Яллыкъ билмейген алим

Аты данггъа айтылгъан тёбенкъазанышлы уллу алим ва шайых Абусупиян Акаевни эпсиз бай ругь варислиги бизин юртлу нечесе къызлагъа ва уланлагъа мактапны лап яхшы къыйматлагъа охуп битдирме ва оьзлени билимин алим даражагъа етишдирме таъсир этген. Гьамит Агьматович Бучаев, Элмира Адилгереевна Дайитбекова, Камил Гьамитович Ханмурзаев, агъа-ини Жалалутдин ва Шагьабутдин Агьматовлар йимик бизин юртлу докторланы, профессорланы ва академиклени атлары, Арасейни айланып, бютюн дюньягъа яйылгъан. Мен бу очеркимде бирдагъы-бир машгъур алимни гьакъында да лакъыр этме сюемен.

Гьасан Магьамматрасулович Оразаев 1947-нчи йыл, январ айны 20-сында Тёбен Къазанышда саният устаны агьлюсюнде тувгъан. Юртдагъы орта школаны охуп битдирген сонг, 1966–1969-нчу йылларда асгер къуллугъун кютген. Дагъыстан пачалыкъ университетге охума тюшюп, ону тыш эллени тиллерин уьйретеген факультетин яхшы къыйматлар булан битдирген. 1977-нчи йылдан башлап, бугюнлеге ерли Дагъыстан илму центрны тарихи, археология ва этнография институтунда старший илму къуллукъчу болуп ишлей.

Ташып агъагъан уллу оьзенлер де гиччи булакълардан башлана. Илмугъа бакъгъан уллу сююв де Гьасанны юрегинде мактапда охуйгъан яш заманында уянгъан. Тёбен Къазанышны ортасында ерлешген Гьасанланы уьйлери юртлулар кёп сююп барагъан ожакъ эди. Эпсиз ачыкъ юрекли Магьамматрасулгъа ва ону олжасы Нюржагьангъа абур-сый этип ахшамлар мунда хабаргъа кёп эргишилер ва къатынгишилер жыйыла эди. Тёбенавулда яшайгъан Жамав деген гишини хабарлары айрокъда къужурлу болгъан. Ол къолъязмаларда ва бусурман китапларда язылгъан дастанланы, назмуланы, хабарланы гёнгюнден биле. «Юсуп булан Зулайхатны», «Дагьир ва Зугьраны», Шихаммат къадини «Сапар ёлдашын», «Пайхаммарланы таварихин», Абусупиян апендини мавлетлерин арив ангы булан айта. Бир мююшде олтуруп Жамав агъавгъа тынглап турагъан 12 йыллыкъ Гьасан тарихи асарланы игитлерине ва оланы гьюнерлерине эпсиз уллу гьюрмет этген. Ол аз заманны ичинде атасыны зухунда бар бусурман китапланы ажамча охума уьйренген, сонг оланы къумукъ язывгъа гёчюрген. Школа чагъында таржума этген шо тарихи асарлары булангъы кёп япыракълы тептерлери Гьасанны китапханасында буссагьат да сакъланып тура.

Гьасанны асгерге къуллукъ этме ча­къыргъанда, ону бир къулагъына сувукъ тийип, яхшы эшитмей болгъан. Башгъалар гиччирек тетигин де залим этип айлана­гъанда, яшдан берли намусгъа байланып гелген Гьасан, комиссияны членлерине: «Мени асгерге алыгъыз», – деп тилеген. Гьасан Вологда деген йыракъ шимал шагьарда уьч йыл Ватангъа къуллукъ этип, чыныгъып гелди.

Дагъыстан пачалыкъ университетни о замангъы ректору Абуталип Абилович Абилов къол салып берген характерис­тикада булай сатырлар бар: «Гьасан Магьамматрасулович Оразаев университетде охугъан беш йылны узагъында гьар не затны да билме сюеген, бажарывлу ва эпсиз низамлы студент гьисапда танылды. Ол гьар йыл «дёрт» ва «беш» къыйматлагъа охуп турду. Студентлени илму жамиятында жагь кюйде ортакъчылыкъ этди. Яхшы охуйгъаны саялы, кёп керенлер савгъатланды. Илму-ахтарыв ишлерде гёрсетген гьаракаты учун университетни алимлерини совети Гь.Оразаевни аспирантурада охумакъ учун таклиф эте».

Амма Гьасан Оразаев охувун аспирантурада узатмагъан. Неге тюгюл, университетде охуй туруп, ол уьч йыл ахшамгъы дарслагъа юрюп, тарихи курсланы лап яхшы къыйматлагъа битдирген. Ол ярышгъа гьазирленген аргъумакъдай, оьзюн ишде сынама алгъасагъан ва 1977-нчи йылда СССР-ни илмулар академиясыны Дагъыстан филиалында тарих, археология ва этнография институтну илму къуллукъчусу болуп ишлеме башлагъан.

Бу йыл Гьасан Магьамматрасулович шо бир ишде, бир къуллукъда чалышагъанлы къыркъ йыл бите. Оьзю сайлагъан касбугъа гьакъ юрекден янашагъан алим Оразаев шо къыркъынчы йылны кимни де гьайрангъа къалдырардай натижалар булан къаршылай. Ол 330 илму асарны автору да дюр. Шолардан эллиси айрыча китаплар болуп чыкъгъан. Гьасан Оразаев онлар булангъы илму китапланы редактору да дюр.

Ол ажам ва латин язывлардан юзлер булангъы тюрлю асарланы къумукъ тилге гёчюрген. Гьасан Магьамматрасулович оьзюню яратывчулугъунда уллу алим Абусупиян Акаевни ругь варислигин къумукъ охувчугъа етишдирмек деген марипатлы ишни бойнуна алгъан. Шо бек къыйын борчну намуслу кюйде кютме де кюте. 1993-нчю, 1997-нчи ва 2010-нчу йылларда Гьасан Оразаев «Пайхаммарны ёлу булан» деген уьч китапны басмадан чыгъарды. Абусупиян апендини шиъруларын, тюркюлерин-назмуларын, дастанларын, масалларын, хабарларын ва башгъа асарларын къумукъ охувчулар онча да яхшы къабул этди чи, 6500 экземпляр булангъы шо уьч де китапны тиражы шоссагьат яйылып битди.

Гьали Гьасан Оразаев дёртюнчю китапны Даггизге бермек учун гьазирлеп тура. Ол «Мавлетлер» деген китапны уьстюнде де тындырыкълы кюйде ишледи. Бары да къумукъча мавлетлени текстлерин ажам язывдан кириллицагъа гёчюрдю ва олагъа баянлыкълар берди. Шо китап эки керен – 2005-нчи ва 2006-нчы йылларда басмадан чыкъды. 2000 тираж булан чыкъгъан шо китаплар да къумукъ охувчулагъа азлыкъ этди. Шо эки де китапны чомарт улан, къумукъ алим Нариман Абдуразакъов оьз харжына чыгъаргъан эди. Мен Гьасан Магьамматрасуловични бирдагъы-бир китабыны гьакъында лакъыр этме сюемен. Шо да – эндирейли Магьаммат Аваби Акъташини «Дербент-наме» деген тарихи асары. Асарда VII асруда Гюнтувушдан гелип, бусурман дин Дагъыстангъа ва башгъа ерлеге нечик яйылгъаны гьакъында айтыла. Китапгъа «Дербент-намени» къумукъ, орус ва ингилис тиллерде язылгъан къолъязывлары жыйылгъан. Асарны орус тилге Гьасан Оразаев гёчюрген ва огъар баш сёз язгъан. Ингилис тил савлай ­дюньягъа ­яйылгъанын айтсакъ, бу китапны Арасейден тышда да нечик уллу абуру болажакъны билежекбиз. Дербент шагьарны 2000 йыллыкъ байрамына ба­гъышланып басмадан чыкъгъан бу китапны бир экземпляры айрыча уллу этилип ва алтын булан накъышланып, бизин пачалыгъыбызны Президенти В.Путинге савгъат этилип берилгенликни де айтсакъ, Гь.Оразаевге этилген абур-сый нечик оьр даражада экени англашылажакъ. Сёз ёругъуна айтып къояйым, Гьасан Оразаев «Дербент-намени» беш тюрлю тиллерде язылгъан жы­йымын да онгарып, издательс­твогъа берген.

Гьасан Магьамматрасулович гьар йыл къумукъ юртлагъа илму сапарлар эте. Ол кёбюсю гьалда Эндирей, Яхсай, Тёбен Къазаныш, Гьели, Къарабудагъгент, Кёстек юртларда бола. Бу юртланы тамазалары булан ёлугъа, межитлеге вакъфу этилип берилген тезги арап китапланы, къолъязмаланы ахтарып таба. Азербайжанда, Тюркияда, Мисриде, Магьаммат-Мурза Мавраевни Темирханшурадагъы басмаханасында чыкъгъан кёп эсги китапланы ва къолъязмаланы да тапгъан.

Шо илму маълуматлар Гьасан Оразаев гьар йыл язагъан монографиялагъа ва макъалалагъа аслам къошум болуп токътай. Амма илмуну терен дериясына чомулгъан Гьасан Оразаевге кёп-кёп янгы ахтарывлар этме тюше. Шо мурат булан ол Магьачкъаладагъы, Ставрополь крайдагъы, Аштархан, Ленинград областлардагъы ва Москвадагъы пачалыкъ архивлерде кёп керенлер болгъан, тарыкъ къолъязмаланы, эсги китапланы тапгъан.

Гьасан Оразаев Москвадагъы, Санкт-Петербургдагъы, Софиядагъы (Болгария) пачалыкъ китапханалагъа да бир нече керен баргъан. Оланы фондларында Темиркъазыкъ Кавказда, чинкдеси, Дагъыстанда аввал заманларда болгъан агьвалатланы гьакъында айтылагъан, тюрк тилде язылгъан кёп къолъязмаланы ва эсги китапланы тийишли япыракъларын гёчюрюп алгъан. Чинкдеси, Истамбул шагьарда басмадан чыкъгъан Жалалутдин Къоркъмасовну «Константинопольгъа ёл гёрсетивчю» деген багьасы ёкъ китап булан таныш болгъан. Шо архивлерден ва китапханалардан табылгъан материалланы арасындан къумукъ шавхаллар ва башгъа бийлер ХVII асруда орус пачаланы атына язгъан кагъызлар; ногъайланы орус гьакимлер булангъы политика ва жамият аралыкъларын аян этеген къолъязмалар, Санкт-Петербургдагъы император университетни дарс беривчюсю яхсайлы Магьаммат-апенди Османовну гьакъында язылгъан кёп санавдагъы документлер Гьасан Оразаевни илму хазнасына уллу къошум болду.

1994–1995-нчи йылларда Гьасан Оразаев тюрк илму жамиятны чакъырыву булан Анкара шагьарда болду, ондагъы университетлени бирисинде ишледи. Аслу мурат – дюньяда тюрк тилде сёйлейген миллетлени умуми грамматикасын яратмакъ.

Гьасан Оразаев де, башгъа пачалыкълардан гелген ёлдашлар да къаныгъывлу кюйде ишлеп, шо илму асарны язып битдирген. Тюркияда яшагъан йылларында Гьасан Оразаев ХIХ ва ХХ асруну башында Дагъыстандан гёчюп гетген кёп къумукъ агьлюлер булан да, олар яшайгъан юртлар булан да таныш болгъан. Къумукъ тамурлары булангъы белгили жамият ва политика чалышывчулар булан лакъыр этген. Бизин къумукълар оьзлени элинден йыракъда яшаса да, тилин, адатларын, культурасын тас этмегенинден эпсиз сююнген.

Бютюн Арасейге белгили арабист, тарихи илмуланы доктору, профессор Амри Рзаевич Шихсайитов булай язгъан: «Гьасан Магьамматрасулович Оразаевни яратывчулукъ гьаракаты алимлени дюньясында уллу гьайранлыкъ тувдура. Илмуну тарихчилери шону теренден уьйренме герек». Гертиден де, Гьасан Оразаев – яллыкъ билмейген алим.

Ол Москвада юрегине этилген операциядан сонг да, курортларда ял аламан деп айланмады, шоссагьат ишге гиришип къалды. Бир заманны ичинде бир нече китапны уьстюнде ишлеме бола. Бугюнлерде эндирейли Ташав Гьажини гьакъында алим ёлдашы Исмайыл Ханмурзаев булан бирче китап язып тура. Ол имам Шамилни айтылгъан найыбы болгъан. Мычы­гъышгъа гёчюп, онда кёп йыллар яшагъан, ерли халкъны уллу абурун къазангъан. Саясанда гечинген. Мунда огъар уллу зиярат ишленген.

Филология илмуланы доктору, профессор Абдулгьаким Гьажиев булан бирче Гьасан Оразаев тёбенкъазанышлы алим Билал Алибековну эпсиз бай адабият ва фольклор варислигине багъышлангъан уллу китап язып туралар. Гьасан Оразаевни къумукъланы ислам адабиятына, тюркюлер язгъан Умму Камалны, Багъдат Алини, къакъашуралы Абдурагьманны ва оьзге аввалгъы шаирлерибизни яратывчулугъуна багъышлангъан китаплары да терен маъналы болажагъына бир де шеклик этмейбиз.

Гьасан Оразаев – къумукъ халкъны разилигин къазангъан алим. Огъар къумукълар «бизин халкъ алимибиз» деп де айта. Шо буса огъар пачалыкъ бермеген гьюрметли атлардан да сыйлы.

Гьасан да, Умрагьил де оьзлени татывлу агьлюсюнде уьч авлетни оьсдюрген ва тарбиялагъан. Олар уьчевю де оьр билимлер де алып, онгача агьлюлер де къуруп, иш булан да машгъул болуп, яшавда оьз ерин тапгъанлар.

Бугюнлерде Россияны язывчуларыны союзуну члени, алим, таржумачы, публицист Гьасан Магьамматрасулович Оразаевге 70 йыл бите. Биз ону юбилейи булан гьакъ юрекден къутлайбыз. Гёз алгъа тутгъан муратларына етишмек учун огъар яхшы савлукъ, узакъ оьмюр ва хадиргюнлер ёрайбыз.

Сапар чыкъсанг, къачып гече юхунг да,

Тангаланы танг къатывун гёзлейсен.

Эжеллени яшырылгъан зухунда

Тарихни къолъязмаларын излейсен.

Тапгъанларынг тёбе-аракъ болса да,

Бирдагъы да умут булан яшайсан.

Пагьму якъдан тенглешдирип алса да,

Абусупиян апендиге ошайсан.

Магьаммат-Наби Халилов,

шаир ва язывчу.

СУРАТДА: Гь. ОРАЗАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля