Яхсай юртда яшайгъан адамланы санаву бугюнлерде 10 мингге ювукъ. Бу юрт Хасавюрт районну Мычыгъышгъа дазу боюнда, район центрындан 18 чакъырым ариде ерлешген. Ону къурулгъан кюю къумукъланы инг бырынгъы юртларыны бириси Эндирейни тарихи булан байлавлу.

 

Алда о ерде Эндирейни уллу бийи Солтанмутну вариси Алибек бийни къотаны болгъан деп айтыла. Яшама онгайлы ер экени саялы, йыллар бою оьсюп, юртгъа айлангъан. Юртну аты да къырыйындан оьтеген «Яхсай» оьзенни атындан алынгъан.

Сонггъу йылларда Яхсай юрт бийликни «башгенти» болуп токътай. Бу бийликге табиликге оьзге къумукъ юртлардан къайры дагъы да сегиз   мычыгъыш юрт да гире болгъан.

Гьалиги еринде Яхсай, 1825-нчи йылда, генерал Ермолов юрт­ну яллатып, халкъын къувалап чыгъаргъандан сонг тигилген. Ата юртундан къувалангъан халкъ Къумукътюзню гьар ерине чачылгъан. Бирлери Герменчикге, бирлери Терик оьзенни ари янына гетген. Бакю шагьаргъа чыкъгъанлары да болгъан. Хамаматюрт, Адил Янгы­юрт, Чагъаротар юртлар да яхсайлылардан амалгъа гелген деп айтыла.

Шолай агьвалатланы себебинден, сыйынма ер излеп, «Ташгечив» деген гиччи къумукъ юртну къырыйына гелип бина тикген яхсайлылар, сонг эки де юрт оьсюп бир-бирине къошулгъанда, огъар «Яхсай» деп ат къойгъан. Шону учун да янгы Яхсайны янгы тархы 1825-нчи нчи йылдан башлана.

1887-нчи йыл оьтгерилген гьисап алывну (переписни) гьасиллерине гёре, «Яхсайда 6610 адамны арасында, къумукълардан къайры да, 131 къазикъумукъ, 23 мычыгъыш, 758 жугьут яшай», – деп язылгъан.

1926-нчы йылда Яхсайдагъы къумукъланы санаву 3 минг 732 адам болгъан. Шо буса бары да яшайгъанланы 92 проценти бола. 2010-нчу йылда буса къумукълар – 4 минг 827. Тек процент санавну ахтаргъанда, 54 тюгюл болмай. Къалгъанлары – оьзге миллетлилер. Олардан инг кёплери – аварлылар – 2 минг 310 адам (26 процент), Андилилер – 1 минг 16 адам (11 процент).

Кёп топуракълары булангъы Яхсайны халкъы, ишни хадирин билеген, оьз къыйыны булан яшайгъан адамлар экени себепли болма ярай, ерли интеллигенциясы он сегизинчи юзйыллыкъны ахырында юртда тувулунгъан савдюгерчиликни оьсювюн ушатмагъан. О гьакъда «Терские ведомости» деген газетде де, Йырчы Къазакъны шиърусунда да, М-А. Османовну, М.Алибековну шиъруларында да айтыла.

Жумада эки керен юртда, оьзге юртлардан да сатыв-алывчулар жыйылып, базар гюнлер оьтгериле болгъан. Шолай, савдюгерчиликде байыкъгъанлар, гьакимлени урушбат булан оьз­лени пайдасына къоллап, ялгъан юрютюп, тюзлюкню тюзсюзлюкден айырмай гьукму чыгъарып болагъанын, оьзден халкъ, озокъда, сюймеген. Балики, шо себепден болма да ярай, инкъылапны якъчылары бу якъларда биринчилерден болуп Яхсай юртдан чыкъгъан. Белгили язывчу Нугьай, ону уланы шаир, инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаевлер шо якъдан янгыз яхсайлылагъа тюгюл, оьзге юртланы халкъларына да уьлгю гёрсетген. Шону учун жанын да къызгъанмагъан.

Эсги Яхсай юрт 1605-нчи йылларда къурулгъан деп токъташдырыла. Оьзенни аты да, кёплер айтагъангъа гёре, «сув» деген сёз булан байлавлу. Сайки, ягъасы – сай сув. Къырыйын­да терен сувлу Солакъ, Терик оьзенлер агъа болгъан сонг, бу оьзенге олай айтылмакъны маънасы бар.

Яхсай алдагъы еринден бу гьалиги ерине гёчюп гелмекни баш себеби – Очар Гьажи деген адамны къоччакълыгъы. Ол этген иш учун пача армияны солдатлары юртну тозгъан, яллатгъан, адамланы къыргъан, инсан инанмасдай вагьшилик юрютген. Тек ол хорлукъгъа чыдап болмай эки пача генералны хынжал уруп оьлтюргени яхсайлыланы къанында тезги девюрлерден берли де оьктемлик, менлик, къоччакълыкъ болгъанын исбатлай.   

Сиз мычыгъышлы молла Магьамматгъа къошулуп Герзел беклигине савутлу башгётерив этгенсиз деп ондан сорав ала болгъан. Орус армияны генераллары Лисаневич ва Греков, юртлуларыны алдында огъар ва оьзге эргишилеге къамучу уруп, бетине тюкюрюп, гётермесдей авур сёзлер айта болгъан. Гьей гьайван, атынг кимдир? Гьай ит, гьай къызбай деп оьзденлигине тийгенде, Очар Гьажи чыдамагъан.

Бу къоччакълыкъ бир чебер асарда да тийишли тюслени ренклери булан суратланмагъан­. Хочбар этген ишден де яхсайлы Очар Гьажи этгенини тамашалыгъы, мен ойлашагъан кюйде, кёп артыкъ..

Яхсайлыланы не заманда да эки янындагъы юртлу адамланы арасында абуру болгъан. Кёп девюрлени боюнда халкъны къылыгъына синген оьзденлик шогъар себепли болма да ярай.  

1916-нчы йыл Петербургда­гъы Николай пачаны буйругъу­на гёре, Яхсайны старшинасы юртлуларына 192 атлысы да, гьайдавчулары да булангъы арбалар болсун деп талап салгъан. Халкъ ачувланып, старшинаны уьстюне чапгъан. Ол да къачып, солдатланы чакъырып, олар да атышып, 6 адамны оьлтюрген, 9 адам яралангъан. Бу хабарны эшитип, яхсайлылагъа кёмекге хоншу юртлардан да адамлар гелген болгъан. Пачаны асгери тез етишип, абзарлагъа гирип тюнтювлер юрютюп, бир нече арба тюбек, хынжал жыйып, Хасавюртгъа элтген. 30-дан да артыкъ яхсайлыны тутуп, бутларын бугъавлап, Владикавказгъа туснакъгъа йиберген. Насипге, 1917-нчи йылда Россияда пача гьакимлик тайып, заманлыкъ гьу­куматы туснакълагъа амнис­тия этип, олар къайтгъан.

Дагъыстангъа Совет гьукуматы гелгинче де Яхсайдан бек белгили адамлар чыкъгъан. Пача армияны генералы Муса Хасаев о вакътилерде Яхсайда инг бай адам болгъан. Яхсай бийликни уллу бийи деген къуллукъда ишлеген. Ону уланы Ха­сайхан Уцмиев белгили орус шаир М.Ю.Лермонтов булан бир асгер бёлюкде къуллукъ этген. Хасайхан Тифлисде, Бакюде яшагъан. Ону уьюне белгили француз язывчу-романист Александр Дюма да къонакълай гелген. Ол тап-таза француз тил де биле болгъан. Атасы оьлгенде, Дагъыстангъа къайтып, оьзюне варисликге къалгъан топуракъ-мюлк ва гьайван-мал байлыкълагъа ес бола.

1950 –1965-нчи йылларда Яхсайда «Правда» колхозну 7863 гектар топуракъларыны 6490 гектары
сюрюлеген, чачылагъан ерлер болгъан. Шо хозяйствону гючюн гётергенлени арасында Магьаммат Ибаевни аты айрыча эсгериле. Ол – отузунчу йылларда тракторист касбудан колхозну председателине ерли гётерилген ва ерли хозяйствогъа гьалал къуллукъ этген адам.

Яхсайдагъы школа – Дагъыс­танда инг башлап къурулгъанларындан бириси. Огъар 135 йыл бола. Язывчулар къазикъумукълу Эффенди Капиев, тёбенкъазанышлы Магьаммат Хангишиев ва ону уланы профессор Жангиши Хангишиев, Дагъыстанны халкъ шаири кёстекли Анвар Гьажиев, халкъ язывчусу чагъаротарлы Камал Абуков ва врач Магьамматрашит Солтаханов, кахулайлы алим Салав Алиев, профессорлар хамавюртлу Алибек Гьажиев, бабаюртлу Изамит Асеков да бу школада билим алгъан.

Эки юз йылланы узагъында Яхсай бийликни башгенти болгъан бу юрт гьар не янындан да оьзюн оьр этип гёрсетме де, шо оьрлюкню юрютюп бажармагъа да болгъан. Гьали де шолай. Яхсайлылагъа мекенли халкъ деп айтыла. Оьктемлик де, оьзденлик де олагъа бырынгъы ата-бабаларындан варисликге берилгенине мен бир де шеклик этмегенмен.