Политика.

КЪУРУЛГЪАНЛЫ 30 ЙЫЛ ТАМАМЛАНА Оьтген асруну 90-нчы йыллары къумукъ миллетни «чайкъагъан» милли эсин уятгъан, оьзюню гележек талигьин тюзевлю чечме белсенген йыллар эди десек дурус болур. Шо гьакъда «Тенглик» деген къурумну башчысы Салав АЛИЕВ оьзюню эсделиклерин язгъан. Шо эсге алывлар охувчуланы тергевюне бериле. Бир-бир тарихи маълуматлардан белгили болгъаны йимик, 17-нчи асруну башында Таргъу шавхалланы башчылыгъы булан Таргъу тавну гюнчыгъыш буччагъында ва олай да Къойсувну бери боюнда бир нече керен къумукъ халкъ къурултайлары оьтгерилген. Халкъны яшавунда тувагъан – бютюн эл булан байлавлу къувунлар, яшав-туруш гьаллар, шолай да бютюн милли жыйылыв ва къатнашыв, ойлашып къарамакъ учун намус болуп арагъа салына болгъан. Тек не этерсен, о бырынгъы съездлени гьакъында берилеген бир-бир маълуматлар бар буса да, оланы герти кюйде токъташдырылып бизин замангъа етгенлери гьалиге генг арагъа чыгъып, яйылып битмеген. Амма бизин янгы девюрде, кёп халкълар бек къыйналып тизген Совет Союз, уллу пачалыкъ чаналав ёлуна тюшюп, чёкме турагъан гюнлерде бютюн миллетибизни башына къопма ва къоба башлагъан нажжаслыкълар бетеринден озгъанда, бизин халкъ бютюн кавказ эллерде биринчилерден болуп баш гётерди. 1989-нчу йылны гюзюнде биринчи гьакъ герти халкъ съезди оьтгерилгенге бугюнлерде де кёплер шагьат болма бола. Эндирей юртубузну уллу клуб залына сыя-сыймай бютюн Россиядагъы къумукъланы вакиллерини биринчи съезди оьтгерилди. Шо гюн онда этилген къарарлар, сёйлевлер, видео суратлавлар жанлы къурч документлер болуп сакълангъан.1 Арадан 30 йыллар гетип, гьали охуп къарасанг да, о девюрдеги ачыкъ затлар, оьзлерден дарс ала турма болурдай бизин бугюнюбюзге де таъсирли ва бек сыралы аламатдыр деп эсиме геле. Бизин, тенгликчилени арасында, гьар гюнлейин чалышып айланагъан мисгинлер тарихчи алим Адилгерей Гьажиев ва белгили язывчу Баммат Атаев бир керен: «Салав, сизин, тенгликчилени, бугюнгю къаст этип, халкъыбызны гьайын этип айланагъаныгъызны, оьлмеген гёрюр, арадан юз йыллар гетип, гьар сагьатын, гьар гюнюн, гьар документин ахтарып айланагъан алимлер болажакъ», – дей эдилер. Мен бу агьвалатны язагъаным биринчи керен тюгюл, кёп керенлер язып «Ёлдаш», «Тенглик» газетлерде ва айры китапларда печатдан чыгъаргъанман. Иштагьлылар сюйсе шоланы табып охуп болар эди. Олай болма да ярай. Тек мени булай эсиме геле: о йылларда бизин башыбыздан оьтген чакъы гьаракат – тарчыкълыкъланы, къаст чалышывланы барысын да язмакъ учун кёп заман тарыкъ болур эди. Бу гезик мен бизин халкъны шо йылларда оьтгерилген биринчи съезди булан – ондан берли 30 йыл арадан гетген буса да, о – бир уллу милли уяныв, гьаракат, бырынгъыдан тарихи гележегибизни бир талаплы ва талайлы тармагъына йимик къыймат берип, огъар гьазирлик гёрюлеген гюнлени, аз буса да, бирдагъылай гёзден гечирип, съездни шо гюнгю барышыны хасиятын гёрсетеген миллетлени ва ондан сонг бизин халкъны башындан оьтген бир-бир социал-политика, культура яшавундагъы ва олай да генг дюнья арада къумукъ халкъ ва бизин къурумубуз герти халкъчылыкъ гьисапда не сюе болгъанны бугюнгю охувчугъа да къужурлу болар ерлерин къысгъача буса да язгъаным бар. Мен мунда айтагъан гьар калима, эсгерме герек, мекенли токъташдырыла. «Тенгликни» архивине бир нече керенлер чапгъынлар этилсе де, ону кёп бай документ базасы сыралы бекликде сакълангъан. Яхшы чы биз «Тенгликни» документлерин копиялашдырып, эки-уьч айрыча ерлерде сакълай эдик. Оланы бири респуб­ликадан тышда къорула эди. Бу ерде бизин бырынгъы эсделик культурабыздан гелеген, гьали энниден сонгулагъа юрютме тюшежек бир ерин айрыча алып эсгермесе болмай…. Муна шолай бизин бырынгъы ата-бабалардан къалып, кимерлик ва хазарлыкъ эс булан айтгъанда яда бизин тарихибизде бырынгъы девюрлерде юрюлген «те­нгирлик» инанчларыбызгъа гёре, не заман къайсы буса да бир халкъны тарихи барышында уьч тогъузлукъ бири бирине тиркелип гелсе (огъар оруслар да «за тридевять царства, за тридевять земель» дейлер), шо халкъны яшавунда уллу гьаракатлар чалкъынар, яшавунда алда бир де болмагъан кюйде аламат ишлени башланагъан девюрю болур деп негьакъ айтылмай. 1989-нчу йыл 19-нчу ноябрде, гьалиден 30 йыллар алдын, тарихи къумукъ съездлерден сонг арадан уьч-дёрт юз йыллар гетген сонг, Эндирейде оьтгерилген биринчи халкъ съезди бизин учун шо оьрде эсгерилген кюйде уьч-дёрт тогъузлукъну бири-бирине тиркелип гелген гюнлери эди. Бу гьалгъа шеги барлар оьзлер тарихлени гелишине тергев этип къарасын. Биз съездге жыйылгъан гюнню ва йылны ачыкъ келпетде шо ишарасы бары шексиз. Неге десегиз, съездден алда да сонггъу йылларда бизин къумукъ халкъны кёп-кёп къатлавларыны арасында уллу социал – сиясы (политика) гётериливю башланды, шо барышда бизин халкъ бютюн Кавказны (янгыз Кавказны тюгюл) шо гьаракатлыгъында (ХХ юз йылны баш девюрюндеги революциячы гьаракатда йимик) башлапгъы ал сыдыраларда болгъангъа мен бугюнлерде шо агьвалатланы ортакъчысы гьисапда къуванаман ва оьктем боламан. Бизин халкъны шо оьрленивюню терен маъналы сигьрулу – сынлы аты бар, о – «Тенглик». Биревлер булай ойлашмакъ бар: бирев арив маъналы сёз тапгъандыр, шону къурумгъа ат этип къойгъанлар деп. Шо бюс-бютюнлей башгъача гелди. «Тенглик» деген сёзню маънасы орусча «равенство» булан битмей. 1. Къумукъ халкъ гьаракаты «Тенгликни» гьакъында къумукъча, тюркче, орусча ва ингилис тиллерде кёп материаллар бар. Бу темагъа туташ материал жыйып айланагъан дёрт-беш белгили адам бар эди: Кульчик, В. Барончук, И. Хамавов, А. Гьажиев, Б. Атаев, К. Алиев. О ёкъ ерден ойлашылып къоюлгъан ат тюгюл. Арапча «Муссават» демек – тенглик бола. Бизин къурумубуз биринчи съездини алдында да, ондан сонг да оьзюню политика гелишин гьисапгъа алып, бизин халкъны тарихи гелишине парх берип гелеген «Тенглик» деген сёз сайланды. Шо ат булан эсгерилген съездде «Тенгликни» уставы ва алгъа салынгъан программа борчлары токъташдырылды. Гьаракатыбызны баш гюнлериндокъ биз, ону башлавчулар, булай ойлаша эдик. «Тенглик» дегенде, оьз ихтиярлыкъ да бар. «Тенглик» дегенде, азатлыкъ да бар, осуз бирлик де болмас. Бютюн айланангда тюзлюк де, абур-сый да болмаса болмай. Шо англавгъа ич бирлешивню, тюзлюкню дагьниси де салынгъан. Озокъда, бу англавну кюрчюсюне оьзденлик салына болгъан сонг, онда халкъ гьисапда автономлукъ ва онгачалыкъ масъаласы болма тюше эди. Бу англавлагъа сонггъу йылларда кёп санавдагъы оьчешивлени – полемика тартышывланы натижасында дагъы да яхшы ва мекенли тюшюнме башладыкъ. Халкъны уллу давлардан-шавлардан оьтме къоюп, ону оьзюню къасты булан къургъан пачалыкъдан гёнгюн чыгъарма башлады да ва шону булан бирче гьакимият халкъдан айырылып, янгыз оьзю-оьзюн сакълама къурулгъан бир уллу баш асырав авурлукъгъа айлана бара эди. Й. Къазакъ айтгъанлай, «елкебизни басгъан буса яр йимик» халкъгъа бакъгъан авурлукълар арта башлады. О йылларда булай гьалланы арты негер гелтирди, биз ону барыбыз да яхшы билебиз. Ону биз республикабызда бугюнлерде де гёрюп турабыз. Элде бар янгыз бир партия – КПСС ва алдагъы гючден салгъан гёз йимик этилген халкъ жамиятлыкълар оьзлени баш маъналарын тас этип, халкъ арада, жамиятлыкъда жутлашыв ва олай да айрыча уьнемлешив ва увакъ эмежлешив башланды. Герти кюйде халкъны гьайын этегенни орнунда, гьар Дагъыстан миллетни ичинде намус-ягь башчылары болма тюшеген адамлары герти халкъчылыкъгъа къол силлеп, оьз онгайлыгъына, оьзюню тайпа-тухумуну пайдасына чалышывгъа тарыдылар. Алдагъы сайлавлар ёкъ болуп, гючю чатгъанланы арасындагъы тартышывлагъа, оьчешивлеге, гьатта бир-бирде къан тёгюп ёкълавлагъа айлана бара эди. Шоллукъда, къара халкъ герти гьалны гёрме ва англама башлады. Гёре-багъа халкъны оьрлюгю гьисапланагъан тайпаланы арасында тюзлюк юрюлмей, къочулукъ, гюч этегенлик ал бетге чыгъа, пачалыкъ къурумлар да къайсы тайпа оьрлюк алса, гьакимлик шонуки болуп, къалгъанлагъа аслу гьалда шону далла­йына бийив гьал гелме тура эди. Башгъа янындан алгъанда буса, жамиятлыкъда халкълагъа иман сайлап, дин юрютме, къаравун эркин тутуп сёз айтма ёл берилди. Алдагъы заманларда йимик, гьар кимни оюн къагьрулу гери урувлар, жазалавлар юрюлмейген болду. Бирдагъы янындан буса, «Тенгликни» биринчи съездини заманында жамиятлыкъда, инсанланы арасында англавлукъ артагъан ва халкъны тюрлю-тюрлю къатлавларыны арасында «Тенглик» гьислер гьалекликге гелип урунагъан гюнлер етди. Ондан къайры да, о замангъы динчилик гьалиги имамчылыкъ, устазлыкъ йимик суждалыкъгъа айланыв битмеген гюнлер эди. Халкъны арасында «Аллагьны аты булан халкъдыр тёре гесеген» деген философия ой бек нюрленме башлады. Бу мен айтагъан чакъы зат биз «Тенг­ликни» биринчи съездине жыйылагъан гюнлеринде бир алгъасавлу, чабывул къайдада, бек гьарасат этилген сураты буса да ярай. Тек гертиликден бир янгыз да ари тюгюл. Нечик болса да, муна шо гюнлерде бизде Къумукъда, Дагъыстанда ва олай да бютюн Кавказда биринчилерден болуп, «Тенгликни» башлайгъан комитети болуп, биз 9 – 10 адам бар эдик. Биз сиптечи группа болуп жыйылышдыкъ: А. Акъаев, А. Къандавуров, З. Акавов, М. Ягьияев, Т. Бижамов, С. Алиев, А. Абдуллатипов, М. Абуков, А. Гьажиев. Ш. Алишева да бу группада эди. Амма кёп янын ойлашып, туснакълап йиберсе деп, ойлашып, биз ону тогъузлукъгъа къошмай турдукъ. КПСС-ни ЦК-сыны Генеральный секретары М. Горбачёвгъа къумукъ халкъны бугюнгю гьалын исбатлап, о тарыгъан ­къыйыкъсытывланы атын тутуп, санап кагъыз яздыкъ ва шо тайпа къаравлар язылгъан кагъызланы халкъыбызны генг арасында яйма башладыкъ. Шу ишибизни халкъыбызны юртларда, шагьарларда къабул этеген кюй бизин бирден-бир ругьландырды. Бизге бек уллу инаныв берди. О замангъы Акъай Акъаев ишлейген «Къарчыгъа» журналны гиччирек кабинети «Тенгликни» уллу штабына гьисап этиле эди. Бираз заманны ичинде «Тенгликни» юрт ва район, шагьар сыдыралары бир де къаравулланмагъан кюйде артма ва гюч алма башлады. Тюзюн айтма герек, булай гьаракатны о замангъы республиканы башчылары къаравулламагъаны гёрюнюп тура эди. Партияны Дагъыстан обкомуну о замангъы биринчи секретары М. Юсупов бир гьавур не этерин, не айтарын билмей адашгъандай болуп турду. Неге тюгюл, биз гьаракатчылыгъыбызда олардан оза эдик. Аты айтылгъан революционерлени тувгъан гюнлеринде минглер булан халкъны жыйып биз митинглер юрюте эдик: Уллубий Буйнакский, З. Батырмурзаев, С-С. Къазбеков. Ондан къайры да, Дагъыстанда алда бир де болмагъан кюйде биз юрютеген ишлерде простой ишчилерден къалышмай интеллигенцияны генг къатлавлары, айрокъда минглер булан жагьиллер ва орта яшындагъы къатынгишилер ортакъчылыкъ эте башлады. Шоллукъда, съездни алдындагъы 6–7 айны ичинде, янгыз Дагъыстанны къуршап тюгюл, СССР-ни къумукълар яшайгъан регионларындан – Ленинград, Москва, Сибирь, Азербайжан, Николаев, Аштархан, Мычыгъыш, Осетия ва олай башгъа ерлеринде 150 -ден де артыкъ бек къурч «Тенглик» комитетлери къурулгъан эди. Гележек учун эсгермесе болмай. Бизин алдыбызгъа салынгъан борчлар артгъан сайын, «Тенгликни» оьзюню ичинде, айрокъда ону баш штабыны членлерини арасында бирев-биревге рази гелмейген ерлери чалынма башлады. Ёлдашларыбызны бирлери ерли комитетлени болдурмакъны ушатмай эди. Оланы кёплюгю бизге гюч, къудурат бере эди. Амма бир-бирде ёлдашларыбыз шу гьалны неге буса да ушатмай эдилер. Бизин штабны членлеринден бир группасы партияны обкомуну ва оьзлени танышларыны таъсирине тюшюп, оланы «гьакъыллы» буварывларын да гьисапгъа алып, съездни шулай чалтлыкъда оьтгерилегенине разисизлигин билдире эди. Баш штабдан ва ерли шагьар ва район комитетлерден бир-бир ёлдашлар оьзлени «Тенгликде» айланышын бир мурадына етмек учун къоллайгъан бир «оюнгъа» йимик къарайгъанлары да бар эди. Биз ону биле эдик… Шу айтылгъан чакъы затгъа бир мисал гелтирейик. Эсимде, биз 13-нчю ноябрде (протокол сакълангъан) 1989-нчу йылны 19-нчу ноябринде Эндирейде болма герек съездибизни оьтгерме бир жума къалып турагъанда, ахшам сагьат алтылагъа, Кахулай юрт клубну залында съездни масъалаларына ахырынчылай къарап, токъташдырма жыйылдыкъ. Районлардан вакиллер де гелип, зал тыгъылып толгъан эди. Шу жыйын магъа «Тенгликни» айланасында юрюлеген бары да жыйынлардан къыйынлы гёрюндю. Яхшы чы, «Тенгликни» баш комитети кёп санавдагъы район комитетлени башчылары булан толумлашдырылгъан эди. Ону составы эки-уьч керен артгъан эди. Шо гюн шу алданокъ гёз алгъа тутулгъан гьал мени «Тенгликни» башчысы гьисапда тынч тюгюл кёп-кёп гьаллардан къутгъарды. Шо гюн бирев де алданокъ къаравулламайгъан кюйде сёйлешип гелип, шо алдагъы тогъуз ёлдашдан 5 – 6-ву: – Оланы башчысы белгили язывчу (гюнагьларындан Аллагь гечсин) М-С. Ягьияев эди. Шо ёлдашларыбыз шо гюн: «Съездни оьтгерме ярамай, съездге гьажатлыкъ ёкъ», – деп тувдулар. Эришивлер, пикру алышдырывлар эки сагьатдан артыкъ узатылгъандыр. Шо ёлдашларыбыз оьзлер айтагъан талап тавушдан оьтмежекни билгенде, алданокъ сёйлешингендей, жыйынны ташлап чыгъып гетдилер. Шо гюн мени янымны къатты тутгъанлардан Акъай Акъаевни, Абдулкерим Алиевни, Анвар Гьамитовну, Багьавутдин Тахтаровну, Ваха Дыдымовну, Хожа Мажитовну ва олай оьзгелени атларын айрыча айтып эсгерме сюемен. Мундан сонг къалгъан гюнлени ичинде мени уьстюме гьар кимни салып, ожагъымдагъылагъа, яшларыма етгенче къоркъутувлар билдирип, шолай да мен ишлейген университетни ректоруна ва университетни парткомуна чакъырып, кёп буварывлар этдилер. Иш муну булан да битмеди… Тангала Эндирей юртда (19-нчу ноябрде) къумукъ халкъны биринчи съезди оьтгерилме герек. 18-нчи ноябрде мен эртен сагьат 9-да 4-нчю курсну студентлерине лекция охума гелдим. Къарайман, мени дарсым болма герек 75-нчи аудиторияны эшигини алдында ДГУ-ну парткомуну секретары Ш. А. Исаев токътагъан. О гюн ону турушу да бир тамаша гьалекленген йимик гёрюндю. Бек яхшы адам эди, гюнагьларындан Аллагь гечсин! О мени сорашма да къоймады: – Сени обкомну секретары Корабейников къаравуллай, тез-тез етишмесенг болмай, – деди. Ол оьзю мени орнума лекция охума аудиториягъа гирди. Тез етдим. Тюпде, биринчи къабатда мени къаравуллап турагъан адам болгъан экен. Биз ону булан 6-нчы къабатгъа гётерилдик. О магъа бир эшикни гёрсетип, оьзю ари тайышды. Гирдим, саламлашма унутуп да къалдым. Неге тюгюл, Корабейниковну кабинетинде шо бизин Кахулайдагъы жыйыныбызны ташлап гетген ёлдашланы кёбюсю олтургъан эди…. Корабейниковну да бир сорашыву да болмады. Шу арадагъы бир ёлдашым (Аллагь огъар узакъ оьмюр берсин къыйналмай яшама, ол бугюнлерде де гьаракатда) гьакимге багъып: – Во всем он виноват, он затеял создание комитетов, съезда кумыков – это его задумка без нашего согласия, к съезду ничего не готово. Он не успел даже свой доклад написать,– деди. Иннемей тураман, дагъы не айтар экен бу «тенгликчилер» деп. Айтмады. Корабейников магъа оьзю къоркъувлар берме башлады: « Знаете чем грозит вам и вашему брату все это?». Билдим, мунда сёйлеп турмакъны маънасы ёкъ. Айтдым: – Сиз мени шундан чыкъма къоймай, байлап сакъласагъыз да, съезд менсиз де болажакъ. Шо янындан алданокъ бары зат сёйлешинген. Гертиден де, биз булай план къургъан эдик. Бизин Дагъыстанда съезд оьтгерме къоймаса, барып, Мычыгъышда – Гюйдюрмесде, я Азербайжанда – Хачмасда этебиз… Шу вакътиде тыш кабинетде телефон зенг урулду. Корабейников чыгъып барып сёйлеп гелди. Къарадым, юзю бираз башгъаргъан. Айтды: «Яхшы, къарагъыз, бары да зат къавгъасыз, арив оьтгерилеген кюйде этигиз. Сизге гелип мычыгъышлылар къошулувдан сакъ туругъуз», – деп бизин ёлгъа салды. Ону кабинетинден барыбыз да бирче чыкъдыкъ. Эртен мен съездге деп Эндирейге етип (бир сувукъ елли гюн эди) клубну залына гиргенде, шо ёлдашлар бары да менден алда барып, президиумгъа гётерилип олтуруп тура эдилер… Халкъдан зал тыгъылып толгъан. Регистрацияда белгиленген 375 делегат ва 250 адам чакъырылып гелген. Съездни башлама турагъанда, шо ёлдашланы бириси магъа булай записка язып йиберген эди (о сакъланып бар): «Корабейников Хасавюртда Тотурбийни янында. Съездге съезд деп айтмай, конференция деп айтып къоймакъны тилей»… Къоймадыкъ. Съезд съезд кюйде толу вакилликде оьтдю. Сагьнагъа чыгъып 35 адам сёйледи. «Тенгликни» республика комитети 44 адамдан сайланды. Уставы ва программасы къабул этилди. Къумукъ автономлукъ РФ-ни составында айры республика болсун деп къарар къабул этилди. Съездни ишин битдире туруп, Аскерханов Аскерхан язгъан Къумукъ гимн гьисапда «Болду уянма заман» деген торжественный кюй чалынды. Бу оьрде айтылгъан кюйде зал аякъуьстге турду. Айтса, гиши инанмас, инаныгъыз, гёзьяшларын яшырмай, гёзьяш тёгюп иржаягъан кёп эренлени гёрдюм. Сыдыраларда эренлени бир-бири булан къучакълашагъанын эс этдим…. Съездден сонг магъа ону программа ишине туташ берилип юрютмек учун (мени йимик олай оьзге кёп ёлдашлагъа) университетден аслу ишимни къоюп, «Тенгликни» ишине берилип ишлеме тюшдю. Шоллукъда, 1989-нчу йылны ноябр айыны экинчи яртысындан башлап, лап йылны ахырына етгенче гечесин-гюнюн бир этип чалышып айланма герек эди. Бизин халкъны кёп пайына эренлеге, къатынлагъа, уллулагъа, яшлагъа оьз яшавларын, ожакъларын-уьйлерин дегенлей унутуп чалышдылар. Шо гюн-бугюн «Тенгликни» гьаракаты гюн сайын тюгюл, сагьатлап, гюнлеп сыкъ ва къурч ишлери булан толумлашды. Шо барышда бизин халкъ кёп уллу къайратлыкълар гёрсетди. Айлана якъдагъы халкъланы, республикаланы ва гьатта дюнья оьлчевде де халкъланы тергевюн оьзюне тартды. Шулайлыкъда, гьар къыставуллу ишлени заманында жумалап жыйылышагъан «Тенгликни» милли совети кёп уллу ва гючлю таъсирли политика (сияси) гючге айланма башлады. Юртларда, районларда жыйынлар, конференциялар, уллу митинглер, халкъара конференциялар, баш гётеривлер юрюлюп, Москвагъа арт-артындан халкъ делегациялар бакъдырагъанлыкъ, хоншу ва йыракъ респуб­ликалар булан тыгъыс аралыкълар (Татарстан, Къазахстан, Азербайжан, Грузия, Литва, Латвия ва олай да Тажикистан, Тюркменистан ва бизге ювукъ оьзге Шимал Кавказ республикалар булан) аралыкъларыбыз «Тенглик» булан бирче бизин халкъны аты генг дюнья арада малим этилди. «Тенгликчилер» учун 1990–1991 йылланы яйы, гюзю, къышы дегенлей, бек гьарасат (чрезвычайно) оьтдю. Биз айтагъанны не Дагъыстан гьукуматы эшитмейген болуп турагъанны пачалыкъны баш отаву Москвада эшитмей чинакълыкъ юрютгенни билгенде, бизин халкъ, ону булан бирче бютюн «Тенглик» къурумлары бирден-бир гьакиди, гьатта шулай ойлашма чакъы гьал бар эди: бизин бютюн халкъара «Тенгликни» командасы да шонча да шолай сыкълашып, бирлешген чи – савлай къумукъ халкъ – «Тенглик» деп, «Тенглик» – къумукъ халкъ деген англав юрюлме башлады. Бу къувунлу гьарасатлыкъ 1990-нчы йылны июль айыны 30-ндан башланды деп айтма болабыз. Пачалыкъ къурумлар нечакъы не этсе де, не гьилла къуруп да, оьзлени чиновник ва партия системасыны гючюн салып ва олай да къара къоркъувлар берип, юртлардан, районлардан шо гюнгю Магьачкъаланы баш майданында бизин шу биринчи минглер булан халкъ жыйыныны алдын алып токътатма болмады. Шолай бола туруп, бизин арабызда оьзлени бир-бир оьр ишлеге чыкъгъан къумукъ адамланы янындан «Тенгликге» къаршы булкъун ишлери токъталмай эди. Республиканы Оьр Совети, партияны Дагъыстан обкому бизин: «Булар Дагъыстанны бирлигине къаршы иш юрютеген миллетчилер», – деп айыплама башлады. Бу тайпа къаршылыкъ ишин къаныгъып юрютеген, озокъда, башлап Дагъыстанны Оьр Советини Председатели Магьамматали Магьамматов ва ону булан партияны обкомуну биринчи секретары Муху Алиев эдилер. «Тенглик» оьзюню ишин бирден-бир оьрчюкдюрюп артдырса тюгюл, ону иши бир мюгьлетге де тёбенлешмеди. Бирден-бир бу гьарасат гьакимиятдагъы тюзсюзлюклеге къаршылыкъ билдирип чалышагъан бютюн Россияда аты айтылагъан бир гючге айланды. Муна шо йылларда биз бек алгъасавлу эки-уьч халкъ съездлеге жыйылып, къумукъ автономлукъну декларациясын токъташдырдыкъ. Шону учун пачалыкъ къурумланы янындан ихтияр берилмесе де, тез арада къумукъ районларда бизин халкъны арасында автономлукъну референдумун оьтгерме къарар къабул этдик… Шу барышда хас къурумлар къаравулламайгъан кюйде, Литвагъа яшыртгъын барып, биринчи азат газетибиз «Тенгликни» чыгъарып яйма башладыкъ. Дагъы да бек къувунлу ишлер 1991-нчи йылны гюзюне таба, сонг да къыш айларына таба башланды деме болабыз. Шо йылны октябрине таба «Тенгликни» къарары булан, пачалыкъ къурумлары бизге айыпсыз айып салма къарайгъанны гёрюп, протест къаршылыкъ чара акция билдирип, республиканы менмен деген 5–6 еринде (Хасавюртда, Буйнакскиде, Къарабудагъгентде, Бабаюртда, Къаягентде, Магьачкъалада) уллу ёлланы ябып токътама тюшдю. Шону натижасында бютюн Къумукътюз къаршылыкъ билдирив туташ юрюлеген иш ташлавлагъа айланма башлады. Шу барыш бизин Хасавюртну янында, темир ёл боюнда эки-уьч айны узагъына лагер къуруп, Москвадан гелеген поезд ёлну да бегетип токътама борчлу этди. Салав АЛИЕВ. (Давамы бар)

Алда адамлар айрокъда уллу къуванч булан гёзлейген май байрамлар етишип геле. Шолар аварасыз оьтсюн учун нечик ишлер этме герекни гьакъында Хасавюрт районну террорчулукъгъа къаршы комиссиясыны (АТК) гезикли жыйынында къаралды. Жыйынны башында районну башчысы Ж.Салавов етишип гелеген байрам булан къутлады ва шолар арив оьтсюн учун этилме герекли ишлени гьакъында айтды. – Гьар йыл биз язбашны ва загьматны, ондан сонг гелеген Уьстюнлюкню гюнюн шатлы чаралар булан оьтгеребиз, – дей ол. – Адамлар учун шо байрамлар аман кюйде оьтсюн учун район администрация ва АТК планлар гьазирлеген. Гьар къурумгъа не этме гереклиги тапшурулгъан. Бизин аслу чаралар юртларда оьтгериле, шону учун да юртбашчылагъа, дружинник­лени де къуршап, адамланы аманлыгъын болдурма герек. МВД-ни Хасавюрт райондагъы бёлюгюне де тарыкълы тапшурувлар берилген. Олар оьзлени гючлерин районгъа пайлажакъ ва адамлар байрамларын парахатлыкъда оьтгерсин учун бары да гьаракатын болдуражакъ. –Биз гьар йыл да эсгерилген чаралар оьтгерилежек ерлени тындырыкълы кюйде тергейбиз ва байрамлар битгенче шо ерлени сакълавгъа алабыз. Эгер де бир къавгъалар болуп гетсе де, полицияны къуллукъчулары нечик чаралар гёрме герегин билелер. Тек шолай гьал болмасын деп биз къаст этежекбиз. Шону учун бизин бёлюк 500 адам гьазирлеген, байрам гюнлер башгъа ерлерден де кёмекге гючлер гележек. Биз оьзюбюз де шо гюнлер ишде болажакъбыз. Къувунлу гьаллагъа къаршы хас бёлюк де гьазир. Шолай сакълыкъ 1-нчи майдан 12-нчи май болгъанча юрюлежек. Шондан сонг да къалгъан къуллукъдагъылар да гьариси байрам гюнлерде адамланы парахатлыгъын болдурмакъ учун не чаралар гёрюлежекни гьа­къында айтды. Дагъыстанны башчысыны кёмекчиси, респуб­ликаны АТК-сыны темиркъазыкъ бойдагъы территория округуну вакили Керим Бадрутдинов гележек байрамлар шатлы агьвалатлар экенни эсгерди. Шо байрам гюнлерде адамланы аманлыгъын болдурмакъ учун бары да гюч салынгъанны да айтды. Хасавюрт районда гьар заманда да къайсы ишге де жаваплы янашагъанны да эсгерди. Шолай да, Хасавюрт районну билим берив управлениесини начальниги Къырымсолтан Къабардиев, район поликлиниканы баш врачыны заместители Кавсарат Шугьайыбова ва Ичичали, Чагъаротар, Нурадилово юртланы башчылары Вашалав Шагьидов, Сулейман Гьажиев и Муса Умаров да террорчулукъгъа къаршы ишлер нечик юрюлегенни гьакъында айтдылар. Оьтгерилген жыйынны гьасиллерине гёре, тийишли къарарлар да къабул этилинди.