Мен Юсуп Гьюсейнов булан тезден берли таныш бусам да, ол къумукъ экенни гьали билдим. Сав-саламатлы, сёйлейгенинден эсе тынглама кёп сюеген Юсуп Магьамматович Гьюсейнов яш йылларына да къарамай, кёп уллу оьрлюклеге етишген. Алим, тарих илмуланы доктору, дарс беривчю, Дагъыстанны Башчысыны ойчусу, террорчулукъгъа къаршы ишлейген комиссияны эксперти. Юсуп булангъы лакъырыбызны ата-анасыны гьакъында башладыкъ.

 

– Юсуп Магьамматович, сени таныйгъаным шайлы заман бола, тек къумукъ экенингни гьали билгенмен. Яхшы яшырып боласан миллетингни…Атанг-ананг къайсы бойдандыр?

– Анам солтанянгыюртлу, атам – Алмалы юртдан, оьзюм­ буса Къызылюртда тувгъанман. Мен гиччи заманда атамны ишине гёре Къызлар районну  Школьный деген юртуна гёчгенбиз. Атабыз балыкъ ахтарагъан ихтиолог касбучу эди, анабыз школада муаллим болуп ишледи. Шонда къумукъча сёйлеме адам да ёкъ эди, шону учун да мен орусча охудум, айланамда орус яшлар бар эди. Шолай, айтагъан­ затны англасам да, ана тилимни билмейген кюйде оьсдюм. Гьали аз-маз сёйлеймен, гележекде биз къумукъ тилде сёйлербиз деп эсиме геле. Ана тил яшгъа тарыкъ бола, янгыз яшгъа тюгюл, уллугъа да, мен шону гьали англап тураман.

– Айланада сайлама чакъы кёп касбу бар, сен неге тарихни сайладынг?

– Неге экенни билмеймен, тек гиччиден берли юрегим тарих илмуну бек ушата эди. Шону учун да школаны битгенде Къызлар шагьардагъы Дагъыстан пачалыкъ университетни филиалыны тарих факультетине охума тюшдюм. Шо сюювню де мени юрегиме школада тарих дарсланы юрютеген муаллимим Сайит Патахович Магьамматов салгъан болгъандыр. Мен ону дарсларына кёп сююп тынглай эдим. Сайит Патахович бырын вакътилени гьакъында нече де къужурлу хабарлай эди. Тарих илмуну сюймей нечик бола, ондан таба биз бырын халкъланы гьакъын­да биле ва ата-бабаларыбыз нечик яшагъанны англай бусакъ?! Шо саялы гиччиден тутуп къайсы касбуну танглажагъымны биле эдим. Шолай да, тарих дарсланы берген Николай Петренкону атын да эсгерме сюемен.

– Сен бир вакътилерде школада дарслар да бергенсен. Тарих илмугъа нечик гелдинг?

– Дарс беривюм де юрт школадан башланды. ДГУ-ну филиалында охуй туруп, экинчи курсдагъы заманымда юртубуздагъы школаны директору Лариса Кадрышева оьзюм охугъан школагъа тарихден дарс бермеге чакъырды. Шолай, 19 йыллыкъ чагъым­да, яшлагъа дарс бермеге башладым. Яшлардан бираз уллу эдим, тек оланы тынглатып болдум. Балики, олар гиччи чагъыма да къарамай, муаллим этип салгъангъа бойсынгъан буса да ярай. Оюмдагъы илмуну урлукълары шо заман тамур ташлама башлагъандыр. Олар къурдашына йимик не соравлар да берип къоя эди чи. Мен буса жаваплар излей къала эдим. Жаваплар излейгенде кёп затны охума да тюше. Шолайлыкъда, мен анализ этмеге, оьзюмню ойларымны топлама башладым, ахырда шо менден ахтарывчу этип де къойду. Охув адамны тарбиялай. Инсанны сав оьмюрю дегенлей билим алыв булан байлавлу: башлап ону оьзюн оьсдюре, сонг о тарбиялавчу бола. Оьсюп гелеген наслу арив тарбия алса, жамият тюзеле, алмаса – бузула. Дин, илму, саният – адамны къылыгъын­ яхшы этмек учун гьаракат эте.

– Юсуп Магьамматович, илму ахтарывларынг къумукъланы агьлю ва жамият яшавдагъы адатлагъа ва шариатгъа багъыш­лангъан. Бу ажайып теманы гьакъын­да охувчулагъа айтып ачыкъ этгенни сюер эдик.

– Илмуланы кандидаты болмакъ учунгъу ишимни мен 2012-нчи йыл Къабарты-Балкъар университетде якъладым. Юрий Карпов дейген Россияда айтылгъан этнограф ишиме оьр багьа берген сонг, мен ахтарывларымны узатдым ва Москвада МГУ-да 2023-нчю йыл шо темагъа гёре докторлукъ ишимни де якъладым. Ислам динни бек билеген, уьлкебизде шо якъдан инг пагьмулу алимлени бириси Александр Мартыненко магъа илму ёлбашчы болуп, кёмек этип, гёз алгъа тутгъан ишимни ахырына чыгъармагъа болушлукъ этди. Къумукъланы бырын заманлардан бери багъып гелеген адатлары ва шариат ёлну тутагъан кюй ахтарылгъаны илму ёлбашчымны янындан якълав тапды. Бу бир яны, бирдагъы яндан алгъанда шо иш толу кюйде ахтарылмагъан эди. Къумукълар ислам динни Дагъыстанда биринчи алгъанлардан гьисаплана. Шону учун да мен къумукъланы XIX-XX юз йыллардагъы шариат аралыкълары ва адатлары гьакъда ахтарывларымны башладым. Шолай аты булангъы монография да чыгъар­дым. Илмуланы кандидаты да болдум.

Сонг 11 йыл шо теманы генг­лешдирдим ва XVIII-XXI юз йылланы къуршадым. Ахтарывларым къумукъланы адатларына, халкъыбыз шариат талапланы кютеген кююне багъышлангъан. Архивлерде кёп иш юрютмеге тюшдю, оьзге документлени хотгъама тарыкъ болду. Магъа, къумукъгъа йимик, оьзгелеге де бу тема къужурлу гёрюндю, пачалыгъыбызны айтылгъан тарихчилери, этнографлары пайдалы иш этилген деп багьа берди.

– Этилген ахтарывланы натижасындан не гьасил чыгъарма бола? Ишигизни жамы недир?

– Инг башлап, Дагъыс­тандагъы миналы халкъланы бириси – къумукъланы яшавунда адат ва шариат, алда йимик, гьалиге ерли не даражада экенни айтма тарыкъ. Адатлар оьсюп гелеген нас­луну тарбиялай деп айтма ярай. Агьлю ва жамият яшавда бир-бир адатланы таъсиринде, башгъалары шариатны талапларына гёре кюрчюленип гелген. Масала, къанлы болуп чыгъыв адат булан байлавлу ишлер, ихтиярланы якълав, суд гесив, той ва уьйленив адатлар, агьлюдеги аралыкълар, къонакъны къабул этив – булар барысы да халкъ адатлар булан байлавлу болгъан. Мал еслик, варислик, къаюмлукъ ишлер, айрылыв ишлер, борч масъалалар шариат булан чечиле болгъан.

– Яш чагъынга да къарамай, сен жамият ишлерде  гьаракатчы да, Дагъыстанны террорчулукъгъа къаршы ишлейген комиссияны эксперти де дюрсен. Экстремизм ва терроризм масъа­лалар неден башлана ва шоланы алдын нечик алмагъа бола?

– Гертиден де, мен экстремизм ва терроризм масъалаланы ахтараман. 2015-нчи йылда  Ю.М.Гьюсейнов булан «Дин ва политика экстремизмге къаршылыкъ» деген программаны чы­гъар­дыкъ ва оьр билим берив ожакъларда къоллама бердик. Шо программа гьали де юрюле. Шондан сонг мени Дагъыстанны Гьукуматыны янында иш гёреген лектор группагъа къошду. Ондан къайры, кёп санавдагъы алимлер гиреген террорчулукъгъа къаршы комитетни (АТК) эксперти де дюрмен. Гетген йыл яйда Дагъыс­танны Башчысыны буйругъу булан мен шу масъа­лагъа гёре ону ойчусу этилип де белгилендим.

Террорчулукъ масъала бугюнлерде де аслу деп айтма ярай. Инг къоркъунч­лусу – дин экстремизм. Бизин якълы бир-бир жагьил уланлар ва къызлар динибизни маънасын дурус англамай. Олар исламны тамуруна къарамай, шо якъдан генг англаву да ёкъ. Динни терен ахтармагъа, кёп охума тарыкъны бир-биревлер англама сюймей. Шону ичине ругькъылыкъ тарбия масъалалар да гире. Гьар инсан инг башлап оьзю оьзюн тарбиялама, оьсдюрме герегин биревлер билмей яда англамай. Гьар ким къылыгъын яхшылашдырмагъа тарыкъ, менлигини уьстюнде ишлеме герек. Шолар болмаса, адам ватанын сюймежек, патриот ругьда оьсмежек. Шо саялы адатланы да, шариатны да ахтармагъа ва билмеге герекбиз. Дагъыстанда къонакъгъа гьюрметли янашыву, бир-биревге кёмек этилегени булан айлана якъгъа белгили, бу мердеш бизге ислам динден де белгили. Тарихибизден, адатланып гелген яшавубуздан оьзюбюзге пайдалы, оьзюбюзге къыйышагъан гесеклерин алып, къалгъан янын ташлап къойма ярамай.  Ата-бабалардан сакъланып гелеген къылыгъыбызны билип, шону яймагъа, яшлагъа уьйретмеге герекбиз.

Ислам дин янгыз беш намаз, ораза тутув булан дазуланмай, о – инсан яшамагъа герек сав яшав да дюр. Умуми яшав ислам кюрчюлеге асасланмагъа тарыкъ. Яшав шогъар­къыйышывлу болмакъ учун, инсан оьзюн де, оьсюп гелеген наслуну да тийишли кюйде тарбиялама тарыкъ.

– Экстремизмден арчылып болар «дарман» бармы?

– Бу «аврув», оьзге аврувлар йимик, осал къаркъарагъа югъа. Шону алдын алмакъ учун терен билимли болма тюше. Оьрде де айтгъаным йимик, масъаланы чечив тарбия булан байлавлу. Тарбия дурус болса, хыйлы балагьдан къутулма болар эдик. Дурус дегенде – тарихибизни билмек, адатларыбызны англамакъ, шариат ёлгъа гёре юрюмек деп айтар эдим. Гьар ким буланы ахтарып, гьаракат этмесе, гьал алышынмас ва натижада къайдагъы яманлыкълардан арчылма болмасбыз. Барыбызгъа да шону англамакъны ва имканлыгъына гёре гьаракат этмекни ёрайман. Экстремизмге къаршы мен кёп макъалалар язгъанман, эки керен илму-ахтарыв конференция оьтгердим. Шоланы аслу маънасы – бу ишлеге къаршы не этмеге болагъаныбызны белгилемек. Айрокъда жагьиллени арасында. Билим берив тармакъда бу масъалагъа кёп агьамият бериле, биз де охувчулар учун хас пособие язып онгаргъанбыз.

Гьалиги заманда биревлер бизге адатлар тарыкъ тюгюл деп айта. Мени эсиме гелеген кюйде, адатлар – оьсюп гелеген наслуну тарбиялавчусу. Адат уллулагъа гьюрмет этив, гиччилеге рагьмулу янашыв, ватанын сюймек, агьлюсюню гьайын­ этмек, эркеклик къоччакълыкъ, къонакъны абурлав бола. Шолар барысы да динибизге къаршы чыкъмай. Адам адатларын билсе, ол экстремизм агъымгъа тюшмес. Тарыкъ билим алмагъа гьаракат этме герек, тарихни ахтармагъа. Бизин ругь байлыгъыбыз, къылыгъыбыз ва гележегибиз шолар булан байлавлу.

 

Лакъырлашывну язгъан Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.

 

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

Юсуп Магьамматович Гьюсейнов 1984-нчю йылда Къызылюрт шагьарда тувгъан. Школаны охуп битгенде, ол Дагъыстан пачалыкъ университетни тарих факультетинде охуй, битдиргенде буса илму ишлер, янгы проектлер булан машгъул бола. Тарих илмуланы доктору, Дагъыстанны этнографиясындан ва тарихинден 60 илму иш язгъан.

Охув ожакълар учун язылгъан бир нече программаланы ва илму китапланы автору Юсуп, Дагъыстанны Гьукуматыны гьюрметлев грамоталары, Россияны жамият къурумларыны медаллары булан савгъатлангъан. 2021-нчи ва 2023-нчю йылларда билим беривде, илмуда, техникада гьазирлеген проектлери конкурсда Дагъыстанны Башчысыны грантларын да утгъан.