну игитлигидир.
М-А.Османовнуки булан тенглешдиргенде, Къазакъ оьзюню поэмасы узатылмагъа, гележегине де ёл къоя. Яшавну ахыры ёкъ, ону агъымы къайда элтежеги белгисиз, къарангы. Лирикалы игит – бугюнге ёл тапмайгъан ёлавчу. Тек бир зат мекенли: «чыты чирик бош йимик» къолъявлукълар ону энни сувну да уьфюрюп ичмеге уьйретген, сынавлу этген.
М-А.Османов буса ихтиярлары да, намусу да тапталгъан тиштайпаны агьлю яшавун балжибин балын соруп, къаврап битген гюлню оьмюрюне тенглейген поэмасы булан теманы да шо оьлчевлерде, дазуларда битдирип, шо гьалланы тувдурагъан жамият аралыкълагъа къаршы ябушувгъа чакъырып, жанрны социал темагъа яхшы кюйде ишлетген.
Шу ерде, Гюлкъызны хабарын бёлюп, бираз ахтарыв баянлыкъ бермесе бажарылмай.Шо баянлыкъ буса поэманы баш игити Гюлкъызны келпети яшавдан алынгъанны гьакъында. Гьалиден къыркъ йыллар алъякъда, «Биринчилер» деген китабымны язагъан вакътилерде, кёп ахтарыв маълуматлар жыймагъа имканлыкълар болду. Магьаммат-Апендини гьакъындан айра да багъалы маълуматланы Манай Алибековну инисини къызы Назик Арсланханова хабарлагъан эди. Шо маълуматлар, озокъда, китапгъа да гирди.
Китап чыкъгъанлы къыркъ йыл да тамамланды. Гьали, бизин уллу шаирлерибизни – Йырчы Къазакъны ва Магьаммат-Апенди Османовну – 190 ва 180 йыллыкъ уллу гюнлерине багъышлап, экевюн де янаша салып, алдын айтгъанымны такрарламай, амма шоланы да бугюнгю шартланы имканлыкъларындан пайдаланып, «элекден чыгъарып», янгыртып къарайгъан шу язывларым охужакъ ёлдашланы, айрокъда къумукъ яшоьрюмлени англавун бираз буса да байытар деп умут этемен.
Магьаммат Османов 1860-нчы йылда, оьрюм чагъында, пача Александрны аманлыгъын сакълайгъан конвоюну Кавказско-горский полуэскадронуну эффендиси, отставкагъа чыкъгъан, оьзюню атасы Умар-апенди Османовну орнуна Петербурггъа барагъанда, юрегинде юртлусу, бир авуллу (тюмен авул) Муъминат деген къызгъа сююв гьислер уянып гете. Къыз да уланны ушатгъан, тек не буса да уланны да, къызны да уллулары бирев-биревню англамагъан кюйде къалалар. Нечик алай да, языв болмайлы, Магьаммат тах шагьаргъа пачалыкъ къуллукъгъа гете. Узакъ къалмайлы, онда Муъминатны уланкъардашы Абдулкъадир Мантиков да шо конвойну всгер бёлюгюню атлысы болуп геле. Абдулкъадир Магьамматны да, къызардашыны да аралыгъын узун къулакъдан эшитип биле, тек адатгъа, ёл-ёрукъгъа гёре сёз къошмагъа болмай. Узакъ къалмай Муъминат эрге чыгъа.. Амма языву тюзелмей. Ата-анасыны алдына чыгъып, болмайлы алгъан абатына гьёкюнюп, ичинден гюе туруп, Муъминат гюнден-гюн аза, ирий; юртлулар хабарлайгъан кюйде, «къаврап-къуруп, ичиндеги сырын айтмагъан кюйде, Аллагьны буйругъун кютюп, женнет агьлю болуп гете».
Муъминат йимик ихтиярлары да, хыяллары да тапталгъан-янчылгъан къатынлар савлай Гюнтувушну бийлеген. Янгыз Гюнтувушну къатынына къопгъан балагьмы бу балагь?! Олайлар Россияда азмы? Университетни дарс беривчюсю Османов гьар гюн дегенлей Некрасовну янгы-янгы шиъруларын охуй. «Рус къатынны талигьи – аналыкъ этмек, къаравашлыкъ этмек, къулгъа да къаравашлыкъ этмек», — деп орусланы халкъ шаири чыгъаргъан натижа Муъминатны къысматын да къуршамаймы? Л.Н. Толстойну «Анна Каренина» деген романыны тюп маънасы – социальный яшав тюзелмеген дюньяда агьлю масъалагъа гелгенде де, адам насипли болма имкан ёкъ деген ой да – Османовну ватанындагъы къумукъ къатынны гьалына тёре гесмейми?..
Шу тайпа гьислер, ойлар, масъалалар гьакъылын да, юрегинде уялагъан Магьаммат-Апенди Османов оьзюню бар шаирлик пагьмусун ватандаш къатынны насибин якъламакъ деген идеягъа ишлете. Тергеп къарап да, охуп билип де шаир оьзюню гёз алдында белгили бир келпетни ясап тургъуза. Оьрде оьзюню гьакъында биз гётерген яшав аралыкъларда оьсген, гюлдей арив къызны къысматы — шо гюлню оьмюрюдей.Гюлню къысгъа оьмюрю шаир юрекге тебе, тюрте. Бир келпет гёрюндю: гюл. Табиатны тувмакъ, оьсмек, оьлмек йимик сыналып гелген къанун – закон ёллары, гертиден де, бир-нече ай тюгюл эсе яшамайгъан гюлню оьмюрюнде ачыкъ ва аян гёрюне, гёзюнгню алдындан оьте. Асрулар бою шо сыналгъан диалектиканы дазуларыны ичинде Муъминатланы къысматын салып къарасанг, — шаирни «Гюлкъыз» деген гёзел ва инче лирикалы, пашман поэмасы тувуп гележек. Йырчы Къазакъ да, Магьаммат-Апенди де бир вакътини ичинде, янаша арагъа чыгъып, къумукъланы янгыз оьзлеге хас милли тилинде чебер адабияты барлыкъны документлешдиргенче, тиштайпаны масъаласы жамият аралыкъда, тарихи гёзден къарагъанда, аты-чуву да болмагъан демеге ярай.
Булар экевю де шо теманы оьзлени заманындагъы бютюн дюнья адабиятыны чеберлик даражасына гётерген шаирлер болуп чыкъды ва танылды.Масала, Къазакъны «Такъмакъ йырыны» шайлы оьмюрлю, алча тургъан «ашыгъы» (яшаву) энни чик болуп къалгъан баш игити, жумла къурулушуна къарагъанда, шаир оьзю агьлю масъалагъа гелгенде, бары да затны тас этип, Пушкинни Онегини йимик, кётюр болгъан адамны чебер келпетидир.
М-А.Османовну «Гюлкъызы» къумукъ адабиятны тарихинде, XIX-нчу асруну 60-70-нчи йылларына таба етишген чеберлик ва философия даражасында дюньяны Европа ва Азия, Гюнчыгъар ва Гюнбатар халкъларыны тюзелген маданиятларыны ерлигинде оьлчемеге имканлыкълар береген адабият далил-документ деп тартынмай айтмагъа ёл бере деп гьисап этемен. Мени шолай пикругъа гелтиреген бир-нече тарихи ва яшав маълуматлар бар. Биринчиси–Магьаммат-Апендини эки де Европа ва Азия якъланы дюньяланы бютюн маданият тарихин илмуланы тартиби булан уьйренип билегени.
Гертиден де, эгер М-А.Османовну билим даражасы шолай илму шартлагъа къыйышмагъан эли буса, ол Россияны тахшагьарыны пачалыкъ университетини къырыйына барып да болмас эди. Шолай болмагъан буса, о заманда Европаны да, Азияныда савлай илму дюньясына белгили, Петербург университетини гюнтувуш тиллер уьиретеген факультетини деканы, дагъыстанлы алим, профессор Мирза Казимбек Магьаммат-Апенди Османовну ишге алайыкъ деген таклиф булан пачалыкъ идаралагъа хатлар да язмас эди деп эсиме геле.
Экинчиси – Магьаммат-Апендиге ол оьзю гьалаллыкъгъа ант берип къуллукъ этеген пачалыкъ идараланы, хасокъда Аресейни пачасыны аманлыгъын сакъламакъ учун къурулгъан, пачаны конвою деп айтылагъан эскадрон асгер бёлюгюню командирини онг гёзден янашыву.Шаирни биографиясыны шо конвой булан байлавлу сагьифалары, агьамиятлы маънасына гёре, айрыча къарамагъа тийишли тема. Мени эсиме гелеген кюйде, Магьаммат-Апендини таржума гьалын (биографиясын) уьйренмек — бюгюнгю яшоьрюмлени англавуна сингдирмеге тийишли гьаракатдыр.
Забит АКАВОВ,
филология илмуланы доктору, профессор
(Давамы бар)
