Дагъыстан Россияда яшавлукъ-экономика якъдан оьсювде юрюлеген гьаракатны артдагъы сыдраларында токътагъаны теренден ойлашдырмай болмай. Гьали бирдагъы бир йыл тамамланды. Шону гьасиллери, къолда этилинген натижалар юрекни рази къалдырамы деген сорав тувулуна.
Гьали-гьалилерде ДР-ни Гьукуматыны янында республиканы Башчысы Сергей Меликовну ортакъчылыкъ этивю булан болгъан уллу генгешде 2021-нчи йылны яшавлукъ-экономика якъдан оьсювюне байлавлу болуп Дагъыстанны экономика ва территория оьсюв министри Руслан Алиев толу кюйде баянлыкъ берди.
Белгили болгъан кюйде, Дагъыстанны ич регион продукту 2020-нчы йыл булан тенглешдиргенде 3 процентге артгъан ва акъча оьлчевде 806,5 миллиард манатгъа етишген. Сатыв-алыв тармакъда – 144,5 миллиард манатгъа, юрт хозяйствода – 119, 5 миллиард манатгъа ва шолай башгъа тармакъларда да гьаллар къолайлаша.
Ломай маялар – агьамиятлы ишлеге
Гьалиги заманда Дагъыстанны яшавлукъ-экономика якъдан оьсдю-рювню программасындагъы лап да агьамиятлы инвестиция проектлерде белгиленген борчланы яшавгъа чыгъарывгъа айрыча тергев берилегени ачыкъдан гёрюне. Шону учун оьтген йыл 18,4 миллиард харж булан кёмек этилинди. Айырып айтсакъ, федерал бюджетден 11,2 миллиард ва республика бюджетден де 7,3 миллиард манат гёрсетилинди.
Тек не этерсен, агьамиятлы проектлерде белгиленген борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъарыв чаналай. Шогъар да аслу себеп не десек, озокъда, айлана якъдагъы къуллукъланы ва малланы багьаларыны «хапмагъа» башлайгъаны. Демек, къурулуш ишлерде къолланагъан малланы багьалары гьатдан озуп гетегени саялы, яшавлукъ агьамияты булангъы уьйлени, имаратланы ва оьзге тюрлю объектлени белгиленген болжалларында къуруп, пайдаландырывгъа бермеге бажарылмай.
Инвестиция харжлагъа 2021-нчи йылда 170 объектни къурмакъ тапшурулгъан эди. Гьакъыкъатда буса къурулушланы 34-сю тюгюл эсе пайдаландырывгъа берилмеди ва ишлени оьтгеривню болжаллары артгъа тюшдю.
Артдагъы йылларда «Мени Дагъыстаным» деген регион проектни оьлчевюнде ёлланы ва кёпюрлени, школаланы, яшлар бавланы къурувгъа ва ярашдырывгъа тергев артып тербей. Дагъысын айтмай къойсакъ да, 2021-нчи йылда бизин республикабызны шагьарларында ва районларында 105 школа ярашдырылды. Муниципал къурулувларында «Ерли сиптелер» деген программада белгиленген борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун пачалыкъ харжлар йимик далаплы адамланы ва айрыча предприятиелени, жамиятланы, компанияланы харжлары да агьамиятлы ишлеге кёмек гьисапда къошум этди. Къаягент, Хасавюрт, Бабаюрт, Къарабудагъгент, Хумторкъали, Гьайдакъ ва Буйнакск районларда да «100 школа», «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым», «Мени Дагъыстаным – мени сувларым» деген ва оьзге тюрлю проектлер маячыланы ва къоллавчуланы янындан якълав таба.
Къалгъан ишге къар явар…
Уьстде де эсгерилгени йимик, агьамиятлы инвестиция проектлени толу кюйде оьз заманында яшавгъа чыгъармагъа айлана якъдагъы багьаланы артып тербейгени четимлешдире. Шолайлыкъда, къурулушлар артгъа салына. Белгили болгъан кюйде, 2021-нчи йылны башында Дагъыстанда къурулушу созулгъан объектлени умуми къадары 1600-ге етишген эди.
Руслан Алиев аянлашдырагъан кюйде, шоланы пайдаландырывгъа бермек учун, умуми кюйде алгъанда, 45, 4 миллиард манатны оьлчевюнде акъча маялар тарыкъ. Озокъда, шоланы барысын да бир йылны ичинде толу харж булан таъмин этмеге бажарылмайгъаны да гьакъ. Шону учун агьамиятын тас этгени саялы, 500-ге ювукъ объект оьтген йыл гьисапдан тайдырылды…
Тармакълагъа берилеген харжлар…
Дагъыстанны яшавлукъ-экономика масъалаларын ёрукълашдырывда артдагъы йылларда билим берив ва савлукъ сакълав тармакъланы камиллешдиривге айрыча тергев бакъдыра десек, къопдурув болмас. Оьтген йылда эсгерилген тармакъларда тувулунгъан гьалны яхшылашдырывгъа байлавлу болуп ломай харжлар этилинди. Белгили болгъан кюйде, оьтген йыл бирлешген республика бюджетге 185,9 миллиард манатны оьлчевюнде къошум болду. Яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырывгъа буса 181, 1 миллиард манатны оьлчевюнде акъча маялар харжланды. Шону 68,3 миллиард манаты билим берив тармакъда пайдаландырылгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Башгъа тюрлю яшавлукъ масъалаланы пайдасына 51,7 миллиард манат харжлар этилинди.
2022-нчи йылгъа гёрсетилинген харжлар къайсы тармакълар учун ва не оьлчевде пайдаландырылагъаны гьакъда бу йылны апрель айында малим этилинежек.
Къошум этиле
Дагъыстан яшавлукъ-экономика оьсювюнде уьлкебизни оьзге регионларындан эсе артда къалагъаны саялы, федерал бюджетден кёмек учун берилеген къошум ва шолай да пачалыкъ программалардан тюшеген харжлагъа-дотациялагъа харлы. Оьтген йыл бизин республикабызгъа федерал бюджетден 10,5 миллиард манатны оьлчевюнде кёмек гьисапда инвестиция кредит харжлар берилди.
Буссагьатгъы вакътиде шо харжлар аслу гьалда Магьачкъаладагъы ва оьзге бойлардагъы къоллавчуланы ичеген сув булан толу кюйде таъмин этмек муратда пайдаландырылып тура..
«Гьай аман, денгиз ягъа…»
Дагъыстан оьзтёрече табии шартлары, мердешлери, халкъ саниятлары, топуракъ ва сув байлыкълары булан белгили. Артдагъы йылларда шолай имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы, яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырывгъа ва шону булан янаша туризмни оьсдюрювге айрыча тергев бериле десек, янгылыш болмас.
Айлана якъдагъы коронавирус аврувну яйылывуна да чул бермейли, Дагъыстангъа ял алмагъа, къыдырмагъа ва шолай да савлугъун беклешдирмеге миллионгъа ювукъ турист гелди. Шо да алдагъы 2020-нчы йылны санавлары булан тенглешдиргенде, 300 мингге артыкъ болду.
Бар имканлыкъланы гьисапгъа алып, арт вакътилерде Каспийни денгиз ягъаларында ва шолай да аграр тармакъларда туризмни оьсдюрювге тергев арта ва тийишли харжлар пайдаландырыла. Шону учун Дагъыстанда чыгъарылагъан гьар тюрлю малланы ва шолай да къуллукъланы сан янын камиллешдиривге тергев гючлене. Яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырывда далапчылар ва айрыча къурумлар пачалыкъ тапшурувлагъа ес болагъаны да эсгерилген сёзлерибизни ачыкъдан ташдыра.
Иш ерлени артдырмакъ агьамиятлы
Совет девюрдеги уллу фабрик-заводлар, колхоз-совхозлар тозулгъандан сонг, ишге гючю чатагъан тайпаланы кёплери ишсиз къалды. Бирлери къазанч учун ят эллеге гетдилер, оьзгелери де замангъа гёре касбуларын алышдырма борчлу болдулар. Айтмагъа сюегеник, гьалиги заманда да ишсизликни алдын алыв, демек, ишчи ерлени болдурув бугюнню аслу масъаласы санала.
Белгили болгъан кюйде, 2021-нчи йылда да ишсизлени гьисапгъа алагъан къурумларда токътагъанланы санаву 35 мингден артса тюгюл, кем болмады. Муна шо саялы да, Дагъыстанда гележекде минглер булангъы адамланы ишге къуршайгъан уллу производство предприятиелени къурмагъа тюшежек. Ёгъесе, ишсизликни толу кюйде алдын алма четим болажакъ.
