Гьали-гьалилерде тезден берлиги къурдашым, Хасавюрт педколлежни ТОКС-уну ёлбашчысы Болатхан Халилулаев ёлукъду. Хабардан-хабар чыгъып, ол кёп йыллар алда гечинген, тотурбийкъалалы, Францияда немислеге къаршылыкъны ортакъчысы Шагьсолтан Алаватовну гьакъында хабарлады.
Шагьсолтан Алаватов Узунотарда 1914-нчю йылда тувгъан. Эндирейде охугъан, артда Хасавюрт педучилищени битдирген. Ол оьзюн бек бажарывлу ва пагьмулу педагог гьисапда гёрсетген. Не ерге ишге йиберилсе де, шонда башлап низамны, сонг билимни талап эте болгъан.
Давдан алдын, 1940-нчы йылда, белгили ва сынавлу ана тилни муаллими Шагьсолтан Алаватов Къызыл Армияны сыдыраларына чакъырыла. Бажарывлу жагьилни полк школагъа охума йиберелер, узакъ къалмай ол старшина чин ала ва политрук бола.
Немис-фашистлер булангъы давну ол Гюнбатыш Белоруссияда Баранович деген шагьарны тюбюнде 1941-нчи йылны август айында башлай. Шо айны ахырында буланы полкун тиши-тырнагъына ерли савутлангъан фашист армия къамавгъа ала. Булар узакъ дав этме болмайлар. Минглер булангъы солдатлар булан бирче Шагьсолтан Алаватов да есирликге тюше ва ёлдашлары булан немис-фашист лагерлерини вагьшилик азапларын чеге.
Башлап буланы Польшадагъы лагерлени биринден-бирине чыгъарып тура. 1943-нчю йылда есирликге тюшген совет солдатлар немислер елеген Франциядагъы лагерге гёчюрюле.
Буланы къалкъысы ёкъ къурулушланы ичине тыгъалар, унундан агъач увагъы кёп, ашамлыгъындан суву кёп ит шорпалагъа тутулуп, адам гётермесдей авур ишлеге егилип, уллу азаплар чегелер. Франциядагъы лагерлени азабы да ондан кем болмагъан, олар да салсюеклени лагерлерини даражасында болгъан.
«Лепу шагьарны лагеринде турагъанда, – деп хабарлай болгъан Шагьсолтан давдан къайтгъанда, – 1944-нчю йылны март, апрель айларында француз партизанлары уьч керен бизин лагерни есирлерин къутгъармакъ муратда гьужум этди. Шоланы биринде яралангъан 3 партизан къолгъа тюше ва оланы гюллелейгенде, олар: «Яшасын Сталин! Немис-фашистлеге – оьлюм!» – деп къычырагъанындан, француз партизанланы арасында дав этеген совет солдатлар бары белгили болуп къалды. Шондан сонг лагерден къачмакъны умутуну оту бизин юреклерде лавуллады.
Эки керен къачывубуз яшавгъа чыкъмады, – деп давам эте болгъан хабарын Шагьсолтан. – Уьстевюне, гючлю сувукъ уруп, башмайларыбызны хыйлы замангъа зайып этди. Амма бизин шо да къоркъутмады, къачыв умутну юрекде сёндюрмедик. 1944-нчю йылны 15-нчи майында бизин агъачлыкъгъа агъач гьазирлеме элтгенде, дёртев къачма бажардыкъ. Бир нече гюн ач-ялангъач къыбла Францияны тавларында партизанланы къыдырып айландыкъ. Артда да 15–16 йыллыкъ француз яшны кёмеги булан олагъа чыкъдыкъ. Башлап олар бизге инанмады, йиберилген агентлер деп турду. Сонг давдан къачгъан дезертир деп къарадылар. Мекенли тергевден сонг олар, тюбеклер де берип, бизин оьзлени сыдырасына алдылар. Олар бизге бек яхшы, гьюрметли янаша эди. Юмуругъун къысып гётерип: «Вив Арме Руж!» («Да здравствует Красная Армия!»), – деп даим саламлаша эдилер…»
Булар француз партизанлар булан бирче хыйлы дав эте, нече-нече кёпюрлени, тонеллени атылта, телефон байлавлукъланы уьзе. Янгыз Шагьсолтан оьзю француз партизанлар булан бирге эки кёпюрню, 500 метрлик узунлукъдагъы телефон теллени юлкъа ва багъаналаны ёкълай, бир нече юртланы немислерден тазалайгъанда къоччакъ кюйде ортакъчылыкъ эте. Шолай бир гьужумда ону къурдашы Булкин немислени пулемёт точкасын, ер бавурлап сюйкелип барып, эки гранат ташлап ёкъ эте. Шо игитлиги учун ол француз партизанланы сыйлы «Къоччакълыгъы учун» деген ордени булан савгъатлана.
1944-нчю йыл сентябр айда буланы Ним шагьарда концлагерлерден къачгъан дав есирлеринден топлангъан 1-нчи партизан полкгъа чакъыра. Шонда Совет Союзну 37 миллетини вакиллери, 2 200 савутлу солдатлары ва офицерлери болгъан. Шо полк француз партизанлар булан бирче къан тёгюп, жан берип дегенлей, Ним шагьарны ва бир нече юртланы немис-фашистлерден азат эте. Азатлангъан шагьарны халкъы оланы гюллер булан уллу шатлыкъда къаршылай, шагьар башчысы да къутлап, яхшы къонакъ эте. Шо полк Францияны хыйлы топуракъларын немис-фашистлени къалды-къулдуларындан тазалагъан. Француз Республиканы заманлыкъ гьукуматыны башчысы генерал Шарль де Голь полкгъа сыйлы дав байрагъын оьз къолу булан тапшура.
«Биз Францияда совет ватандашны, совет солдатны атын ерге урмадыкъ, некъадар оьрге гётердик. Биз француз солдатлагъа, халкъына дос эдик, олар да бизге шолай янаша эдилер. Шагьаргъа эркин геземе чыкъгъанда, биз француз офицерлеге честь бермей оьтмей эдик. Биз, немис-фашист лагерлерден къачгъан совет адамлар, оланы тилин билмесек де, олар булан ювукълашма, къурдашлыкъ тутма, савут яндашлар болма, биригип, умуми душмангъа тийишли даражада къаршылыкъ этме бажардыкъ. Сыйлы борчну намуслу кютювде душманлагъа оьчлюк, Ватаныбызгъа къайнар сююв бизге ва французлагъа гюч бере эди, ругьубузну гётере эди», – деп язгъан Шагьсолтан оьзюню эсделиклеринде.
Уьстюнлюкню гюнюн Шагьсолтан Алаватовгъа савутлу ёлдашлары булан, оьзлер ону азатлыгъы учун хыйлы къан тёкген, Франция топурагъында къаршылама буюра. 7 мингге ювукъ француз къаршылыкъда ортакъчылыкъ этген совет солдат, Уьстюнлюкню гюнюн гёрмейли, оьлюп гетгенлер.
1945-нчи йылны ахырында Шагьсолтанны полку савутлангъан кюйде эшалонгъа юкленип, Ватанына ёл сала. Давну от ялынлы узакъ йылларындан сонг, муна энни оьз элибизге къайтабыз, агьлюлерибиз, авлетлерибиз, дос-къардашлар булан гёрюшюв ювукъ дейген умутлар, сагъынчлы ойлар юреклени гьасирет сююнчлерден толтура, кёкреклени толкъунлардай талпындыра. Оьзге совет солдатлардай не кагъыз язып, не де башгъа бир кюйде бу узакъ йылланы ичинде оьз агьлюлери булан байлавлугъу болмагъаны да булар учун да, олар учун да уллу талчыкъ болуп тургъан.
Шагьсолтангъа дос-къардашы булангъы ёлугъув дагъы да эки йыллагъа артгъа тартыла: командованиеси ону Украинада Никополь шагьарны коменданты этип къоя. Шо къуллукъда ол борчун 1945-нчи йылдан 1947-нчи йылгъа ерли, гьар заманда йимик, намуслу ва жаваплы кюте.
1947-нчи йыл ахырда ол Дагъыстангъа къайта. Озокъда, ону оьзю учун да, агьлюсю учун да, бу ёлугъув инг уллу насипли гюнлеринден бири болгъангъа шекленмейбиз.
Шагьсолтан шоссагьат дегенлей оьзюню сююмлю муаллим ишине тюше, Узунотар школада ана тилден дарслар берип ишлеме башлай. Дарслар бергенден къайры да, ол педагогикадан ва методикадан бек пайдалы ва гьажатлы макъалалар, гьатта «Башлапгъы школалар учун ана тилден дарслар беривню методикасы», «Къумукъ тилде диктантланы жыйымы» деген китаплар, газетлерде о замангъы яшавгъа багъышлангъан кёп санавда шиърулар яза.
Бир вакъти Магьачкъалада муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтда да ишлей. Ону шо йылларда таныгъан ва гьаллашгъан Ибадулла Гьажиев де Шагьсолтанны гьакъында исси сёзлер айтды.
Бек гьакъыллы ва саламат, оьзюню ишине бек намуслу янашагъан адам эди, ол гьазирлеген методика кёп йылланы узагъында школаларда пайдаландырылып турду.
Шагьсолтан Алаватов узакъ яшамагъан ва 1962-нчи йылда оьмюрю 50 йылгъа да толмай гечинген. Бу йыл огъар 100 йыл тамамланажакъ эди. Шагьардагъы 4-нчю школаны къумукъ тилден дарс береген муаллими, ону къызы Супуй Шагьсолтановна Алаватованы уьй архивинде инг сыйлы зат – ону атасыны дав ёлларыны ва зулматы гьакъдагъы эсделик язывлары. Ол атасы булан оьктем бола ва эсделик язывларын асырап сакълай.
Муна шолай къыйын оьмюр сюрген, оьр даражада саламат адамланы сыдыралары сийреклеше барагъаны талчыкъдырмай болмай. Тек оланы ярыкъ яшаву бизге шавла берип турагъандай гёрюне.
Ону гьакъындагъы шу гиччирек макъала да бизге барыбызгъа да Шагьсолтан Алаватов йимик даим жанлы, оьзлер оьлсе де, аты оьлмежек къагьруманлар бизин арабызда тувгъанны, яшагъанны ва оьсюп гелеген жагьиллеге уьлгю болма герекни исбатлай.
Макъаланы ахырында Ш. Алаватовну «Ленин ёлу» газетде 1931-нчи йыл чыкъгъан шиърусун да беребиз.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
Суратда: Шагьсолтан Алаватов (ортада) француз партизан
ёлдашлары булан.
Шагьсолтан Алаватов
Гюзлюк чачывгъа гьазир бол
Ёлдашым сабанчы, гьазир бол гьали
Гюзлюк чачывунгну тез-тез чачмагъа,
Темир атларынга сабанынг тагъып,
Генг топракъларынгны баврун ачмагъа
Чачарсан урлукъну дарманлар къошуп,
Сеялка машининг гьазир чи уьйде,
Машин булан чачылынгъан урлугъунг
Зая болмай чыгъар бары бир кюйде.
Агрономларынг бар яннавурунгда
Топуракъларынгны ярашдырмагъа,
Герексен эсги чачыв къайдангны
Янгы усул булан алышдырмагъа.
Топракъ сюрме, ашлыкъ чачма
Сен учун рагьатдыр гьалиги къайда.
Чачарсан будайынг эринмей гюзде,
Гелимин жыярсан шатланып яйда.
Ёлдашым сабанчы, яхшысы колхоз
Сюрювде, чачывда тез бите иши,
Кёп болуп бирлешип ишлесин ишин
Гелими кёп болгъанны сюеген гиши.
Ёлдашым сабанчы, эсингде сакъла,
Язлыкъ чачывуна ургъаны унутма,
Яздагъын язда, гюздегин гюзде
Сюрюп чачарман деп хыялынг тутма.
Гюзде ургъаласанг топрагъынгны,
Язлыкъда чачывунг гелимли болур.
Йымышакъ ерлеге ашлыгъынг чачсанг,
Гелимли вакътиде беженинг толур.
Чач гюзлюк ашлыгъынг бар гючюнг салып,
Тойдур гьукуматны, оьзюнг де токъ бол,
Чачывда жагьчылыкъ атынгны къазан,
Одур бизде партия гёрсетген ёлу.
