Умар Теменнай (Тюменли) (XIV-XV асрулар)

Тек нетерсен, шаирни аты халкъ арада нечакъы айтылып юрюлген буса да, ону къайдан гелгени, не къысмат сыралыкъда оьмюр сюргени аян тюгюл эди. Бу масъа­ла, заманлар гете туруп, аста-аста булан ачыкъ болма башлады. Шу тайпа соравлагъа жавап береген (Йырчы Къазакъны яшав ёлу гьакъында ону оьзюню йырлары инамлы материал берегенде йимик) гьар тюрлю тармакълардан чыгъып гелеген Умарны оьзюню поэзия асарлары шагьат болуп токътады.

Булай демек, бизде, Къумукъда, ону шиърулары табылгъанча, ону аты ­дюнья арада гюнчыгъышда, гюнбатышда – Европада гьечокъда белгисиз къалып тургъан демек тюгюл.

Ону шаирлик аты, шайыхлыгъы, герти аты бир керен сама айтылмай, Теменнай деп къоюлгъан аты булан 15 асруну орталарындан башлап, тап 19-нчу юз йылны ахырларына ерли, Тюркияда буса буссагьат-бугюнлеге ерли де арты уьзюлмей эсгериле ва айтыла геле.

Айтылса айтылсын, гьали болгъанча да бир керен де, бир ерде де, бир китапда да огъар «Теменнай» деп язылса тюгюл, Умар деп ону герти аты тутулмай.

Бу гьалгъа аслу себеп булай болма да ярай. Тюркияны къолъязыв китаплар сакъланагъан архивлеринде «Диван» китабында шаир оьзюн «Теменнай» деп белгилеген.

1546-нчы йылда язылгъан белгили адабиятчы ва алим Лятифини «Тезкиресинде» де шаирни аты янгыз «Теменнай» деп бериле, ону шайых ва шаир болгъанлыгъы ва ол Тюркиягъа къайдан буса да башгъа якълардан гелгинчи адам болгъанлыгъы да айтыла.

Шулай аты булан, арадан уьч юз йыллар оьтюп, Умар Теменнайны шиърулары бир-бир умуми маълуматлар 19 асруну инг белгили ориенталистлеринден бири Хаммер-Пургшталь «Тюрк поэзияны» жыйымы этилинип чыгъарылгъан немис тилге гёчюрюп бериле.

Мундан сонг Санкт-Петербург университетни профессору, тюрк тиллени касбучусу В.Д. Смирнов оьзюню 1891-нчи йылда чыкъгъан китабында биринчилерден болуп деп айтма ярайгъан кюйде, азербайжан поэзияны классиги Имамеддин Насимини, Умму Камалны ва Теменнайны шо девюрдеги тюрк поэзияны азат ойлу (поэты вольнодумцы) шаирлери деп, бир сыдырагъа салып къыйматлай.

Тюркиядагъы бугюнлердеги адабият ахтарыв ишлерде (оьрде эсгерилип гетгенде йимик) ва жыйым китапларда Теменнайны аты аз ёлукъмай, огъар бакъгъанда бир тамаша оьзтёрече янашывлар да юрюле.

Мундагъы адабиятчылар бир тавушдан Теменнайны Тюркиягъа къайдан буса бир ерден гелгенлигине ва ону герти аты аян тюгюллюгюне, олай да, ону «Диван» китабыны аслу багъымын гёз алгъа тутгъанда, Теменнай оьзюню поэзия яратывчулугъунда – гюнчыгъыш халкъланы арасында бек аты айтылгъан суфий шаир ва философ-хуруфист Фазлуллах Наими Астрабадинни таъсириндеги бир дервишлик (халандарлыкъ) алымы булангъы тасаввуф (мистик) шаир экенине малимлик билдирелер. Амма адабиятчыланы бирлери шону булан бирче Теменнайгъа: «Ол бир Аллагьы ёкъ адам болгъан, ол Тюркияны Къайсери шагьарына Ирандан – ону шагьы шагь Исмайылны хас тапшуруву булан гелген адамлардан болгъан», – деп язалар. Неге тюгюл, о далилсиз ой.

Бугюнгю тюркия адабиятчылары Теменнайны Къайсери шагьарда яша­гъанын ва бу шагьарны ювугъунда бар Йылантавну буччагъында гёмюлгенин айталар.

Шулайлыкъда, биз нени гёребиз? Гьали болгъанча да Теменнайны оьз аты бир ерде де эсгерилмей, ол къайсы халкъдан экени айтылмай, тунукълукъда къалып тура.

Амма яхшы ойлашып къарасакъ, ону юрюлюп турагъан «Теменнай» атында тувгъан ва яшагъан ерин гьис этме чакъы маъна бар.

Тюрк тилде «Теменнай» деген сёз «умутлу», «къастлы» деген маънада къоллана. Хаммер-Пургштальда шо сёзню оьрде эсгерилген кюйде къолламакъны тийишли гёре.

Мени къаравумда, иш башгъача болма тюше. Терик оьзен ташыгъанда, денгизге багъып эки бутакъ болуп агъа болгъан, бугюнлерде де Терикни шол (сол) агъымына оруслар ва къумукълар Тюменка яда Тюменнай дейлер. Магъа о сёзню маънасын Абдул Гьюсейн ва ону иниси Магьмут, уланы Бабай (Зайналабит) Ибрагьимовлар шулай англата эдилер.

Сув ташыгъанда Терикни денгизге багъып агъагъан сол бутагъы тез къуруп, онда ажайып, кёп къара лай жыйыла болгъан. Бу буса (лай) бек пайдалы топуракъ кюйлевюч гьисапда чачыв майданларда пайдалы кюйде къолланып юрюле гелген. Шону учун да шо ерлеге не тюменлай яда тюменнай деп айтылгъан. Умарны генг арада айтылгъан аты да ону тувгъан ата юртуну атындан гелген.

Иш гертиден де шолаймы, бир нече тарихлерде ёлугъагъан маълуматлагъа къулакъасып къарайыкъ.

Оьрде эсгерилип гетгендей, халкъны арасында кёп тюрлю кюйде айтылып гелегенни гьисапгъа алмай къойсакъ да, 15-нчи юз йылда яшагъан къоюнкъалалы къумукъ шаир Умму Камал оьзюню «Шейуллагь» деген шиърусунда Умарны тувра атын тутуп эсгере, ону ва ону булан бирче бизге гьалиге аз белгили – Къуланкъызны, Керимни ва Атаны оьзюню халкъыны оьзюнден алда болгъан уллу хазинелерине (сыйлы адамларындан) санай.

Биз алда атын тутгъан алим Хаммер-Пургшталь оьзюню «Алтын орда пачалыгъыны» тарихине багъышлангъан китабында, Акъсакъ Темирни Дагъыстандагъы ва Шимал Кавказдагъы давларындан хабар бере туруп, мундагъы Акъсакъ Темирге къаршылыкъ билдирген адамлардан Магьмутну ва Умар Табанскийни эсгере. Шу маълумат буса Умар Теменнайни ва Исмайыл Камалны шиъруларында тувра атын тутуп айтылмакъ бола: оьзюню бир нече шиъруларында оьзюню къалантар Магьмут булан ювукълугъун, эл якълавчу ишде юрек бирлигин эсгерип язгъан.

Мени шу къайдалы ахтарыв ишлериме бек уллу инанч береген дагъы да эки-уьч маълумат-намелер – аслу гьалда къолъязыв китаплар болду… Оланы башлапгъысы Къызлар районну Александровка юртунда яшайгъан Магьамматов Абдулмуслимни ва Келеметов Ялдавну тептерлеринден мен Умарны шиъруларын тапдым ва язып алдым. Оланы булай сатырлары:

Тюменли – деймен – Тюменли,

Тюз авлакълы, чув элли,

Къувлары къувзакъ, туварлары гюренли,

Тюменли де неге бола – къув элли – деме чи мени кёп затлагъа тюшюндюрдю…

Гьали мен айтагъан зат совет яшавну етмишинчи йылларыны башында эди. Мени учун Умар Теменнай булан байлавлу ахтарывларыма янгы гюч берирдей мен бир де къаравулламайгъан эки аламат болду.

Бабай Ибрагьимов бир гюн Къызлардан Магьачкъалагъа бир гелишинде мени яныма, ишге, университетдеги кафедрагъа гирип гелди, къолундагъы газетге чырмалгъан бир къалын эсги китапны чыгъарып: «Сен муну гёрмегенсендир, шу Аткъайларда эди, ондан берли эки-уьч йыл да бола болгъандыр, – деп, о китапны магъа къарама берди. – Къызлар шагьарны музейине берме алып бараман», – деп де къошду…

Къарадым, Бабайны уллу атасы Зай­налабитни къолъязыву. Мен ону хатын тезден таный эдим. Китапны ич бетине «Чокъ-Наме», яни, «Къаму-Наме» деп язылгъан. Мен Бабайгъа бир гече сама китапны магъа къой, деп тилеп, рази этдим. Бабай Магьачкъалада турагъан къызардашын гёрме гетди… Мен гечени узагъында олтуруп, шо китапда бар тюрк ва къумукъ тилли материалланы кёбюсюн гёчюрюп алдым. Яхшы англамасам да, арап тилде язылгъан язывларын да охуп чыкъдым. Китап 126 бетден бирикген эди. 1891-нчи йыл деп тархы да гёрсетилген эди… Лап да мени учун тамашасы – китапны бир бошлукъларында Аткъай Гьажаматовну карандаш булан язылгъан белгилери бар эди, оланы биринде Умар-Эфендини ва М-А. Османовну атлары да эсгериле эди.

Шу китапдан мен алда бир де атларын эшитмеген Абдулмажит Фаллагьини, Мюгьини, Асеси Шамсини ва аз буса да мен билеген Тюменли Умарны, Умму Камалны ва Аманхорну шиъруларын, Алчакъ йыравну бир йырын язып алдым.

О йылларда тез заманны ичинде уллу китапны копиясын чыгъармакъ тынч масъала тюгюл эди. Дагъы да алып къарарман деген умут булан экинчи гюн «Чокъ-Намени» Бабайгъа къайтарып бердим. Мен шо гюнлерде ону атасы А-Гь. Ибрагьимовну «Аманхор» деген романын янгыдан чыгъарма печатгъа гьазирлейген гюнлерим эди. Шо саялы Бабай булан бирдагъы ёлугъувлагъа умутлу эдим.

Бабай магъа гетегенде: «Я, бир зат да айтмайсан», – деди.

«Бу китапны гьалиге бир музейге де берме, оьзюнгде сакъла», – деп бувардым.

Арадан заман гетип, мени тапшурувума гёре, белгили адабиятчы Солтанмурат Акъбиев Къызларгъа бир нече керен «чабып» барып гелди. Бабай оьзю авруп ята эди. Ол уллу атасындан ва оьзюню атасындан къалгъан къолъязывланы чырмап алып барып, о заман шагьар музейни башчысы Д. Васильевге берген эди. Узун сёзню къысгъасы, минг багьана айтып, музейчилер биз о китапланы дагъы гёрмесни «политикасын» юрютдюлер. Ондан сонг, Бабай гечинген сонг, мени эсимде, шо китапланы ахтара баргъанлар да бош-бошуна къайтып гелгенлер. Муна бугюнлер мен Ибрагьимовлагъа къардаш тиеген адамгъа шо китапланы къысматын иш этип сорап къарадым. Ону магъа берген жавабы булай болду. О замангъа Д. Васильев оьзю де ёкъ, ондан сонггъу музейчилер Ибрагьимовланы китаплары гьакъда гьеч эшитгени-билегени де къалмагъан…

Тюзюн айтгъанда, 80-нчи йылларда Дагъыстанда «Тенглик» деген «революция» башланып, шу тайпа ахтарыв ишлеримден магъа кёп йыллагъа айрылып турма тюшдю…

Яхшы чы шо йылланы ичинде Моск­вагъа бир барывумда магъа алда Т. Макаров язгъан къумукъ тилни биринчи грамматикасын тапма кёмек этген Румянцев библиотеканы алдагъы жаваплы къуллукъчусу татарлы Агьмадов Агьмат-Эфенди ёлугъуп къалды. Ол магъа айтып инандыргъан кюйде, 1852-нчи йылда Тифлис шагьарда шол Т. Макаров чыгъаргъан къумукъланы хрестоматиясын (биринчи антологиясын) охугъан. Шонда «Дербент-Наме» булан янаша Тюменли Умарны ва Йырчы Къазакъны шиърулары барны токъташдырып айта эди.

О китап, Агьмат-Эфенди айтагъангъа гёре, Румянцев библиотекагъа Жалал Къоркъмасовну тутгъан сонг, ону Моск­вадагъы ишинде жыйылгъан фонд йимик гелтирилген болгъан.

Нечакъы излесек де, биз о заманлардагъы архив материалларда бир нече керенлер эсгериле буса да, Макаровну хрестоматиясын оьзюн тапмагъа болмадыкъ.

Бугюнлерде бизге етген бир тюрлю маълуматлагъа гёре, гетген юз йылны башындагъы адабият ва илму чалышывчуларыбыздан Абусупьянны ва Шихаммат-къадини къолунда Умар Тюменлини бир тайпа шиърулары болгъан. Оланы бирлерин Шихаммат-къади башгъа къумукъ суфий шаирлени шиърулары булан Къакъашуралы Абдурагьманны тюрклерин айры китап ва шолагъа къошуп Умарны бир нече шиъруларын да басмадан чыгъаргъан…

Бу гезик «Ёлдашны» бетинде бизин къолубузда бар аз буса да милли адабият учун бек уллу маъналы болуп гёрюнерден Умар Теменнайны бир нече шиъруларын беребиз, инанабыз, Умар Теменнайны яшавун ва яратывчулугъун мекенли уьйренив бютюнлей гележекни иши.

Амма гьалиденокъ бютюн милли культурабыз учун бек маъналы болуп чыгъардай къаравубузну шу ерде язмакъны тийишли гёребиз.

Умар Теменнай булан бирче бизин маданият тарихи гелишибизде, мундан алдагъы язывларыбызда атлары айтылгъан Рейгьан Бухарай, Умму Камал, Аликулихан Валаи булан бирче гьали болгъанча айтардай тергевге алынмай тургъан Умар Теменнайны яшаву ва яратывчулугъу бизин милли культура барлыгъыбызны бирдагъы бир сыйлы бети ачыла.

Latifi. Tezkiretü – ? – ?ulara/ Istanbul? 1334 h.

Hammer-Purqstall.Geschichte der Osmanischen Dichtkunst bis auf unzere Zeit. Pesth, 1836-1838. (в трёх томах, т.1. стр. 214-215).

В.Д. Смирнов. Очерк истории турецкой литературы. Спб, 1891, с. 43.

Dr/ Rasim Deniz. Hacilarli mesti ve Temennai. Bilqi yurdu. Gençlik Derqisi, 2008, л 5, б. 20-21. A/ Golpinarli/ Divan ?iiri. Istanbul. 1954. Türk tasavvuf ?iiri Antolosisi.

Hammer-Purqstall. Geschichte qer qoldenen Horde in Kiptschak das ist, Der Monqolen in Russland. Pesth. 1840, стр. 362-363.

У. Теменнайны шиърулары газетни алдагъы номеринде берилди.

Шимхаммат-къади. Абдурагьман Къакъашуралыны тюрклери. Темирхан-Шура, 1909 й.

Суратда: Умар Теменнай.

Тарихи сурат.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля