Сессияны ишинде Федерал Жыйыныны Федерал Советини Председателини заместители Ильяс Умаханов, РФ-ни Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округундагъы Президентини толу ихтиярлы вакили Александр Хлопонин, РФ-ни центральный сайлав комиссиясыны члени Сиябшагь Шапиев, Федеральный Жыйыныны Пачалыкъ Думасыны депутатлары, политика партияланы, жамият къурумланы, дин идараланы, республиканы районларыны ва шагьарларыны муниципал къурулувларыны башчылары, чакъырылып гелген къонакълар ортакъчылыкъ этди

Александр Хлопонин Россия Федерацияны Президенти В.В.Путинни ДР-ни Халкъ Жыйынына 1999-нчу йыл октябр айны 6-сында къабул этилген Федерал законну 18-нчи статьясына байлавлу «Законлукъ, гёрсетив, иш юрютювчю къурумланы къурувну умуми къайдаларына гёре ДР-ни Халкъ Жыйыныны къаравуна Рамазан Гьажимуратович Абдулатиповну, Малик Жамединович Баглиевни ва Умупазил Авадзиевна Омарованы кандидатураларын таклиф этди.



Башлап Абдулатиповгъа сёз берилди.

ДР-ни Президентини къуллугъун заманлыкъгъа кютеген Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов оьзюню программасын айтды:

–Гьюрметли Александр Геннадьевич! Гьюрметли Хизри Исаевич! Гьюрметли депутатлар, Пачалыкъ Думаны депутатлары, Федерация Советини членлери. Мени учун, туврадан айтсам, бу мени яшавумда аслу агьвалат. Бугюн Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйыныны депутатлары Россия Федерацияны Президенти В.В.Путинни мурадын яшавгъа чыгъармагъа герек. Ол мени республиканы ёлбашчысыны къуллугъуна таклиф этген. Мени яшавум сонгунда нечик оьтсе де, Россия Федерацияны Президентине магъа инамлыкъ билдиргени саялы ва шо жаваплы къуллукъда дагъыстан халкъыма ва савлай Россиягъа къуллукъ этмеге инамлыкъ бергени учун баракалла билдирмеге сюемен. Дагъыстанны парламентине бары да дагъыстанлыланы талабын яшавгъа чыгъарывчу гьисапда президентни сайламагъа ихтияр берилген.

Мен сизге баракалла демеге сюемен, гьюрметли депутатлар, неге тюгюл Халкъ Жыйыныны бары да парламент фракциялары сайлавлагъа салмагъа мени кандидатурамны таклиф этгенлер. Шону мен Дагъыстанны бирлиги, республиканы бары да политика гючлерин бирикдиреген, артгъа салмагъа ярамайгъан узакъ заманлыкъ муратланы яшавгъа чыгъармагъа кёмек этежек деп къабул этемен. Бу ерде Владимир Владимирович Путинни инамлыгъын да айрыча эсгермеге сюемен. «Единая Россия» деген политика партиягъа да, ону ёлбашчысы Дмитрий Анатольевич Медведевге де мени кандидатурамны гёрсетгени учун да уллу баракалла билдирмеге сюемен. Мен Халкъ Жыйынына ва парламентни ёлбашчысы Хизри Исаевичге мени якълагъаны учун баракалла билдиремен. Мен Федерация Советини членлерине, Пачалыкъ Думаны депутатларына баракалла билдиремен. Олар Дагъыстан Республикада юрюлеген пайдалы ишлерде актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Мен Россия Федерацияны Гьукуматыны Председателини заместители, Россия Федерацияны Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округундагъы толу ихтиярлы вакили Александр Геннадьевич Хлопонинге бизин булан бирликдеги иши саялы баракалла.

Жамият палатагъа, жамият къурумлагъа, журналистлеге, алимлеге, муаллимлеге, шаирлеге, язывчулагъа, художник­леге, врачлагъа, дин къуллукъчулагъа, дагъыстанны бары да загьматчыларына да разилигимни билдиремен. Сизин инамлыгъыгъыз, загьматыгъыз болмаса, Дагъыс­танда бир затны да кютмеге бажарылмай. Аслусу бизин Дагъыстан, биз барыбыз да бир команда болма герекбиз. Биз Дагъыстан Республиканы гьалиги осал гьалын къабул этмеге болмайбыз.

Бизге барыбызгъа да янгы къайдада ишлемеге, яратмагъа, иш юрютмеге герек болажакъ. Менде тухумчулукъ деген ой ёкъ, мени тухумум – Дагъыстан халкъ. Мени дагъы мурадым ёкъ, мен Дагъыстанны оьс­генин, аманлыгъын ва моллугъун сюемен. Эгер сиз мени сайласагъыз, гьюрметли депутатлар – сиз ва сизин сайлавчулар мени булан бир командадасыз. Артыкъ сёзню аз этмеге герек, эришивлюклени токътатмагъа герек. Чююрюлюп иш башламагъа герек. Эришивлюклер алтынны къайыргъа, бирлик къайырны алтынгъа айландырмагъа бола.

Дагъыстан тазаланмагъа герек. Да­гъыстан янгыртылмагъа герек. Шо Абдулатипов ойлашып чыгъаргъан ойлар тюгюл – яшавну мурады. Эгер биз дагъыстанлылар бусакъ, эгер биз Ватаныбызны, оьзюбюзню халкъыбызны сюе бусакъ, шолай этмеге герекбиз.

Гьакимиятлыкъда да, политикада да бизге пайлама зат ёкъ. Эгер биз яшавну талабына жавап бермеге болмай бусакъ, Дагъыстангъа, Россиягъа бакъгъан якъдагъы муратларыбыз яшавгъа чыкъмажакъ. Бизге Владимир Владимирович Путинни оьсювге байлавлу реформаларын яшавгъа чыгъармакъ учун бары да затны этмеге герек. Шолар гьалиги Россияны гёрюнюшюн алышдыражакъ. Пачалыкъ дагъылывдан къорулду, Ватаныбыздагъы ишлер ёрукъгъа гелди, пачалыкъ гьакимиятлыкъ бегиди, шо муратлар Дагъыстанда да яшавгъа чыгъарылмагъа герек.

Гьар затны оьзюню аты булан айтмагъа заман гелген. Эгер тюзюн айтмагъа сюйсек, бизин гьалыбыз силкинер гьалда. Экономика оьсювню бары да дегенлей янларын алып къарасакъ да, биз ахырынчы ердебиз, коррупциягъа, яшыртгъын экономикагъа бакъгъан якъда буса, биринчи ердебиз. Мен биревню де ишден тайдырмагъа сюймеймен. Менден алдагъы ёлбашчылар да абурлу адамлар эди. Тек гьали башгъа адамлар болмагъа герек, неге тюгюл алдыбызда оьзге оьр муратлар токътагъан. Мен де башгъа адамман ва мени алдыма да башгъа муратлар салынгъан.

Дагъыстанда кризис системагъа айлангъан. Амма федерал гьакимиятлыкъны, уьлкени гьалы, Россияны Президентини якълаву, ону толу вакили ва оьзгелери округда республиканы кризисден чыгъармакъ учун яхшы имканлыкълар болуп токътай. Шондан пайдаланмагъа герек. Кризисни енгмек учун этилеген программаны къысгъартылгъан варианты уьлкени ёлбашчыларыны янындан якълав тапды. Шо доклад бугюн бизин къолубузда. Биз не этмеге ва нечик этмеге герекни билебиз. Тек бугюн ким кютежекни ахтарып турабыз.

Сиз бугюн янгыз республиканы ёлбашчысын сайламайсыз, Дагъыстанны оьсювюню янгы къайдасын сайлайсыз. Шо къайда толу кюйде янгыртывгъа, оьсювню институтларын беклешдиривге бакъдырылгъан. Ону кюрчюсюнде Дагъыстанны уьлкени экономика ва культура янлары булан да­гъыдан дагъы сыкълашмакъны талап эте. Шолар барысы да дагъыстанлыланы яшавуну сан янын гётережек.

Бизге социальный яндан Россиядагъы даражаны гёрсетивлерини орта гьалына етишмек учун бугюн 200–300 миллиард манат герек болажакъ. Тек шо къадарда акъча ёкъ. Уьлкени ёлбашчылары бизин федерал программалагъа къошулувубузну якълай. Шо къошум 2014-нчю йылда 50 процентге артажакъ, биз къошажакъ къошум буса 10 процентге ерли болажакъ.

Экономика министерлиги, Внешэкономбанк, Сбербанк, Нафта-Москва, группа «Сумма» ва оьзгелери Дагъыстанда оьсювню корпорациясын къурмакъны гьакъындагъы меморандумгъа къоллар салгъан. Эсгерилген чаралар бизин финанс-экономика, инвестиция гьаракатыбызны чалтлашдырмагъа кёмек этежек. Артдагъы йылларда инвестицияланы гьакъында кёп айтыла, тек бизинки йимик кризисли регионгъа бирев де харж бермеге рази болмажакъ. Шолайлар айры-айры бизин ватандашларыбыз болмагъа ярай. Шону учун биз Президентден Дагъыстангъа Россия Федерацияны Гьукуматыны инамлыгъы булан 5 йылны ичинде 20 миллиард манат айырмакъны тиледик. Шо масъалада биз уьлкени ёлбашчыларындан якълав тапдыкъ.

Биз гьисап этеген кюйде, кризисден чыкъмакъ учун Дагъыстанны агропромышленный комплекси кюрчю гьисапда болмагъа герек. Биз бир-бир ишлени гёз алгъа тутгъанбыз. Федеральный министерликлер де якълай. Тек шо иш кёп астаракъ бара. АПК-ны оьсдюрювню ёлларын белгилемеге герек. Субсидияланы ва дотацияланы айланасында кёп терсликлер бар. Биз гьайванчылыкъны чараларын арагъа салып ойлашдыкъ. «Дагагрокомплекс» проекти яшавгъа гийириле. Къызлар шагьарны айланасындагъы проектлени яшавгъа гийиривде де инамлыкъ бар. Шо проектлеге гёре биз италиялылар, израиллилер ва башгъа эмежлер булан иш гёрме герекбиз.

Биз уьлкени ёлбашчылары булан финанс, техника ва технология масъалалагъа гёре сёйлешивлерден сонг Росагролизингге гирмеге имканлыкълар ахтардыкъ. Акъча тилегинче яда юрт хозяйствону оьсдюрмек учун субсидиялар алгъынча, Росагролизингни фондуна 9,5 миллиард манат айырмакъны тиледик. Шо иш алгъа барыр деп ойлашабыз. Биз парник хозяйстволарда ертюп исси сувланы къолламагъа хыял этебиз. Шолай этсек, халкъны сав йыл ашамлыкъ булан таъмин этме болажакъбыз.

Балыкъ хозяйство толу кюйде тозулгъан демеге ярай. Мунда йыллар булан мафия иш гёре. Ерли де, федеральный де. Балыкъ батагъалыкъны янгыртмагъа герек, гемелер сатып алмагъа, шолар булан балыкъны ишлетмеге герекбиз. Шону учун имканлыкълар бар.

Гьали-гьалилерде биз Къызлар районда икра чыгъарагъан завод ачдыкъ. Шо ишни узатмагъа герекбиз. Мунда янашыв башгъа болмагъа герек, касбучуланы тангламагъа герек. Шону учун биз, балики, балыкъ хозяйство масъалаланы чечеген комитет къурарбыз.

Юзюмчюлюк хозяйство да бек осаллашгъан. 90-нчы йылланы башларында 380 минг тон юзюм ала эдик, гьали буса лап яхшы йылда 100 минг тон тюгюл алмайбыз. Кёбюсю ГУП-лар асувлу кюйде ишлемей. Олар бир нече адамны тюгюл къуллугъун кютмей. Мунда уллу алышынывлар тарыкъ. Шо иш Х. Шихсайитовгъа тапшурулгъан. Гьалны алышдырмакъ учун Дербентдеги чагъыр завод, Дербентдеги коньяк завод, Избербашдагъы коньяк завод юзюм болдурувда кёп уллу иш этмеге бола. Магьаммат Сагьадуллаев 1300 гектар ерге, Мурат Гьажиев 300 гектар ерге борла салгъан. Шолай ишни Избербаш завод да юрюте. Шо ишге Пачалыкъ Думаны бир-бир депутатлары да къуршала.

Хайырлы кюйде ишлейген ГУП-ланы сакълама герек, къалгъанларын заводлагъа къошма тюше. Тавда емиш бавлар болдурувдагъы гьал да шолай. Эсгерилген районларда бавланы 65 проценти ёкълангъан. Бир нече консерва заводлар тюгюл къалмагъан. Ишлейген Кикуни ва Хасавюрт консерва заводлар асувлу кюйде ишлемеге башла­гъан. Юрт хозяйство министерлик ювукъ заманны ичинде тав бавчулукъну ва консерва промышленностну оьсдюрмек учун чаралар гёрмеге герек.

Налогланы масъаласы да чечилмеген. Биз Буйнакск районда районланы ва шагьарланы ёлбашчыларын жыйгъан эдик. Налогланы янгыз 5 проценти жыйыла­гъанлыкъгъа чыдамагъа бажарылмай. Темиркъазыкъ Кавказда – 10–13 процент, Россия Федерацияда 26 процент сама налоглар жыйыла. Бугюн районланы ва шагьарланы ёлбашчыларыны алдына 2014-нчю йылгъа налогланы жыйывну оьлчевюн 10 процентге чыгъармакъ деп борч салынгъан. Шолай демек, бизин бюджетге этеген къошумубуз эки керен артажакъ ва дотациядан эркин болмагъа кёмек этежек.

Школаларда сан янлы китаплар ёкъ. Биз школалагъа гьалиги янгы программаланы ишге гийирмекни талап этежекбиз. Билим беривге бакъдырылагъан харжланы асувлу кюйде къолламагъа герек.

Гьал гьали бар кююнде къалса, бизге касбучуланы оьзге районлардан, балики, тыш пачалыкълардан да чакъырмагъа тюшежек. Оьр билим беривню шу гьалы биревню де рази къалдырмагъа болмай.

Дагъыстанда юрт ерлерден шагьарлагъа гёчювюлню масъаласы да толу кюйде чечилмеген демеге ярай.

Магьачкъалагъа, Каспийскиге, Хумторкъалиге, Къарабудагъгентге, Избербашгъа, Къызылюртгъа байлавлу уллу проектлер гьазирлейбиз. Шагьарлагъа да тюплеп-ерлеп дегенлей къышгъа гьазирлик гёрмеге герек. Артдагъы 2–3 йылны ичинде лакланы гёчюрювню, Авух районну, къалып тура­гъан авар юртланы масъаласын артгъа салмай чечмеге герек. Бу ишлер созулуп турагъанлы 20 йыллар бола, тек мунда халкъланы арасындагъы тюртюшювлеге кюрчю ёкъ. Масъалаланы бар законлагъа гёре чечмеге герек.

Топуракъ масъалалар да шолай чечилме тюше. Дагъыстанда топуракъ аралыкълар топуракъ масъаланы кодексин бузуп чечиле эди. Бизде топуракъ бары да халкъгъа етише. Шо гьакъдагъы сёзню узатмагъа тарыкъ тюгюл. Бир башлап ташланып турагъан сюрюлеген 150 минг гектар ерни пайдаландырайыкъ. Топуракъ масъала – топуракъ масъала, милли масъала тюгюл. Шону барыбыз да билмеге герекбиз. Топуракъны къан булан тюгюл, тер булан сугъармагъа герек. Муна шо заман о бизин тойдуражакъ. Дагъыстанда Пятигорскиге ва Москвагъа чабып чечеген масъалалар ёкъ. Гелигиз, мунда ачыкъ сёз юрютейик. Дагъыстанны, республиканы, шагьарланы, районланы гьакимиятлыгъы бары да халкъгъа толу кюйде ачыкъ.

Бу гьал бусурман алимлеге, айры-айры масгьаблагъа да тие. Олагъа мен булай дедим: «Бизин бир Аллагьыбыз бар, бир Пайхаммарыбыз бар ва ону гьадислери бар. Бизин Къураныбыз бир, бизин адатларыбыз, инанывларыбыз бир. Шоланы биз ата-бабаларыбыздан алгъанбыз. Буса негер эришебиз дагъы? Эришивюбюзню себеби бизин авамлыгъыбызда, бизин оьктемлигибизде, янгыз оьзюбюз оьзюбюзню гьайыбызны этегенликде. Мунда Аллагьны атын тутмакъ да, Пайхаммарны атын тутмакъ да, Къуранны атын тутмакъ да ерсиз. Къуранны къайсы сурасында пачалыкъгъа атышмагъа герек, ёлбашчыланы оьлтюрмеге герек деп айтылгъан? Биз бизин Дагъыстанны, кёп миллетли ва кёп тюрлю динлери булангъы Россияны сакъламагъа герекбиз. Халкъыбызны, уьлкебизни талайлы яшавун болдурмагъа герекбиз. Яратгъаныбыз Ватанына ва пачалыгъына къаршы сужда къылывланы къабул этмей. Аслу масъала – гьакимиятлыкъны да, халкъны да бирлигин болдурмакъ. Пачалыкъ шо бирликден къурулгъан. Биз халкъыбыз учун, халкъыбыз буса уьлкени аманлыгъын, моллугъун, байлыгъын болдурмакъ учун яшамагъа герекбиз. Биз халкъны гьакимиятлыкъгъа инанывун къайтарабыз. Шогъар багьа бермеге де герек».

Биз барыбыз да, гьюрметли депутатлар, Дагъыстанны янгы сагьифасын ачабыз. Шо тогъа тартмагъа болагъан, гьалиги заманны талапларына жавап береген, Дагъыстанны аманлыгъын сакълайгъан Ватанны амалгъа гелтирмеге герекбиз. Бугюнлерде биз оьзю­ню 90 йыллыгъын байрам этеген Расул Гьамзатовну юбилейи де шо муратлагъа къуллукъ эте. Бугюн, биз Дагъыстан Рес­публиканы Президентин сайлайгъан гюн, халкъ язывчуну юбилейин белгилейгенлик де бир ачыкъ белгидир. Бугюнлерде биз Дагъыстан Россиягъа гиргенли 200 йыл тамамланагъанлыкъны да белгилейбиз. Шо да бир белги – бизге къысматыбыз шолай буюргъан. Бизин къысматыбыз Россия булан, рус халкъ булан байлангъан. Биз сизин булан 7 айдан да артыкъ ишледик. Сиз мени муратларымны, бизин умуми программаларыбызны билесиз. Шо саялы бугюн Дагъыс­тан Республиканы Президенти этип кимни сайласакъ да, биз янгыз бирче ишлемеге, бир команда, бир халкъ гьисапда ишлемеге герекбиз. Кёп савболугъуз».



Сонг депутатлар кандидатгъа соравлар берме башлады



Мурзадин Авезов:

– Сизин ёлбашчылыгъыгъыз булан къабул этилген биринчи документ Дагъыстан Респуб­ликаны Президентини ДР-ни аслу проектлерин яшавгъа чыгъарывгъа байлавлу указ эди. Шогъар байлавлу болуп, сизин нечик эсигизге геле, эсгерилген проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун оланы кюрчюлери ва материал-финанс ва адамлыкъ имканлыкъланы къоллавну дазулары ва имканлыкълары тюз кюйде ахтарылгъанмы?

Р.Абдулатипов:

– Мен Дагъыстанны билемен, ону гьа­къында китаплар язгъанман, анализ этгенмен деп эсиме геле эди. Тек артдагъы бир нече айны ичинде мен кризисни оьлчевюн, теренлигин гёз алгъа гелтирип болмай эдим. Эсгерилген аслу проектлени яшавгъа чы­гъармакъ учун имканлыкълар бар.

Мурат Пайзуллаев:

– Сизин ёлбашчылыгъыгъыз булан он аслу проект онгарылгъан. Шолар региондагъы гьалны бютюнлей алышдырмагъа герек. Сиз нечик ойлашасыз, шо проектлер тюзевлю кюйде сама ишлейми ва шолар территориядагъы гьалны оьсювюн, айрокъда тав районланы ва ишлеме болагъан ватандашланы республикадан гетивюн токътатма, гележекде гетегенлени иш булан таъмин этмек учун таман чакъы иш ерлер онгарып болабызмы?

Р.Абдулатипов:

– Гьар программаны яшавгъа чыгъармакъ учун харж да, адамлар да тарыкъ болажакъ. Башлап мен промышленный предприятиелер къурмакъ деп ойлаша эдим. Шоланы гьисабына да иш ерлер болдурма умут эте эдим. Шо узакъ заманлыкъ иш. Эгер биз гьалиги замангъа жавап береген кюйде предприятиелер къурсакъ да, лап артгъанда 100–120 адамны иш булан таъмин этежекбиз. Шо – масъаланы чечмек болмай.

Биринчи гезикде консерва промышленностну, бавчулукъну, умуми кюйде алгъанда, ишлетеген промышленностну оьс­дюрмеге герекбиз. Беш йылны ичинде 100 минг адамгъа иш болдурмагъа имканлыкъ тувулунажакъ.

Магьаммат Шабанов:

– Аслу проектлерде айрокъда аграрный комплексни оьсдюрювге агьамият бериле. Аграрный промышленностну буса гьайванчылыкъны оьсдюрмей туруп оьсдюрюп бажарылмай. Биз, шолай болгъанда, гьайванчылыкъны оьсдюрювде субсидияланы масъаласына гелип токътайбыз. Шо гьакъда нечик тапшурувлар берилген?

Р.Абдулатипов:

– Мен республикада топуракъ реформаны оьтгермеге герек деген эдим. Неге тюгюл, биз топуракъны гьакъындагъы кодексни толу кюйде бузгъанбыз. Биревлер 5 минг гектарлар булан топуракъ ала, башгъаланы буса оьзюню топуракъ пайы да ёкъ. Бажарыла туруп, шо масъалагъа къайтма герек. Юрт хозяйство министерликге оьзенчили хозяйстволаны якъламакъ учун хас программа онгармакъ тапшурулгъан. Биз бу масъалада Татарстанны сынавун къоллама сюебиз. Бизде увакъ ва орта далапчылыкъ уьягьлюлени къолунда. Шолайланы якълама герек. Мен ойлашагъан кюйде, шолай этсек, загьматчыгъа ишге иштагьлы кюйде къошулмагъа имканлыкъ бережек.

Фикрет Ражабов:

– Сизин гьисабыгъызда, бугюнгю талап­лагъа жавап береген ёлланы къурмагъа, айрокъда тав бойларда ва оланы бир сис­темагъа байламагъа нечик имканлыкълар бар?

Р.Абдулатипов:

– Республикада талаплагъа жавап береген таш ёллар 30 процентни тута. Мен гелген сонг шо масъалагъа агьамият бермеге башладыкъ. «Дагавтодорну» янгы ёлбашчысы белгиленген. Тлярата районда ёллар ишленген, шо ишлер Цунта районда да этилип тура. Сонг Цумада, Агъул ра­йонлагъа гёчежекбиз. Бугюн Кули районда бригадалар ишлей. Умуми кюйде алгъанда, политика яндан якълав бар. Гьар юртгъа барагъан ёл, гьар район центргъа асфальт ёл къурулмагъа герек.

Керим Гьюсейнов:

– Биз ишчи касбучулар ёкъну гьис этебиз – слесарлар, электросварщиклер, электромантёрлар ва оьзгелери. Мени гьисабыма гёре, шулай гьал башлапгъы ва орта касбу билим беривню ёкълугъундан тувулунгъан. Шо ёлда сиз не йимик чараланы гёз алгъа тутасыз?

Р.Абдулатипов:

– Республиканы Гьукуматына касбу орта билим береген программаны тизмек тапшурулгъан. Бары да адамлар оьр охув ожакълагъа тюше, ишчи касбучулар буса ёкъ.

Сонг кандидат Малик Баглиев чыгъып сёйледи. Ол айтгъан кюйде, оьзюню прог­раммасында ол бизин республиканы регионларында яшайгъанланы гьалы оьр даражада болмакъны къастын этмек. «Айрокъда дагъыстанлыланы яшаву имканлыкъланы сан янындан гьасил бола. Юрт хозяйствогъа, мердешли тармакъланы оьсдюрювге, шону ичинде балыкъ хозяйствону, къурулуш материалланы ва халкъ чебер тармакъланы продукциясын артдырмагъа герек.

Баглиев эсгерген кюйде, бюджет харжланы къоллавда айрыча тергев болмагъа герек. Кандидат бюджет харжланы асувлу къоллавгъа уллу агьамият берди. Шону учун пачалыкъ гьакимиятлыкъны да, ихтиярланы якълайгъан къурумланы да, ерли оьз ишин оьзлер кютеген къурумланы да чалышывун бир ёлгъа салмагъа тюше. Булай алгъанда, бюджет масъалаланы муниципал къурулувланы 60 проценти буза.

Оьзюню сёзюн тамамлай туруп, кандидат политика муратланы яшавгъа чыгъармакъ учун ва Россияны чалт оьсеген региону болмакъ учун бары да гючлени бирикдирмеге чакъырды.

Баглиевге соравну башлап Халкъ Жы­йыныны депутаты Асият Алиева берди.

– Дагъыстанда яш алып сакълайгъанлагъа берилеген бюджет харжны тутумлу кюйде къоллавгъа тергев болажакъмы, шону ичинде эсгерилген харжны уьягьлюлеге етишдирилегенлигине агьамият берилежекми?

М.Баглиев:

– Республикада шо яндан сынав топлангъан. Шо Федерал закон булан да гьисапгъа алынгъан. «Бизде етдиринкли кюйде норматив документлер бар, оларда шолай адамланы якълавну гьакъында имканлыкълар да гёрсетилген.

Депутат Агьматнаби Магьамматов:

– Политика партияланы кадр яндан къоллавну имканлыкълары нечик юрюлежек?

– Партияда болмакълыкъ ону учун бир зат да англатмай, аслусу –адамны бажарывлугъу.



Сонг оьзюню программасыны гьа­къында Умупазил Омарова айтды.

Ол Дагъыстанда артдагъы вакътиде яхшы янгъа багъып хыйлы алмашынывлар этилгенни гьакъында айтды. Тек республика дагъы да социал-экономика, политика ва идеология алышынывланы къаравуллай.

Ол эсгерген кюйде, республиканы экономика оьсювю социальный янгъа бурулмагъа герек, гьар адамны санлы яшавгъа ихтияры бар. Бизге экономиканы оьсювю булан бирге, аслусу шо оьсювню муратлары ватандашлар учун, оланы алапалары артсын учун къолланмагъа герек. Шо да экономика яндан бары да проектлени яшавгъа чыгъарылывуну ахыр мурады нече иш ер гьазирленген, демек, яшавну сан яны нечик оьсген демек бола.

– Гьакимиятлыкъны ва жамиятны алдында токътагъан масъалалар аз тюгюл. Ватандашланы ихтиярларын ва эркинлигин болдурмайлы, пачалыкъны адында токътагъан масъалаланы чечмеге бажарылмай. Шону учун ватандашлыкъ жамиятны къурмаса бажарылмай, – деди ол сёзюню ахырында.

Федерация Советни Председателини заместители Ильяс Умаханов эсгергени йимик, бугюн болгъан сайлавлар Дагъыстанны тарихине гирежек. Янгыз Расул Гьамзатовну 90 йыллыгъы деп тюгюл, Дагъыстанны парламенти республиканы Президентин сайлай.

– Дагъыстан – Темиркъазыкъ Кавказдагъы кёбюсю масъалаланы чечивню ачгъычы, – деди ол. – Бизин республикадагъы гьал нечик буса, савлай региондагъы политика ва социал яндагъы гьал да шолай болажакъ. Тарихни лап да жаваплы девюрлеринде республикагъа къатты, намуслу, оьзлеге гьюрмет этеген лидерлер ёлбашчылыкъ эте эди. Бугюн де Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов шолай адам деп ойлашаман.

Тек республиканы башчысын сайламакъ, ишни тамамламакъ тюгюл, о ишни башламакъ. Дагъыстанны жамияты пачалыкъ гьакимиятлыкъдан белгили ишлени къаравуллай. Шолагъа гёре де гьакимиятлыкъгъа багьа берилежек. Мен Расул Гьамзатовну шу сёзлерин эсге алмай болмайман: «Яннавурда болмакъ аз, аслусу – бирге болмакъ». Барыбызны да Дагъыстанны Президенти булан бирге болмагъа, Рамазан Гьажимуратович Абдулатиповгъа тавуш бермеге чакъыраман. Рамазан Гьажимуратовичге тавуш бермек уьлкени Президентини курсун якъламакъ бола».

ДР-ни Халкъ Жыйыныны Председатели Хизри Шихсайитов эсгергени йимик, гёрсетилген бары да кандидатлар сынавлу ва ёлбашчы къуллукъларда ишлейген адамлар.

– Олар адамлыкъ яндан да, иш бажарывлукъ яндан да ёлбашчы болмагъа тийишли адамлар, – деди ол. – Тек нетесен, шанжал бир. Мен сёйлегенлени пикрусун якълайман. Бу залда Рамазан Гьажимуратовични танымайгъан адам ёкъдур. Мен ону таныйгъаным 50 йыллар бола. Кёп йыллар ону чалышывуна къарап, гёрюп турдум. Ол не ерде ишлесе де, Дагъыстан булангъы аралыгъын уьзмей эди. Гьайы даим да­гъыстанлыланы гьакъында бола эди. Мен ойлашагъан кюйде, республиканы ёлбашчысы гьисапда ол аслу ёлланы да танглады. Шолардан бириси – агропромышленный сектор. Мунда юзюмчюлюкню, бавчулукъну оьсдюрювге, балыкъчылыкъны артдырмагъа къаст этегенлик айтылды. Шуланы барысына етишсек, мен инанаман, дагъы да 30 мингге ювукъ иш ер онгарылажакъ, дотациялыкъ кемитилежек, кёбюсю социальный масъалалар чечилежек. Амма, биринчи гезикде, мунда айтылгъаны йимик, жаваплы ва бажарывлу команда болмагъа герек.

Сонг яшыртгъын тавуш берив башланды. Гьасиллери шулай болду: 88 тавуш берген депутатдан Р.Гь.Абдулатиповгъа 86 депутат, У.А.Омаровагъа 2 депутат тавуш бердилер.

Рамазан Абдулатиповну биринчилей Александр Хлопонин къутлады. Ол респуб­ликаны алдында токътагъан масъалаланы да эсгерди: «Халкъ Жыйынны гьюрметли депутатлары, къурдашлар, къонакълар. Бугюн Дагъыстан Республика учун, нечик де, савлай Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округу учун да ва Россия учун да агьамиятлы гюн. Дагъыстанда парахатлыкъ болса, Темиркъазыкъ Кавказда да парахатлыкъ болажакъ, шолай да савлай Россия Федерациясында да.

– Гьюрметли Рамазан Гьажимуратович! Сизин кандидатурагъызны Россияны Президенти В.В.Путин гёрсетген эди ва шону депутатлар да арив гёрдю. Сиз Президентни къуллугъун заманлыкъгъа кютеген вакътигизде этген ишлеригиз гёрмекли болду деп эсиме геле.

Биринчи гезикде, экономиканы оьсдюрювге агьамият бермеге герек. Демек, уллу инвестиция проектлени яшавгъа чыгъармагъа, гиччи ва орта далапчылыкъны артдырмагъа тюшежек. Налогланы жыйывну да артдырмаса бажарылмай. Шо бизин ишибиз.

Биз энергетика имаратланы асувлугъу гьакъында да сёйледик. Гьали-гьалилерде биз Олег Михайлович Бударгин булан ёлукъдукъ. Ол Дагъыстанда юрюлеген ишлени якълай.

Экинчи аслу ёллардан бириси – халкъны яшавлукъ даражасын артдырмакъ, ватандашланы гелимлерин гётермек. Яшлар школаларда уьч сменде охуйгъанлыкъ ярайгъан зат тюгюл. Шолай школалар Дагъыстан Республикада кёп бар. Шо гьакъда биз Владимир Владимирович Путин булан да сёйледик. Эсгерилген масъалагъа Рамазан Гьажимуратович Абдулатиповну да жаны авруй. Шо масъаланы гелеген эки йылны ичинде чечмеге герек.

Бирдагъы масъала. Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округунда етти йылына ерлиги яшланы 110 минги школалагъа бармай. Къайдадыр шо яшлар – белгисиз. Яшлар – бизин гележегибиз. Масъаланы чалт кюйде чечмеге герек.

Бирдагъы масъала. Жамиятны бирикдирмеге герек. Милли ва дин къаршылыкълардан арчылмагъа герек. Шо гьакъда бугюн сиз де айтдыгъыз.

Дёртюнчюлей – пачалыкъ аппаратны яхшылашдырыв, тухумчулукъну тайдырмакъ, коррупциягъа къаршы ябушмакъ.

Рамазан Гьажимуратович, сиз шо гьакъда гьайлы кюйде айтасыз. Мен инанаман, сиз гьалны тюзлежексиз. Бугюн аппаратда ишлемек – профессионал, жаваплы адам болмакъ аслу зат. Коррупциягъа къаршы ябушувда аслу ер тутмагъа герек.

Президент ювукъ заманны ичинде гьар субъектде коррупциягъа къаршы ябуша­гъан комиссиялар къурмагъа герек дей. Шо комиссиялагъа гьакимиятлыкъны къурумларындан къайры, жамият къурумлар да гирмеге герек.

Бирдагъы ёл – республиканы экстремизмден эркин этмек. Гертилей де, бугюн экстремизмге къаршы идеология болмагъа герек. Гьакимиятлыкъны бары да канзилеринде экстремизмге къаршы оьжетли дав билдирилмеге герек.

Бугюн далапчылыкъны вакиллерин якъламаса бажарылмай. Шолай, жамият ва дин идараланы вакиллерин де. Биз билебиз бандитлени янындан бусурманлагъа да, оьзге динлени вакиллерине де басгъын этиле. Бары да жинаятчылыкълар бизин тергевюбюзню тюбюнде болмагъа герек. Шо муратгъа биз федеральный ва ерли гьакимиятлыкъны аралыкъларын сыкълашдыра туруп етишмеге болажакъбыз. РФ ва Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округ сизин ишигизни даим де якълажакъ. Сизин барыгъызны да бирдагъы керен къутлайман.

Сайлангъан Президент гьисапда Рамазан Абдулатипов булай деди:

– Мени уьстюме уллу юк тюшген. Шо – Россияны Президентини ва парламентни, Президентни толу ихтиярлы вакилини, Дагъыстан халкъны инамлыгъы. Эгер мени орнума оьзге гиши гелген эди буса да, ишлени яхшылашдырма герек эди. Тазаланыв ва Дагъыстанны янгыртыв, экономикагъа биз этеген къошумну артдырыв, дотацияны кемитив ва оьзге масъалалар гюнлюк низамда токътагъан. Мен тюнегюн алдынгъы президентлер Мугьу Алиевни, Магьамматсалам Магьамматовну докладларын тергевлю кюйде охудум. Шоларда бары да зат тюз айтылгъан. Мен менден алдагъыланы бир заманда да танкъытгъа тутмайман. Неге тюгюл, олар оьзге вакътиде чалышгъанлар. Тек бугюн сёзлер булан дазуланып къалма бажарылмай.

РФ-ни Президенти булан ёлукъгъанда мен халкъны инамлыгъы гьакъда сёйледим. Шо инамлыкъны къазанмакъ учун бары да затны этмеге герек. Президент эсгерген кюйде, яшав, ёммакъ тюгюл, муратгъа етишмек учун, къастлы кюйде ишлемеге герек. Шо имканлыкълар бугюн бизде бар. Шолардан аслусу – биз алышынагъан, алгъа барагъан кюйде яшайбыз. Амма биз бизин пачалыкъны имканлыкъларын осал къоллайбыз. Муна тюнегюн мен Липецк областны губернатору Олег Королёв булан сёйледим. Эсгерилген областдан Дагъыстангъа адамлар гележек ва бизге кёмек этежек. Шолай да, Татарстан. Биз татарлардан кем тюгюлбюз, тек татарлылар йимик ишлемеге герек. Бизге олардан кёп затны уьйренмеге тюшежек.

Биз РФ-ни Президентине ва Гьукуматына, Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну вакилине инанмагъа герекбиз. Шо инанывну иш булан да гёрсетмеге герекбиз. Бизге, биринчи гезикде, экономиканы артдырмагъа, адамланы яшавлукъ даражасын оьсдюрмеге герек болажакъ. Аслусу –дагъыс­танлыланы аманлыгъы.

Сёзюню ахырында Президент оьзюню бары да ёлдашларына, парламентге ва гьукуматгъа якълаву учун баракалла билдирди.



Президентни ва ДР-ни Гьукуматыны прес-къуллугъуну материалларына гёре.