Къаягент – Дагъыстанда инг уллу ва бырынгъы юртланы бириси. Онда 15 мингге ювукъ адам яшай. Халкъны арасында юрюлеген хабарлагъа гёре, гьалиги Къаягент уьч гиччи юртну халкъы жыйылып болгъан юрт деп айтыла. Эки агъа-ини: Къабан-Али де, Къабан-Давут да башлап мунда мюлклер тикген дей. Юртдан 3 чакъырым ариде «Кулкам тавну» къазып таш чыгъарагъан карьер этегенде, юртгъа гелеген ёлну генглешдирегенде къабурлар чыкъгъан. Олар, бизин асрудан 2 минг йыллар алда гёмюлген адамлар.
Бырынгъы заманларда юртлар къурмакъ учун кёп къыйын тёкме тюшмей болгъан. Яшавлукъ этмеге – бир уьй, гьайвангъа да – бир аран. Къойлар чы къышы-язы булан гюренде де яшап болагъан жанлар. Шону учун да бырынгъы бизин къумукъ юртлар, гьалиги еринден аз ариде яда бериде ерлешген болма бола. Шолай дюр де дюр. Къаягент де, нече керенлер, бир ерден башгъа ерге гёчген, тек яшама онгайлы ерни халкъ къоюп гетмеген.
Юртну аты къайдан гелген, деген соравгъа мекенли жавап ёкъ. Къумукъланы белгили тарих ахтарывчусу Сакинат Гьажиева язагъан кюйде тюркменли «Къара кюнлу» деген асгер башы бу ерлени елеген сонг (1460-нчу йыл), шолай ат къоюлма бола. Огуз миллетли халкъны «Къайи», «Къайик» деген тухумлары болгъан дей. Бир аз алдагъы вакътилерде де оьзлер, ерли халкъ юртуна «Къайи гент» дей болгъан. Юртну аты «Къая» деген адамны аты булан да байлавлу. Сайки, башлап мунда яшамагъа башлагъан адамны аты «Къая» болмакъ бар. 1718-нчи йыл бу юртда яшайгъан ожакъланы санаву 400 адам болгъан .
1877-нчи йыл орус пача асгери Уллу Башлы деген юртгъа уьчюнчю керен чапгъын этгенде, къаягентлилер олагъа кёмекге савутлу отряд йиберген. Олар шо къыргъында къоччакълыкъ гёрсетген деп айтыла.
1878-нчи йыл сентябрь айны 16-сында орус пача асгерни полковниги Асатуров гьужум этип Къаягентни 90 адамын оьлтюрген, 300 адамны пленге алгъан, 2 минг гьайванны оьзлеге ашамагъа алып гетген. «Оланы 250-ге ювукъ адамын ёкъ этдик» деп язгъан шо агьвалатны суратлап пача асгерни башчысы.
1917-1919-нчу йылларда, ватандаш давну заманында, Къаягентге эки керен деникинчилер гьужум этип халкъын къыргъан, мал-матагьын талагъан.
Белгили кинорежиссёр Андрей Тарковскийни ва шаир Арсений Тарковскийни уллу анасы къаягентли Айдемиргьажини къызы болгъан. Белгили революционер У. Буйнакскийни ювугъу, ол бек сюеген къыз Тату Булач да Къаягентде тувгъан.
1935-нчи йыл Къаягент янгы къурулгъан районну райцентры этилип белгиленген. Райисполкомну биринчи председатели болуп къаягентли Муртазали Манатов деген адам ишлеген. Ол «коллективизация» йылларда да Къаягентде, биринчилей къурулгъан «партячейканы» секретары болгъан. Ата юртунда да, районда да хыйлы яхшы ишлер этип гёрсетсе де, ол «репрессияланы» уллу чайчелегине тюшюп, Сибирге сюргюн этилген.
Районда биринчилей «Загьмат Къызыл байракъ» деген орденни алгъан, о замангъы «Сталинни ёлу» деген колхозну бригадири Абакар Абдуразакъов деп айтагъан адам болгъан. Огъар юртлулар «Орден- Абакар» деп ат яшыргъан. Районда экинчилей «Загьмат белгиси» деген ордени къаягентли Магьаммат Гьасаналиевге берилген. 14 йыллыкъ чагъында ол 100 къойдан 120 къозу алгъан. Орденни огъар М. Калинин оьзю тапшургъан.
О йылларда да Къаягентде уру, оьлтюрювлер, жинаятчылыкъ, вагьшилик ва оьзге тюрлю эрши ишлер аз ёлугъа болгъан. Себеби де юртда, жамиат арада абурлу, билимли, иманлы-динли адамланы таъсири болгъаны. Муса Абакаров, Султан Къамбулатов, Муталим Къазбеков, Зиявютдюн -Гьажи Абдуразакъов, Гулбавмат Арсланов ва башгъалары шолай адамлардан санала.
Къаягентден чыкъгъан белгили адамланы арасында савлай республикагъа да танывлу адамлар кёп. Гамзаев Ильмутдин — биология илмуланы кандидаты, Дагъыстан
Республиканы халкъ жыйыныны депутаты, 1990 – 1997 йыллар Къаягент район администрацияны башчысы, Дагъыстанны пачалыкъ карантин инспекциясыны начальниги болуп ишлеген. Шо къуллукъну генерал- лейтенанты. Сонггъу йылларда да Къаягент районну башчысы болуп ишледи. Ону уланы Мурат Гьамзаев де Къаягент районнну, сонг Къарабудахгент районну прокурору болуп ишледи. Гьали Магьачкъала шагьарны прокуроруну заместители.
Казилов Агьмат, юстицияны полковниги, Дагъыстан Республиканы прокуроруну заместители, Къаягент районну прокурору болгъан.
Къаягент денгизден 160 метр бийикликде ерлешген. Районцентрдан Янгыкъаягентге ерли 7 чакъырым ёл бар. Каспий денгизге ерли 10 чакъырым. Юрт Гамри оьзенни ягъасында ерлешген. Магьачкъаладан 75 чакъырым ариде. Къаягентге Оьркъаягент деп де айтыла.
Бу юртда «Камаз», «Ман» «Вольфо» маркалы юк ташыйгъан уллу машинлер кёп. Юртгъа гелген адам оланы гьар орамда йимик де гёрме бола. Машин гьайдавчулар яз, гюз вакъти юртда турмай. Турагъанлар аслу гьалда авлакъчылыкъ, гьайванчылыкъ булан машгъул. Биринчи ерде, озокъда юзюмчюлюк.
Къаягент юртну гьакъында айта туруп, ону юрт хозяйство тармакъда хыйлы йылланы узагъында уьстюнлю чалышагъан Пачалыкъ унитар предприятиеси булан бирче ону директору Магьамматшакир Алибековну атын да эсгерме тюше.
Бизин республикадагъы уллу юртланы арасына гиреген Къаягент буссагьатгъы вакъти районну «райцентри» деп саналмай. Район оьлчевдеги идараланы кёплери Янгыкъаягент юртда ерлешген. Къаягентде поликлиникасы булангъы район больницасы бар. Юртдагъы спортшкола да уллу идараланы бириси.
Набиюлла МАГЬАММАТОВ
