Гьалиги заман билим берив оьсген ва гьар йыл сайын янгы къайдаланы талап эте. Янгылыкълар шонча да чалт ярала чы, муаллимлер оланы артындан гьаран етише деп айтма бола. Гьали яшны яхшы билим берип чыгъаргъандан къайры, яшавда шоланы къоллап болагъан кюйде де гьазир этмек борч болуп салынгъан. Шолай болмакъ учун берилип охуп ва иш этип болгъандан къайры да, оланы бажарывлугъун артдырывгъа ва жаваплы болмагъа уьйрете.
Шону учун да янгылыкъланы къоллама тюше, бугюнлерде шолагъа «инновация» дей. «Инновация» деген латин сёз, таржума этсе, янгылыкъланы ва алмашынывланы ёлунда деген маъна бола. Янгылыкъ дегенден эсе, сан янгъа багъып алышыныв десек, дагъы да тюз болар.
Артдагъы йылларда арагъа чыкъгъан шо «инновация» деген билим берив янгыз охувчулагъа тюгюл, олагъа дарс береген муаллимлеге де тие. Хасавюрт районда бары да школалар шо къайда булан ишлейми? Не четимликлер бар? Биз шо соравланы башлап районну билим берив управлениесини начальниги Къырымсолтан Къабардиевге беребиз.
–Бары да школаларда шо къайдада ишлей десем, дурус болмас, тек школаларда компьютер класлар къурулгъан, – дей ол. –Яшланы шо дарслар тергевюн тарта, неге тюгюл де гьалиги заманда компьютерсиз бир иш де этилмей деме ярай. Компьютерни пайдалы къолласа, яшны билимин кёп керенге артдырма бола. Мен янгы къайдада ишлейген бир нече школаланы айтып боламан. Тек бу охув йылны башында ишлеме башлагъан Къарланюрт орта школа шоланы инг де яхшысы деп гьисаплайман.
Гертиден де, Хасавюрт районну Къарланюрт школасы инг алда деп айтсакъ да къыйыша. 2018-нчи йыл 1-нчи сентябрде бу юртда 502 яшгъа ери булангъы янгы школа ачылды. Янгы талаплагъа гёре къурулгъан школада терен билим алмакъ учун бары да имканлыкълар болдурулгъан.
Мен школаны директору Бадирахан Моллатаева булан лакъыр этемен.
–Бадирахан Моллатаевна, янгы школада янгы къайдалар нечик къоллана?
–Янгы къайдалар янгыз яшлагъа тюгюл, башлап билим берив тармакъны ёлбашчыларына, школаланы директорларына ва муаллимлеге тарыкъ. Бизге билим беривню къайдалары бериле, биз буса шону яшлагъа етишдиребиз ва материалны танглама кёмек этебиз. Озокъда, «инновация» деп айтылагъан сёз янгыз дарс берив булан дазуланып къалмай. Мунда дарс берив къайдалар башгъа, дарсны юрютюв, билимлени тергев, яшны билимин къыйматлав, муаллимни ва охувчу яшны аралыкълары, яхшы билим алмакъ учунгъу шартлар болдурув, тарбия ва кёп тюрлю затлар бар. Янгы къайдада аслу гьалда билим беривню натижаларына къарала.
–Шоланы бирисини гьакъында толу кюйде айтма бажарыламы?
–Мисал этип технология дарсны алып къояйыкъ. Шу дарсда охувчу яш тарыкълы къуралланы къоллап, маълуматланы алмагъа ва муратгъа къыйышывлу олар булан пайдаланып билмеге герек. Бугюн муаллим билим береген биргине-бир билим булакъ тюгюл, гьали яш билимни Интернетден кёп ала, олар бир-бир гезиклерде шо маълумат алагъан къуралланы муаллимлерден яхшы да биле. Муаллим буса охувчуланы шо маълумат дюньясында яшлагъа тюз ёллар гёрсетме тарыкъ. Яшгъа дарсны айтмакъдан эсе, англатмакъ артыкъ. Яш дарсны маънасын англаса, шону оьзюню сёзлери булан да айтма къарай, оьзюню ойларын къоша, Айтагъаным, муаллим булан лакъыр эте, гьакълаша, гьакъыкъатда, дарсгъа муштарлы бола. Муаллимлер яшгъа лакъыр ёлдашына йимик янашма герек. Мен бу ерде дарсны оюн къайдада англатмакъны да яныман. Интернет, тюз къолласа, гьар яш учун уллу имканлыкъдыр.
Мисал учун, обществознание дарсда судланы темасын гечегенде яшланы къоллап суд йимик оюн этсе, яш тез англай. Шону булан бирге муаллим бир нече яшны къуршай, шолай гьалгъа тюшгенде нетежегин сорай. Демек, яшны савлай ою дарсгъа багъа. Мен бу ерде юз керен эшитгенче, бир керен гёрген къолай деген айтывну къоллама да сюемен. Шону мен де тюз гёремен. Яшлар къулакълардан эсе, маълуматны гёзлер булан тез ала. Башгъа сёзлер булан айтгъанда, «суратын ала». Алда плакатлар болгъан буса, гьали компьютерлер ялгъап болагъан интерактив доскалар бар, интернетге къошулгъан уллу телевизорлар бар. Яш шолардан таба тарыкъ маълуматны тез де таба, тез де англай.
–Янгы школада шолай техника таман болагъан кюйде салынгъанмы?
–Бизин школа инг янгы школа деп айтма боламан. Бары да зат етише. Школада 22 интерактив доска бар, 10 маълумат панеллер салынгъан. Шо буса муаллимге янгы-янгы маълуматланы жыйма, видеолар гёрсетме, дарсны янгы къайдада берме, яшлагъа теорияны практика булан гелишдирме ва байлама кёмек эте. Сёз ёругъуна гёре айтсам, яшлар интерактив доска булан биринчи класдан тутуп гьаллашма башлайлар.
–Сиз бир сменде охуйсуз, шону учун да кружоклар этме, шоларда гьар яш сюеген иш булан машгъул болма да бажарыладыр?
–Шо яндан гененип къалдыкъ деме де ярай. Уьч сменде охуйгъан школада яшлар дарслардан сонг юрюлеген гьаракатлардан магьрюм бола. Гьали дарсланы алып къойсакъ да, бешинчиден он биринчи класгъа етишгенче домоводство деген дарслар бола. Шогъар аш этив (кулинария) дарслар гире. Дарсланы Гюлнара Акъайчикова юрюте. Шолай да, иш этеген машинлерибиз булангъы кабинетибиз бар. Къызъяшлар учун загьмат кабинет бар, шонда буса гиччи чораплар, папахлар сокъма, оювлар тикме уьйрене. Технология кабинетибизде уланъяшлар учун темирден ва агъачдан оювлар этмеге Рашитбек Акъайчиков уьйрете. Школаны ачагъанда болгъан чарадан сонг Хасавюрт районну башчысы Жамболат Салавов: «Шунча мекенли къурулгъан школада осал охуйгъанлар чы нечик де болмас, гьатта охуп битегенге олар алимлеге тенг гелер», – деген сёзлени унутмайман. Шону учун да янгы къайдаланы къоллап, яшланы англавун бир нече даража оьрге гётерме болажагъыбызгъа инанаман.
–Шолай дарсларда яшлар оьзлени бажарывлугъун гёрсете, балики, шундагъы муштарлыгъы савлай оьмюрюне касбу болуп къалмакълыкъ да бар чы…
–Озокъда болмакълыкъ бар. Шолай кружоклар адамны тарбиялама да тарбиялай, пагьмусун да аян эте. Гьалиги вакътиде яшланы тарбиялавгъа уллу агьамият бериле. Мен ойлашагъан кюйде, олагъа Ватангъа гьалал къуллукъ этгенлени гьакъында айта туруп, ёлугъувлар оьтгерип юрюме де герек. Шо яндан алгъанда, бизин школаны охуп битгенлени айтсакъ, белгили танкист, Совет Союзну Игити Элмурза Жумагъулов, Макътавлукъну орденлерини толу кавалери Абдуразакъ Датуев, оьзлени къыйыны булан жаваплы ишлерде ишлеген ва бугюнлерде «Даггазпром» къурумну ёлбашчысыны заместителини къуллугъунда чалышагъан Адилхан Абидинов, Дагъыстандагъы орус театрны баш режиссёру Скандарбек Тулпаров, «Корводстрой» трестни управляющийи болгъан Залимхан Мусаев, «Ёлдаш» газетде кёп йыллар ишлеген, Россияны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Абдулгьамит Мичигишев ва башгъалары бар. Спорт булан да тарбиялавну артгъа тебермейбиз.
–Спорт булан машгъул болмакъ учун чу айрокъда яхшы имканлыкълар болдурулгъан…
–Тюз айтасыз… Уллу спортзалыбыздан къайры да, чакъ ачыкъда ойнама къырда толу гьазирленген футбол, баскетбол ва волейбол майданчаларыбыз бар. Шолай да, ГТО-ну бермеге хас ерибиз де гьазир, дагъы да яшлагъа физкультура дарсларда чапма деп айрыча ер де гьазирленген. Юртда олай да боксдан, дзюдодан, мини футболдан машгъул болма имканлыкълар бар эди. Гьали школада гюнтувуш ябушувлагъа уьйретеген секция да ишлеме башлады.
Школабыз янгы ва 4 кабинетде медицина блок, тиш докторгъа кабинет де гьазир, актовый зал, яшлар учун ашханабыз да бар.
–Школагъыз районда инг уллу ва янгы, гьали мунда район оьлчевдеги чаралар оьтгерме имканлыкъ да болар…
–Район чу нечик де, гьатта республика оьлчевдегилери де бола. Гетген йыл школада тарих ва естествознание дарсланы муаллимлерини ассоциациясыны слёту оьтгерилди. Шонда Дагъыстанны бары да районларыны вакиллери ортакъчылыкъ этди. Шо вакътиде школабызда музей болгъан буса, къонакълагъа юртну тарихи гьакъда гёрсетме ва хабарлама имканлыкъ да болар эди. Гьали школада музей де къурма гёз алгъа тутгъанбыз.
Школа янгы буса, шону юрютмек де – уллу жаваплыкъ, шону учун да школаны уьлгюлю кюйде юрютме герекбиз. Мени яннавурумда завучларым Рустам Беалиев ва Загьиба Мичигишева болмагъан буса чы бек къыйын болар эди. Шолай да, школада кёп йыллар ишлеген ва абур къазангъан башлапгъы класланы муаллимлери Хадижат Ребукованы, Ума Черивханованы, Зулайха Беалиеваны, оьр класларда дарс береген Саният Солтанмуратованы ва Эминахан Ибрагьимованы атларын эсгерме сюемен.
Муаллим сав оьмюрюн школада йибере. Бир гьарпны да билмейген яшны билимли этип чыгъара, сонг да гьар яшны етишген уьстюнлюгюнден сююне, оьктем бола. Шону учун да муаллимлеге яшлар да абур-сый эте. Школаны битгенлер чакъда-чакъда школагъа гелелер, оьзлени уьстюнлюклерини гьакъында айта. Муаллимге охугъанлар къайтып школагъа ишлеме гелелер. Юрегинг ушатып шу касбуну сайлагъан бусанг, яшавунгну да школагъа багъышлама герексен. Бизин школадагъы муаллимлер шолай.
Бизин маълумат:
Къарланюртда 18-нчи юз йылда оруслар да яшагъан. Олар юртда килиса да къургъан. 1903-нчю йылда килисада оьзлени школасы ачыла ва шонда орусланы яшлары охуй.
1928-нчи йылда Къарланюртда башлапгъы школа ачыла ва шонда дарслар къумукъча юрюле. Школаны биринчи директору – Арсланали Элмурзаев. Башлап школада 40 яш охуй болгъан. 1939-нчу йылда етти йыллыкъ школа бола ва директор этилип Алимпаша Шихалиев белгилене. Шо йылларда школада 17 муаллим ишлей. Дав башлангъан йылда А.Шихалиев давгъа гете ва белгисиз тас бола. Гьали школагъа ону аты да берилген.
1966-нчы йылда 180 яшгъа деп янгы школа къурула, артындагъы йыл орта школагъа да айлана. 1980-нчи йылда буса бинаны экинчи къабаты ишге салына.
2018-нчи йылда 1-нчи сентябрде 502 яшгъа деп янгы школа ишге салынды. Бугюнлерде школада охув 1 сменде юрюле. Школада 583 яш охуй, олагъа 66 муаллим дарс бере.
2001-нчи йылдан берли школаны директору болуп Дагъыстанны ат къазангъан муаллими Моллатаева Бадирахан Моллатаевна ишлей.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ, оьз мухбирибиз.
Суратларда: Къарланюртдагъы школаны директору Бадирахан Моллатаева; янгы класларда яшлар оьзлени насипли гьис эте.
