Юзйыллыкъ ёлубузда


1. Желал-Эт-Дин Къоркъмасов

Желал-Эт-Дин Къоркъмасов 1878-нчи йыл Хумторкъали юртда тувгъан. Темирханшурадагъы реальный училищеде, сонг Ставрополь гимназияда охугъан. Ол мунда охувчуланы яшыртгъын кружогунда актив кюйде ортакъчылыкъ этген, революция демократларыны – Герценни, Белинскийни, Добролюбовну, Чернышевскийни асарлары булан таныш болгъан, гимназиячыланы башгётеривлерине къошулгъан.

1897-нчи йыл гимназияны битдирген сонг, Желал-Эт-Дин Къоркъмасов Москва университетини естественный факультетине тюшген. Мунда ол алдынлы революциячы ёлуна берилген студентлер булан таныш болгъан, кавказлыланы бирлешивюнде къурумчулукъ ва пропаганда ишге кёп тергев бакъдыргъан, башгъа якълардан гелгенлени бирлешивлери булан таныш болгъан ва олардан таба политика яшавгъа баргъан сайын бек къуршалгъан. Администрация булангъы, полиция булангъы эришивлер, тартышывлар ону учун тутулувну къоркъунчлугъун тувдургъан. Гьызарлавлардан яшынып, Ж.Къоркъмасов Парижге баргъан, онда Сорбонна университетини естест­венный факультетине тюшген, сонг шо университетни юридический факультетин битдирген.

Мунда, Сорбоннаны орамындагъы 16 номерли уьйде жамият илмуланы Рус оьр школасы ерлешген болгъан. Бу школада В.И.Ленин 1903-нчю йыл юрт хозяйство масъалагъа гёре лекцияланы курсун охугъан. Ж.Къоркъмасов да Рус оьр школасына юрюй болгъан, В.И.Ленинни таныгъан, Рус оьр школасыны къурувчуларыны бириси М.М. Ковалевскийни лекцияларына тынглагъан. «Максим Ковалевскийни Парижде айтгъан сёзлери мени гьали де эсимде: «Халкъ оьзю умуми культура яшаву булан байлавлу болмай туруп, илмуну тавлагъа ювукълашдырмагъа бажарылмажакъ», – деген эди», – деп геч-геч Къоркъмасов эсге ала болгъан.

1905–1907-нчи йылларда революция башлангъан вакътиден берли, Ж.Къоркъмасов РСДРП-ни Темирханшура къурумуну къурувчуларыны бириси гьисапда гючлю чалышывун генг­лешдирген. Оратор гьисапда, загьматчы халкъны къурувчусу ва ёлбашчысы гьисапда, пачаны елевчюлерине ва ерли зулмучулагъа къаршы гётерилген адам гьисапда ол Дагъыстанны загьматчыларыны арасында генг кюйде белгили болгъан.

Социал-демократ гьаракатыны оьсювюнде Дагъыстанда янгы девюр башлангьан. Уллу къыйынлыкълардан оьте туруп, Ж.Къоркъмасов, М.Дахадаев, М-М.Хизроев ва башгъалары 1906-нчы йылны башында РСДРП-ни Дагъыстан област комитетин яратмагъа бажаргъанлар. Партияны област комитетини ёлбашчылыгъыны тюбюнде ишчилени, сабанчыланы, солдатланы, охувчу яшёрюмлени ябушуву гючленген.

1906-нчы йылны июн айында полиция Ж. Къоркъмасовну, М.Дахадаевни ва партияны оьзге ёлбашчыларын тутгъан. «Хоншу юртларда халкъны арасында гючлю къувун эс этиле, – деп язгъан «Голос Кавказа» деген газет. –Шону себеби Темирханшурада студентлер Къоркъмасов, Кваршалов ва Дахадаев экинчилей тутулгъанлыкъдыр». Губернаторну алдына тутулгъанланы йибермекни гьакъында тилев булан 30 адамдан къурулгъан делегация гелген. Юрт жамиятларыны вакиллери губернаторгъа: «Олар да биз талап этеген затны талап этген. Яда оланы азат этигиз, яда туснакъгьа бизин барыбызны да салыгъыз», – деп билдирген.

1906-нчы йыл сентябрде Ж.Къоркъмасовну «зараллы политика чалышыву» деп эки йылгъа Олонецкий губерниягъа йибергенлер. Узакъ къалмай ол къачгъан ва 1907-нчи йыл Парижге баргъан. Парижде ол китапханаларда ишлей, белгили специалистлер, ишчи гьаракатны ёлбашчылары Ж.Гед, Ж.Жорес ва башгъалары булан таныш бола. Мунда ол Тюркияны гёрмекли революционери, сонг Тюркияны компартиясыны кюрчюсюн салгъан Мустапа Субхи булан да таныш бола. Субхи Къоркъмасовну Тюркиягъа чакъыргъан, Солтанны тахдан тюшюрмек учун Къоркъмасовну революция ябушувдагъы бай сынавун пайдаландырмагъа сюйген.

Тюркияда Ж.Къоркъмасов генг кюйде белгили бола. Политика чалышывчу гьисапда ону айланасына Россиядан гелген кёп адамлар да къуршала. 1909-нчу йыл Ж.Къоркъмасов Константинопольда (Истанбулда) Россиядан гелгенлер учун пансион ачгъан, оланы алдында лекциялар охуй болгъан. Тюркияда 1910-нчу йыл яратылгъан Османский социалист партия да Ж.Къоркъмасовну аты булан байлавлу. Бу партия революцияны идеяларын пропаганда этивде уллу роль ойнагъан. Оьзюню идеяларын Ж.Къоркъмасов «Шура гьюммет» деген газетни бетлеринден таба пропаганда эте болгъан. Ж.Къоркъмасов Константинопольда орус тилде «Стамбульские новости» деген газетни биринчилей чыгъармагъа башлагъанлыкъ ону бек агьамиятлы ишлерини бирисидир. Россияны ва Европаны охувчулары янгыз шо газетден таба Тюркияда болуп турагъан агьвалатланы гьакъында орус тилде маълуматлар алып бола болгъан.

Тюркиядагъы революциягъа байлавлукъда гьакимликге гелген яш тюрклер булан Къоркъмасовну уллу эришивлюклери тувулунгъан. 1912-нчи йыл шо аралыкълар айрокъда четимлешген, гьукуматны ягъындан гьызарлавлар башлангъан. Ж.Къоркъмасов Парижге къайтмагъа борчлу болгъан. Уьстевюне, Россияны Тюркиядагъы элчисини талабына гёре Ж.Къоркъмасовну газетин де япгъанлар.

1917-нчи йылны май айында Ж.Къоркъмасов Дагъыстангъа къайтгъан, областдагъы политика агьвалатланы оьсювюне мекенли кюйде таъсир этген. Ж.Къоркъмасов ва М.Дахадаев Дагъыстан социалист группасыны – област партия къурумуну къурувчулары ва ёлбашчылары болгъан. Партия къурум милли-азатлыкъ гьаракатыны, Россияны пролетариатыны Октябр революцияны уьстюнлюгю учунгъу ябушуву булан бирлешивюнде уллу роль ойнагъан.

Ж.Къоркъмасов Октябр революцияны идеяларыны, Советлени II съездини къарарларыны инг де биринчи пропагандистлерини бириси болуп токътагъан. Октябр революцияны уьстюнлюгюню гьакъындагъы хабар Порт-Петровск шагьаргъа 1917-нчи йыл 25-нчи октябрде (7-нчи ноябрде) етишген. Шо гюнокъ Ишчи ва военный депутатланы бирлешген советини тарихи жыйыны болгъан. Жыйында Ж.Къоркъмасов актив кюйде ортакъчылыкъ этген. Ол хоншу юртлардан гелген ишчилеге, сабанчылагъа Петроградда болгъан агьвалатланы маънасын тындырыкълы кюйде англатгъан. Ол большевиклер капиталистлени, топуракъланы къолгъа алып токътагъан байланы имканлыкъларын ишчилени, сабанчыланы ихтиярына гёчюрмеге тарыкъ деп гьисаплайгъанны эсгерген. Шолайлыкъ булан большевиклени ёлун якълай­гъан ишчилени, сабанчыланы санаву артгъан.

1918-нчи йыл 2-нчи майда Темирханшурада Совет гьакимлиги токъташгъан. Дагъыстан областны Дав-революциячы комитетини председатели этип Ж.Къоркъмасовну сайлагъанлар. Бу девюрде ол Дагъыстанны округларында да совет гьакимлигин токъташдырмакъ муратда кёп иш юрютген. 1918-нчи йыл 21-нчи июльда Темирханшурада ишчи, сабанчы ва Къызыл Армияны депутатларыны советлерини съезди ачылгъан. Советлени Дагъыстан област исполкомуну председатели этип Ж.Къоркъмасовну сайлагъанлар.

1918-нчи йылны сентябр айында Дагъыстанда Совет гьакимлиги заманлыкъгъа тайгъанда Ж.Къоркъмасов Хумторкъали юртну ягъындагъы тавларда яшынгъан, ондан таба Дагъыстандагъы бютюн яшыртгъын иш гёрювге башчылыкъ этген, ингилис-америкалы елевчюлеге ва Тав гьукуматына къаршы ябушувгъа башчылыкъ этген.

1919-нчу йыл 16-нчы февральда биринчи област партия конференциясында башында У.Буйнакский ва Ж.Къоркъмасов булан партияны Дагъыстан област комитети яратылгъан. Ж.Къоркъмасовну РКП (б)-ни Дагъыстан област комитетини президиумуну члени этип сайлагъанлар. Военный советини председателини къуллугъу да огъар тапшурулгъан. Ж.Къоркъмасов язагъан кюйде, Военный совет яшыртгъын къызыл отрядлар къургъан. Отрядлагъа 8 минг адам къуршалгъан. Гьакимликни къолгъа алмакъ учун гьазирлик юрюлген. Партия къурум генглешген. Тав гьукуматыны гьалы четимлешген.

1919-нчу йылны май айына таба партияны област комитети бютюн халкъ савутлу башгётеривюне гьазирлик гёрювню тамамлагъан. «Шо вакътиде 1919-нчу йылны май айында, – деп айтыла Ж.Къоркъмасовну эсделиклеринде, – Темирханшурада революциягъа къаршы офицерлер башгётерди, Тав гьукуматын къувалады, Буйнакскийни ва Военный советни дагъы да бир нече членин тутду». Узакъ къалмай М.М.Хизроевни де тутгъанлар. Е.Гоголев язагъан кюйде, М.М.Хизроев берген маълуматлардан таба Ж.Къоркъмасов тутулувдан къутулмагъа бажаргъанны билгенлер. Булай гьал тутулгъанланы гёнгюн ачгъан.

Тутулмай къутулгъан обкомну членлери, У.Буйнакскийни ва оьзгелерин къутгъармагъа этген къастындан пайда чыкъмагъанда, Лаваша юртгъа барып ерлешгенлер. Мунда Военный советин янгыртып къургъанлар. Огъар Ж.Къоркъмасов башчылыкъ этген. Юртларда Военный советни ёлбашчылыгъы булан къурулгъан партизан отрядлар 1919-нчу йылны июнь айында биринчилей Деникинге къаршы башгётерген. Олар Темирханшурагъа чапгъын этегенде Ж.Къоркъмасов Дёргели юртгъа гелген, партизан штабын къургъан ва башгётеривге башчылыкъ этген.

1919-нчу йыл 4-нчю сентябр­де Баку шагьарда РКП (б)-ни яшыртгъын Дагъыстан област комитетин янгыртып къургъанлар. Комитетни председатели этилип Ж.Къоркъмасов сайлангъан. 1919-нчу йылны 15-нчи сентябринде РКП (б)-ни Дагъыс­тан обкому 1919-нчу йылны август айыны ахырында башлангъан башгётеривге ёлбашчылыкъ этмек учун Дагъыстангъа гёчмеге къарар къабул этген. Лап абурлу ва таъсирли адам гьисапда Ж.Къоркъмасовну Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны оборона советини гьюрметли председатели этип сайлагъанлар.

1920-нчы йылны апрель ­айында Темирханшурада Дагъыс­танда Совет гьакимлигини ­янгыдан токъташывуна байлавлу Къызыл Армияны ва партизанланы бёлюклерини парады болгъан. Аштархан экспедиция корпусуну командуюшийи Смирнов ­оьзюню сёйлевюнде Дагъыстанда ватандаш давуну йылларында Ж.Къоркъмасовну ролюн оьр даражада къыйматлагъан.

Ж. Къоркъмасовну къурумчулукъ пагьмусу Дагъыстанда Совет гьакимлиги янгыдан токъташгъанда айрокъда ачыкъ кюйде арагъа чыкъгъан. Ону област революция комитетини председатели, партияны област комитетини секретары этип белгилегенлер. 1920-нчы йылны август айында Ж.Къоркъмасов Баку шагьаргъа Гюнтувушну халкъларыны съездине делегат этилип йиберилген. Онда съездни президиумуну члени этилип сайлангъан.

1920-нчы йыл 13-нчю ноябрде Ж.Къоркъмасов Дагъыс­танны халкъларыны съездине председателлик этген. Онда совет Дагъыстанны автономиясы билдирилген. 1921 -нчи йыл В.И.Ленин къабул этген Дагъыстан делегациягъа да Ж.Къоркъмасов башчылыкъ эте болгъан. «Бизин делегациябыз кабинетге гиргенде, –деп эсге ала болгъан Тахо-Годи, – В.И. Ленин бизин къолларыбызны алып саламлашды. Къоркъмасовну буса танышы йимик къучакълады». Дагъыстанлылар булангъы лакъырлашыву В.И.Ленинге кёп маълуматлар берген.

Яш совет республиканы халкъара байлавлукъларын бек­лешдиривню тармагъында да Ж.Къоркъмасов кёп пайдалы ишлер этген. Ол РСФСР-ни Тюркиядагъы вакиллигини биринчи насигьатчысы этилип белгиленген. Совет Россияны ва Тюркияны арасындагъы дослукъну ва къардашлыкъны гьакъындагъы дыгъаргъа Г.В.Чичерин булан бирче Ж.Къоркъмасов да къол салгъан.

Ж.Къоркъмасов уллу партия ва пачалыкъ чалышывчу болгъан. 1921-нчи йыл Дагъыс­танны Советлерини съездинде Ж.Къоркъмасовну Дагъыстан ЦИК-ни члени этип сайлагъанлар. 1920-нчы йылдан 1921-нчи йылгъа ерли ол Дагъыстан революция комитетини председатели болуп ишлеген, 1921-нчи йылдан 1924-нчю йылгъа ерли Дагъыстанны экономика советини председатели, 1921-нчи йылдан 1932-нчи йылгъа ерли Дагъыстан АССР-ни Халкъ Комиссарларыны Советини председатели болгъан.

1920-нчы йылны декабр айында Ж.Къоркъмасовну Советлени X съездине делегат этип йибергенлер, онда ВЦИК-ни члени этилип сайлангъан. Сонггъу йылларда да ол ВЦИК-ни ва ЦИК-ни члени этилип кёп керенлер сайлангъан.

1932-нчи йылдан 1937-нчи йылгъа ерли Ж.Къоркъмасов Москвада жаваплы къуллукъларда ишлеген. Ол оьр даражада билимли, орус, ингилис, немис, француз, тюрк, къумукъ тиллени, шолай да Орта Азияны, Къазахстанны халкъларыны тиллерин билеген адам болгъан. Яшавуну ахырынчы йылларында СССР-ни милли республикаларыны халкъларыны культурасыны оьсювю учун кёп иш этген.

Гёрмекли революционер, белгили партия ва пачалыкъ чалышывчу Желал-Эт-Дин Къоркъмасовну яшаву 1938-нчи йыл къыркъылгъан. Дагъыс­танны макътавлу уланыны аты даимге эсде къалсын учун ону ватаны болгъан Хумторкъалиге 1970-нчи йыл «Къоркъмаскъала» деген ат берилген. Магьачкъала шагьарыбызны инг уллу ва арив орамларына да ону сыйлы аты къоюлгъан. Халкъыбыз ону атын оьзюню сав заманында йимик уллу гьюрмет булан эсгере ва гележекде де эсгережек.



Политика бёлюк.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля