Бир нече йыл алда, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, 2016-нчы йылда, Избербаш Россияда оьзюнде 100 минг адам яшайгъан шагьарланы арасында оьтгерилген ярышда-конкурсда алдынлы ерге ес болгъан эди. Арадан кёп заман оьтмеген. Тек, шогъар да къарамайлы, гьалиги заманда эсгерилген шагьарны социал-экономика якъдан оьсювюнде, далапчылыкъ гьаракатны гючлендиривде кёп зат етишмей десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
Белгили болгъан кююнде, бу гьалиги базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде республикабызны муниципал къурулувларындагъы аслу гьаракат гьар тюрлю налогланы жыйывгъа ва шолай да бюджетден гёрсетилинген харжланы асувлу кюйде пайдаландырывгъа бакъдырмагъа тюше. Демек, адамланы да, къурумланы да бир-биринден айырмайлы, бирлерине ян тартып дегенлей, оьзгелерини талапларына гёз юмуп турсакъ, оьсюв амалгъа гележегине инанмагъа къыйын. Айтмагъа сюегеним, шагьарны ватандашларыны-къоллавчуларыны яшавлукъ-коммунал къуллукъларын кютюв йимик агьамиятлы масъала, налогланы башы толмай къалса, акъсайгъаны гьакъ. Уьстде эсгерилген 2016-нчы йылдан сонг Избербашда налогланы бюджетлеге жыйылагъаны осал болгъаны гьакъда айрыча эсгермеге тюше.
Гьалиги заманда республикабызны къыбла боюнда ерлешген шагьарыбызда яшайгъанланы санаву 60 мингден айлангъан. Айтмагъа сюегеним, Избербаш йыл сайын оьсе ва генглеше бара. Шону булан бирче айлана якъда тувулунагъан талаплар да артмагъа башлай. Муна шо саялы да, гьар тюрлю милли проектлерден, программалардан ва шолай да бюджетлерден айырылагъан акъча маялар асувлу кюйде къолланмаса, алда токътагъан агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармагъа бажарылмай, янгыртыв ишлер чаналай.
Озокъда, ишлени чаналайгъанын ачыкъ этеген себеплер де башгъа-башгъа бола. Бир башлап шагьар администрацияны башын тутгъанланы намуслу кюйде чалышывундан да кёп зат гьасил бола. Яшырмагъа негер тарыкъ, артдагъы йылларда шагьар администрацияны башчысыны жаваплы къуллугъунда чалышагъан баш гьакимни танглама заман болгъан эди. Гьакъыкъатда буса, заманлыкъгъа шагьарны гьакимбашыны къуллукъларын кютеген мэрни болжалы июн айны 21-нде битсе де, гьалиге ерли муниципал къурулувуну башы сайланмай тура. Шагьарны баш гьакими болмагъа сююп ерли сайлав комиссиягъа 7 адам кандидат гьисапда арзалар бергенине де къарамайлы, республиканы оьлчевюнде мекенли кюйде чаралар гёрюлмейгени саялы заман къолдан чыгъарыла ва шо саялы да ерли къоллавчуларыны яшавлукъ шартларын яхшылашдырыв къыйынлаша.
Арт вакътилерде Избербаш шагьарда тувулунгъан социал-яшавлукъ масъалаланы гьисапгъа алып, республика оьлчевюнде «дёгерек стол» оьтгерилгени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Шондан сонг да, бу йыл февраль айда Избербаш шагьарны оьсювюню масъалаларына байлавлу болуп Дагъыстанны Башчысыны Администрациясыны башчысы Владимир Ивановну, Дагъыстанны къурулуш ва ЖКХ министри Малик Баглиевни ишчи сапарыны вакътисинде Избербаш шагьарны мэрини къуллукъларын заманлыкъгъа кютеген Магьаммат Исакъов булан ёлугъуву болгъан эди.
Биз уьстде де эсгерген кюйде, Избербашда яшайгъанланы санаву йыл сайын артып тербей, шону булан бирче талаплар да айлана якъда оьсюп тура. Уьстевюне, артдагъы йылларда мунда республикабызны шагьарларындан ва юртларындан, Россияны оьзге регионларындан ял алмагъа гелеген туристлени санаву да къолайлаша.
– Тек не этерсен, оланы талапларын яшавгъа чыгъарывда тийишли онгайлыкълар толу кюйде болдурулмагъан, – дей шагьар администрацияны башчысыны заместители Нариман Рабаданов. – Дагъысын айтмагъанда, Избербаш шагьарда ичеген сувну масъаласы толу кюйде чечилмегени саялы, къоллавчуланы янындан йылны яллав гюнлеринде разисизликлер арта. Сув етишмейген ерде буса аманлыкъны ва тазалыкъны умуми низамын болдурувну масъаласы да четимлеше. Шо саялы да сувну къытлыгъыны алдын алмакъ муратда Избербаш ва Къарабудагъгент муниципал къурулувларыны башчыларына гележекде агьамиятлы масъаланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьакълашывланы натижасында бирликде чара гёрмеге таклиф этилгени де негьакъ болмас деп ойлашмагъа сюесен.
– Гертиден де, Избербашда яшайгъанланы санаву йыл сайын артып тура, уьстевюне, ял алма гелеген туристлер де кем болмай. Оланы къуллукъларын кютмек учун не этмеге герек?
– Белгили болгъан кююнде, арт вакътилерде «Единая Россия» деген политика партия янгыз политика масъалалар булан доланып къалмайлы, ону ерли къурумларыны башчыларына ерлердеги агьамиятлы яшавлукъ масъалаланы чечмек муратда жамият тергевлени юрютювге де къошум этсе, бир къадар асувлу болажагъы шекликни тувдурмай. Сонг да, жамият къурумлар булан бирликде гьакълашып-гьаллашып дегенлей, хоншу районланы халкъын къазапландырмайлы, топуракъ масъаланы да чечмеге герек.
Бизин уьлкебизни алдынлы экономикасы, оьсген яшаву булангъы регионларда арт вакътилерде туризмни оьсдюрювге айрыча тергев берилегени гьис этилине. Шону учун Избербаш муниципал къурулувну дазуларыны ичинде де имканлыкълар ёкъ тюгюл. Айтмагъа сюегенибиз, шагьар онгайлы ерде, денгиз ягъада «Кавказ» деген федерал ёлну ювугъунда ерлешген. Шагьарны ортасындан темир ёл оьтегени гьакъда да айрыча эсгермеге сюесен. Шону гьисапгъа алып, гележекде шагьар администрацияны башчыларына да Дагъыстанны туризмни ва шолай да халкъ саниятларыны масъалаларына къарайгъан министерлиги булан байлавлукъда тийишли чараланы гёрмеге тюше. Неге десегиз, бизин республикабызда гьалиги заманда туризмни оьсдюрюв булан адамлагъа иш ерлени болдурув ва шолай да налогланы жыйывну масъалалары да тыгъыс кюйде байлавлу.
Муна шо саялы да, ерли депутатлагъа аркъа таяп, къачан олар сайлавчуланы тапшурувларын яшавгъа чыгъаражакъ деп къаравуллап турмайлы, агьамиятлы масъалаланы чечмек учун ерли жамият советни къуруп да гьаракатчы, социал-экономика масъалалагъа юреги къыйналагъанланы сынавун пайдаландырыв хыйлы да асувлу болур эди.
Айтмагъа сюегенибиз, оьтген йыл Избербашда «Шагьарда онгайлы яшавлукъ шартланы болдурув» деген агьамиятлы проектни оьлчевюнде этилинген ишлер булан дазуланмайлы, гележекде де шагьарны безендиривге, тазалыкъны къоруп сакълавгъа тергевню гючлендирмесе бажарылмай. Шону булан янаша «Асил ёллар – аманлыкъны ёллары», «150 школа» деген проектлени яшавгъа чыгъарма тюшегенин де гьисапгъа алып, билим берив ва шолай да тарбиялав ожакъланы ишлерин камиллешдирив тергевсюз къалмагъа ярамай.
Озокъда, гьалиги заманда адамланы иш булан таъмин этив далапчылыкъ осал оьсеген ерде чаналайгъаны да белгили. Шону учун да муниципал къурулувуну башчыларыны янындан тийишли онгайлыкъланы, къуллукъланы болдурмаса бажарылмай. Республикабызны оьзге муниципал къурулувларында йимик, гьалиги заманда Избербашда да ишге гючю чатагъан тайпаланы толу кюйде ишге къуршама имканлыкълар ёкъ. Янгыз бир чагъыр-коньяк маллар чыгъарагъан заводну къошуму булан налогланы башы толмай. Алдагъы уллу «Дагзэто», «Полёт» заводлардагъы къуралланы янгыртып дегенлей, гьалиги заманны талапларын гьисапгъа алып, туризм тармакъда пайдаландырылагъан гьажатлы къуралланы, гиччи гемелени чыгъармагъа кюйленсе, гележек учун асувлу болажагъы гьакъ.
Тюзюн айтгъанда, гьалиги заманда Избербаш администрацияны янындан айрыча адамланы, къурумланы ва шолай да тыш пачалыкъланы маячыларыны харжларын пайдаландырывгъа да толу тергев етишмей. Олар булан байлавлукъланы болдуруп, малчыланы харжларын асувлу кюйде пайдаландырывдан да кёп зат гьасил болагъаны гьакъда унутма тюшмей.
Уьстде де эсгерилген кюйде, агьамиятлы яшавлукъ масъалаланы чечмеге герек буса, экономиканы далапчылыкъ тармагъын оьсдюрмеге де ерлер-топуракъ фонду олайда да гьар тюрлю онгайлы къуллукълар болма тюше эди. Амма гьалиги заманда Избербаш шагьарда шолай имканлыкълар болдурулмагъан. Шо да инвесторланы-маячыланы оьз харжларын тутумлу кюйде пайдаландырмагъа четим эте. Демек, Избербаш гьалиги заманда янгыртывлагъа, алмашынывлагъа харлы. Шолай тюрленивлени, янгылыкъланы яшавгъа чыгъарывда шагьар администрация хоншудагъы Къарабудагъгент ва Къаягент районланы муниципал къурулувларыны башчылары, халкъы булан байлавлукъда эришивлюклеге ёл бермейли чечмеге тюшежек.
Къ. Къараев.
Автор чыгъаргъан суратлар.
