Тагьир Гьажиагьматов: «Ана тилни уьйретме борчлубуз…»
Бизин маълумат:
Тагьир Гьажиагьматов 1971-нчи йылда Гьайдакъ районну Тюменлер деген юртунда тувгъан. 1989-нчу йылда Янгыгент орта мактапны битдирип, октябр айда Дав-Денгиз флотунда асгер борчун кютме гетген. Къайтгъан сонг 1993 -нчю йылда Дагьыстан пачалыкъ университетни Дагъыстан филология факультетине охума тюшген.
1998-нчи йылда факультетни битдирип, Магьачкъаладагъы 52 -нчи мактапгъа орус ва къумукъ тиллерден муаллим болуп ишлемеге башлагъан. Шонда ишлей туруп, 2000 -нчи йылда аспирантурагъа охума тюшген.
2000 -нчи йылдан башлап, Дагъыстан пачалыкъ университетни Дагъыстан тиллерини кафедрасында ишлеме башлагъан ва бугюнге ерли шо кафедрада ишлей.
2006- нчы йылда «Къумукъ тилни гьайдакъ диалектини янгыгент сёйлевю» деген темагъа кандидат диссертациясын якълагъан ва шо йылда «Янгикентский говор кайтагского диалекта кумыкского языка» деген монографиясы да басмадан чыкъгъан. Бизин мухбирибизни ону булангъы лакъырлашывун гьали охувчуланы тергевюне де беребиз.
– Тагьир Исмуллаевич, сиз ишигизде не йимик къайдаланы къоллайсыз?
– Университетде студентлеге лекциялар охула, практика ва семинар дарслар юрюле. Ондан башгъа да, гьар дарс беривчю оьзге асувлу къайдаланы да къоллама бола. Мен гьар студентге айры тема берип, рефератлар яздыраман. Шондан сонг студент язгъан ишин якълай. Лекциялардан къайры, методика дарсланы барышында студентлер оьзлер де, планлар язып, мактапда йимик дарслар юрюте.
– Университетге тюшеген къумукъ уланлар ва къызлар кёпмю, ана тилин билегени не даражададыр?
– Мен факультетде ишлеме башлагъан йылларда къумукъ бёлюкде студентлени санаву аз тюгюл эди. Дагъыстан филология факультетге очно охума тюшеген 100, 110 абитуриентден 20-25 къумукъ бола эди. Заочно охуйгъанланы санаву дагъы да кёп эди. Шолай, бары да курсланы алып къараса, очно охуйгъан къумукъ студентлерибизни санаву 100- ге етише эди.
Тек гьали шолай тюгюл. Бир тюрлю себеплеге гёре Дагъыстан филология факультетин япды, гьали бир филология факультетде уьч бёлюк бар. Сонг да бакалавриат иш гёрме башлады.
Мен ойлашагъан кюйде, гьали бизин бёлюкге охума аз гелегенини аслу себеби – ЕГЭ-лер. Шо ЕГЭ башлангъан йылдан берли, Дагъыстан тиллени бёлюгюне тюшегенлер аз болуп бара. Гьар курсда къумукъ бёлюкде 5-6 студентибиз бар. Очно охуйгъанланы санаву бары да курсларда 30- гъа да етишмей. Гьайдакъ, Къаягент районларыбыздан бизин факультетде охуйгъанлар бирев де ёкъ деме де ярай.
Шу ерде мен Къарабудагъгент районну айрыча эсгерме сюемен. Къумукъ бёлюкде охуйгъан студентлени аслам пайы Къарабудагъгент райондан. Юртлардан гелген студентлерибизни ана тилден билими де яман тюгюл, охуву да яхшы, тилни де биле. Шагьар мактаплардан гелгенлеге бираз къыйын. Тилни билмейлер, билсе де, сёйлеме уяла.
– Тагьир Исмуллаевич, сиз университетге шаирлени, язывчуланы, алимлени, дарс беривчюлени чакъырамысыз?
– Озокъда, чакъырабыз. Бизин факультетде гьар йыл февраль айда ана тиллени гюнюне багъышлангъан тюрлю-тюрлю чаралар оьтгериле. Сонг да, октябр айда Дагъыстан халкъларыны маданиятыны ва тиллерини байрамы да оьтгериле. Биз шо чаралагъа шаирлени, язывчуланы, алимлени ва охув ожакъларда ишлейген муаллимлени чакъырабыз.
Шондан къайры да, йылда бир - эки керен охувчуланы бизин къумукъ шаирлер булан таныш этебиз, олар булан ёлугъувлар оьтгеребиз. Оланы арасындан Агьмат Жачаев, Гёгюрчюн Атаева, Жават Закавов булан оьтгерилген ёлугъувланы айрыча эсгерме сюемен.
– Гьалиги заман яшлар ана тилин билмей, охумай деп айтагъанлар бар. Сиз нечик ойлашасыз?
– Гьалиги яшлар ана тилин осал биле. Тек ана тилинде аз сёйлейгени, ону аз билегени гёрюнюп тура. Къумукъ тилде сёз бар туруп, ону орнуна орус тилдеги сёзню къоллай. Бизин факультетде охуйгъанлар, оьрде айтылгъан кюйде, кёбюсю юртлардан гелген, шо саялы оланы ана тилде сёйлейген кююне багьана ёкъ. Тек таза къумукъ тилде сёйлейгенлери аз. Кёбюсю диалект сёйлевде сёйлей. Шо масъаланы чечме герек.
Мен университетден къайры, шагьар мактапларда да ишлегенмен ва ишлеп де тураман. Мактаплардагъы яшлар ана тилинде сёйлеп билмей, кёбюсю буса билмеге де сюймей. Ата-анасы уьйде яшгъа орус тилде сёйлей, бир-бир ата-аналар: «Тарыкъ тюгюл бизге къумукъ тил», – деп де айталар. Яшларын дарслагъа гелме къоймай. Шо да – гьали бизге чечме тарыкълы уллу масъала.
Мунда бир затны айтма герек, бары да олай тюгюл: сююп охуйгъанлар да, ана тилин англап, арив сёйлейгенлер де бар, тек тилни билме сюймейгенлер де табыла.
– Университетде студентлер учун охув китаплар, методика якъдан ёл гёрсетивлер етишеми?
– Студентлер учун чыгъагъан методика якъдан ёл гёрсетивлер аз. Къумукъ тилде чыкъгъан китаплар бар, олар студентлерде де бар, тек аз. Дарс беривчюлер оьзлени харжына чыгъармаса, дагъы амал ёкъ. Сёзлюклер, илму асарлар бар, тек студентлер учун этилген тапшурувланы жыйым китабы ёкъ.
–Университетдеги охувчуланы сиз республикада оьтгерилеген гьар тюрлю чаралагъа алып барамысыз?
Шоларда студентлер ортакъчылыкъ этеми?
– Къумукъ тилге ва адабиятгъа багъышлангъан бары да чараларда бизин студентлерибиз ортакъчылыкъ эте. Сонг да, Къумукъ театрда, Поэзияны уьюнде, Расул Гьамзатовну атындагъы милли китапханада болагъан язывчуланы ва шаирлени юбилей ахшамларында ва китапларын малим этивде де бизин бёлюкню студентлери кёп сююп ортакъчылыкъ эте.
Шондан къайры да, дарс беривчюлени ёлбашчылыгъы булан студентлер башгъа районлагъа ва юртлагъа фольклор ва диалектология практикалагъа бара, материал жыя, сёз байлыгъын артдыра.
– Сиз мактапда да ишлейсиз, ана тилден дарслар юрютесиз. Не йимик четимликлер ёлугъа, не янгылыкълар бар?
– 1998-нчи йылдан башлап мен шагьар мактапларда да ишлеймен. Къумукъ тилден дарслар юрютемен. Алда шагьар школаларда ана тил дарслагъа сюегенлер геле, сюймейгенлер гелмей эди. Бир дарсгъа гелсе, экинчисине гелмей эди.
2011-2012-нчи йыллардан тутуп, мактапларда ана тиллеге янашыв къолайлашды. Дарслар расписаниеге де салынып юрюлме башлады. Къыйматлар да журналгъа салына. Ана тиллеге жумада 3 сагьат берилген. Бир сагьат – адабиятгъа, 2 сагьат - тилге. Шо яхшы. Тек охувчу яшлагъа ана тилни яхшы уьйретмек учун азлыкъ эте.
Шагьар мактапларда ана тиллерден дарслар юрютме бек къыйын: яшлар тилни билмей, о – бир масъала, охув китаплар етишмей, о – экинчи масъала. Мактапны китапханасында китаплар ёкъ. Барлары да эсгиленген. Янгы талаплагъа жавап бермей.
Мен мактапда ишлей туруп, 2015-нчи йылда «Къумукъ дарсларда охувчуланы 1-4 класларда авуз ва языв тилин оьсдюрюв» деген методика якъдан ёл гёрсетив китапчаны чыгъардым. 2012-нчи йылда мен онгаргъан «Орус – къумукъ – ингилис тиллерден суратлары булангъы тематика сёзлюк» чыгъып, охувчулагъа етишди. Гьали-гьалилерде мен де, филология илмуланы кандидаты, Магьачкъаланы 5 номерли мактабыны муаллими Айханум Абдуллатипова булан бирче, «Орус-къумукъ тиллерден тематика сёзлюк» деген китапчаны чыгъаргъанбыз.
– Ана тилни яшлагъа мекенли уьйретмек учун не йимик чаралар гёрме тарыкъ?
– Яшны гиччиден ата-анасы уьйретмесе, ана тилинде сёйлеме, мактапда, шондан сонг университетде не гереклер этсенг де о яшны ана тилин билмеге, сёйлеме уьйретме бек къыйын.
– Гьалиги заманда бир-бир мактапларда ана тилни сагьатларын тайдыра. Шону себеплерин сиз нечик англатажакъ эдигиз?
– Мен оьрде айтып гетдим, шагьар школаларда ана тил дарсланы масъаласы мекенли салынгъан. Шо саялы ана тил дарсланы сагьатларын тайдыра деген ойгъа мен рази болуп болмайман. Неге тюгюл, алда 2 сагьат бериле эди буса, гьали 3 сагьат бериле. Журналгъа темалар да къумукъча языла, школаларда ана тиллени жумасы оьтгериле ва ачыкъ дарслар юрюле.
– Тагьир Исмуллаевич, мени булан лакъыр этгенигиз учун баракалла. Муаллимлик ишигизде сизге гележекде де уьстюнлюклер ёрайман.
– Сен де савбол.