Халкъыбыз огъар багъышлап, «Ана сёзю – алтын тав», «Аталар сёзю алтындыр», «Аталар сёзлери – яшавну онг гёзлери» ва башгъа айтывлар яратгъаны да янгыз ойну теренлигин суратлап къоймай, юрекни иссилигин, асиллигин ва гёзеллигин сездире, гьатта башгъа миллетлени вакиллерини тергевюн оьзюне тарта, сукъландыра.
Мекенликге гёчюп, булай бир гезикни гьакъында айтмагъа сюемен: 70–80-нчи йылларда Гюйдюрмесге Борагъан якъдан гиреген бойда ашхана ишлей эди. Борагъанлылар онда кёп бола эди. Шо ашхананы буфетинде Дуся деген ачыкъ юзлю, яхшы чагъына етген тиштайпа ишлей эди. Борагъанлылар, ашханагъа гирип: «Здравствуйте!» – десе, Дуся:
– Здравствуйте, брагунцы! – деп жаваплана эди. Бир гезик мен огъар:
– Гюйдюрмесде хыйлы башгъа миллетлер де яшай, сиз биз борагъанлылар экенни нечик айырасыз? Биз барыбыз да орусча сёйлейбиз чи, – деп сорагъан эдим.
– Кёп тынч айыраман, къумукъ тил мени къулагъыма асил йырдай чалына, гьатта къумукълар орус тилни де йымышакъ, асил этип сёйлей, – деген эди. Айтмагъа сюегеним: асил къумукъ тилибиз бизин битимибизге асилликни урлугъун да чача, шо бизин хасиятыбызда сабурлукъну ва саламатлыкъны уятмагъа имканлыкъ тувдура…
Борагъан школада 80-нчи йылларда Сотник Лидия Тимофеевна деген муаллим хыйлы йыллар физикадан дарслар юрютюп турду. Борагъандан къайтгъан сонг, ол Обоянь шагьарда бир школада ишлей. Бизин муаллимибиз З.Х.Хубаевагъа йиберген кагъызында ол: «Бугюн мунда мен ишлейген школаны Борагъан школа булан, охувчуларын да охувчуларыгъыз булан теглешдирсе, Борагъан школа – женнет. Охувчуларыгъыз да – малайиклер», – деп язгъан эди.
Школагъа гьар къайдан гелген комиссия да охувчуларыбызны низамына береген шолай багьаны кёп гезиклер эшитгенбиз. Шо гьакъ герти. Мен бизин охувчуланы шолай асиллигин коллективни яхшы ишлемегинден деп макътанмакъдан арекмен. Шо асилликни олагъа «Алтын табубузну» яшавгъа «онг гёзлери» бакъдырагъангъа инанаман.
Белгили болгъаны йимик, дюньяда 6 мингге ювукъ тил бар, оланы гьариси оьзюню макъамы-сеси булан дюнья яшавун ажайып безей. Инсанны лап асил борчу – оланы аяп, асырап сакъламакъ. Шо тиллени бек гёзел симфониясында къумукъ тил айрыча асил ренк берип ону безейгенге гьакъ юрекден инанаман. 40-дан да артыкъ тюрк тиллени агьлюсюнде, тюрк алимлени токъташдырывуна гёре, инг де гёзели ва асили – къумукъ тил. Шо асил тил къургъан юваш психология, ясайгъан сабур ва саламат хасият къумукъ халкъны абурун да, сыйын да, къысматын да къура гелген. Гьалиден сонг да къуражакъгъа тах инанаман.
Буса да, охувчу, сакълыкъ тувдурардай себеплер де ёкъ тюгюл. Оланы гьакъында айтыла, языла, амма герек даражада чы нечик де, гьатта бир чара да гёрюлмей. Нечакъы йыл бола дагъыстан тиллени гьакъында закон ёкъ деп къычырагъаныкъ? Бу гьал ачыкъдан-ачыкъ гёрсетип турмаймы сёзде болгъан булан, милли тиллени гьайы ишге гёчмейгенни. Школаларда ана тилден, адабиятдан китаплар етишмей, барлары да тозула, кемий. Школаны китапханасында къумукъ тилден чебер китаплар ёкъ, методика баянлыкълар, диктант жыйымлар, сёзлюклер ёкъ, сагьатлар аз.
Инсан, ашкъазанны гьайын этегени йимик, ой къазаныны (ругь азыгъыны) гьайын да этмеге герекмейми дагъы? Аша яшар учун, яшама ашар учун, дей бизин асил халкъыбыз. Аша, гьар къайсы ягъындан да оьс, халкъынгны менлигин болдур, барлыгъын оьсдюр, миллетингни гётер. Яшларыбыз ана тилибизни, тарихибизни, маданиятыбызны, инчесаниятыбызны билмей буса, оланы оьсдюрмеге къаст къурмай буса, яшавубуз толу тюгюлю англашылмаймы?
Нечакъы заман бола башлапгъы класларда билим беривню ана тиллерде юрютмеге герек деп хабар къурагъаныкъ. Амма ону яшавгъа чыгъармагъа алгъасамайбыз. Заман буса гете, янгы наслу оьсе. Ана тилден орус тилни яхшы билеген наслу оьсе (бу затгъа къаршы тюгюлбюз), тек шону булан бирге, ана тилде сёйлемеге сюймейген (осал сёйлейген саялы) яшёрюмлер де бар. Бугюн шолай яшёрюмлер ата да, ана да дюр. Гьали тувагъан яшлагъа къакъакъ йырны ким йырлар? Телевизордан берилеген мультфильмлер янгыз орусча юрюле, гьайлек йырлар да, озокъда, орусча берилегени белгили. Бугюнгю яш аналар: «Не башгъа къайсы тилде сёйлесе де?» – дей буса, къайда барагъаныкъ гёрюнюп турмаймы?
Гёзлерибизни де ачып юхламайыкъ, ажайып асил, исбайы тилибизден яш наслуну айыра турабыз чы. Асил ва гёзел тилибиз булан асиллигибизни тас этмек бар. Ёлавчу токътагъан булан, заман токътамай. Заман оьсеген затны оьсдюрегени йимик, бузулагъан затны да хатирсиз кюйде буза. Билим берив, маданият ва инчесаният гьаман да оьзюню къазанчы булан тюгюл, кёмек харж булан яшай.
Аз санавлу халкълардан амалгъа гелген Дагъыстан йимик регионлар пачалыкъны ягъындан хыйлы харжлар талап этедир. Яшавну бары да тармакълары хайырлы болуп бир пачалыкъ да яшамай. Билим беривде гьар къайсы пачалыкъ да шо кёмек харжланы талап этип яшайгъаны белгили. Не харжлар бола буса да, миллетни сакъламаса, ону милли маданиятын, ругьун оьсдюрмесе, ярайгъан затмы дагъы? Савлай инсанлыкъ учун да миллетлени, оланы тиллерин, маданиятларын ва инчесаниятларын сакъламакъ уллу иш рагьмулу ва сыйлы борч ва уллу даража тюгюлмю дагъы?!
Инсанны табиат къургъан хас ёлу бар. Шо ёл – инсанны ана тили. Шо тилде ону ою оьсмеге, чыныкъмагъа да герек деп токъташдыра алимлер. Айтагъаным, башлапгъы класларда яшны ой къурув кюрчюсю салына. Ону яш билмейген тилни уьйрете туруп къурмакъ – яшны охувгъа гьаваслыгъын тас этмей, оьз гючюне базмайгъан этип, охувдан уьркютмек бола деп токъташдыра илму идаралар ва сынавлу педагоглар.
Айтагъаныкъ, бирдагъы да такрарлайыкъ: башлапгъы класларда билим берив ана тилде юрюлмеге герек. Шо гьакъда инамлы кюйде айтылагъаны ва язылагъаны нечакъы заман бола, тек министерлик оьзюню эсги ёлун узата. Неге? Республиканы Гьукуматы шону талап этмейген саялы. Оьрдегилеге де артыкъ аваралар тарыкъ тюгюл буса ярай. Артыкъ аваралар болмаса, яхшы гьасиллеге етмеге болмайгъаны барыбызгъа да ачыкъ тюгюлмю дагъы?
Гьукуматгъа къарап турмай, ата-ана, школа, муаллимлер, жамият этмеге болагъан хыйлы пайдалы гьаракатлар да бар. Мисал учун, школагъа гележек яшланы гьайы охума гелгинче 2–3 йыл алда башланса, ата-аналаны кёмеги тиймек бар. Муаллимлер ата-аналар ана тилге айрыча тергев бермеге герекни англатмагъа тарыкъ. Ана тилни уьйренив булан бирге шо бизин асил тилибиз береген асил къылыкъ къыйылажакъ, авлетлерибиз насипли болажакъ. Не ёл бар? Уьйде, яшлар бавунда, школада яшланы чагъына гёре ана тилде язылгъан дисклер болмагъа герек. Олар булан уьйде нечик ишлемеге тарыкъны ата-анагъа муаллимлер англатса яхшы.
Шо иш школаны тергевюнде юрюлмеге герекдир деп эсиме геле. Ондан къайры да, 60–70-нчи йылларда школаларда орфоэпический режим юрюле эди: дарсларда да, гьатта танапусгъа да охувчулар бир-бири булан да, муаллимлер булан да орус тилде сёйлемеге борчлу эдилер. Энни яшав бюс-бютюнлей башгъачалай айлангъан, шо саялы да, школаларда ана тилден орфоэпия режим юрютмеге неге ярамай? Ана тилден класдан тышда охувну пропагандасы бары муаллимлени гьамангъы тергевюнде болмагъа герек. Къумукъ адабиятгъа, чебер сёзге ва инчесаниятгъа гьаваслыкъ уятмакъ – элине, халкъына сююв уятмакъ бола. Оьзюню элин ва тилин сюймейген ватандаш башгъа элни ва башгъа тилни сюер деп айтмагъа къыйын.
Абас Мамаев.
Мычыгъыш Республика, Борагъан юрт.
Мекенликге гёчюп, булай бир гезикни гьакъында айтмагъа сюемен: 70–80-нчи йылларда Гюйдюрмесге Борагъан якъдан гиреген бойда ашхана ишлей эди. Борагъанлылар онда кёп бола эди. Шо ашхананы буфетинде Дуся деген ачыкъ юзлю, яхшы чагъына етген тиштайпа ишлей эди. Борагъанлылар, ашханагъа гирип: «Здравствуйте!» – десе, Дуся:
– Здравствуйте, брагунцы! – деп жаваплана эди. Бир гезик мен огъар:
– Гюйдюрмесде хыйлы башгъа миллетлер де яшай, сиз биз борагъанлылар экенни нечик айырасыз? Биз барыбыз да орусча сёйлейбиз чи, – деп сорагъан эдим.
– Кёп тынч айыраман, къумукъ тил мени къулагъыма асил йырдай чалына, гьатта къумукълар орус тилни де йымышакъ, асил этип сёйлей, – деген эди. Айтмагъа сюегеним: асил къумукъ тилибиз бизин битимибизге асилликни урлугъун да чача, шо бизин хасиятыбызда сабурлукъну ва саламатлыкъны уятмагъа имканлыкъ тувдура…
Борагъан школада 80-нчи йылларда Сотник Лидия Тимофеевна деген муаллим хыйлы йыллар физикадан дарслар юрютюп турду. Борагъандан къайтгъан сонг, ол Обоянь шагьарда бир школада ишлей. Бизин муаллимибиз З.Х.Хубаевагъа йиберген кагъызында ол: «Бугюн мунда мен ишлейген школаны Борагъан школа булан, охувчуларын да охувчуларыгъыз булан теглешдирсе, Борагъан школа – женнет. Охувчуларыгъыз да – малайиклер», – деп язгъан эди.
Школагъа гьар къайдан гелген комиссия да охувчуларыбызны низамына береген шолай багьаны кёп гезиклер эшитгенбиз. Шо гьакъ герти. Мен бизин охувчуланы шолай асиллигин коллективни яхшы ишлемегинден деп макътанмакъдан арекмен. Шо асилликни олагъа «Алтын табубузну» яшавгъа «онг гёзлери» бакъдырагъангъа инанаман.
Белгили болгъаны йимик, дюньяда 6 мингге ювукъ тил бар, оланы гьариси оьзюню макъамы-сеси булан дюнья яшавун ажайып безей. Инсанны лап асил борчу – оланы аяп, асырап сакъламакъ. Шо тиллени бек гёзел симфониясында къумукъ тил айрыча асил ренк берип ону безейгенге гьакъ юрекден инанаман. 40-дан да артыкъ тюрк тиллени агьлюсюнде, тюрк алимлени токъташдырывуна гёре, инг де гёзели ва асили – къумукъ тил. Шо асил тил къургъан юваш психология, ясайгъан сабур ва саламат хасият къумукъ халкъны абурун да, сыйын да, къысматын да къура гелген. Гьалиден сонг да къуражакъгъа тах инанаман.
Буса да, охувчу, сакълыкъ тувдурардай себеплер де ёкъ тюгюл. Оланы гьакъында айтыла, языла, амма герек даражада чы нечик де, гьатта бир чара да гёрюлмей. Нечакъы йыл бола дагъыстан тиллени гьакъында закон ёкъ деп къычырагъаныкъ? Бу гьал ачыкъдан-ачыкъ гёрсетип турмаймы сёзде болгъан булан, милли тиллени гьайы ишге гёчмейгенни. Школаларда ана тилден, адабиятдан китаплар етишмей, барлары да тозула, кемий. Школаны китапханасында къумукъ тилден чебер китаплар ёкъ, методика баянлыкълар, диктант жыйымлар, сёзлюклер ёкъ, сагьатлар аз.
Инсан, ашкъазанны гьайын этегени йимик, ой къазаныны (ругь азыгъыны) гьайын да этмеге герекмейми дагъы? Аша яшар учун, яшама ашар учун, дей бизин асил халкъыбыз. Аша, гьар къайсы ягъындан да оьс, халкъынгны менлигин болдур, барлыгъын оьсдюр, миллетингни гётер. Яшларыбыз ана тилибизни, тарихибизни, маданиятыбызны, инчесаниятыбызны билмей буса, оланы оьсдюрмеге къаст къурмай буса, яшавубуз толу тюгюлю англашылмаймы?
Нечакъы заман бола башлапгъы класларда билим беривню ана тиллерде юрютмеге герек деп хабар къурагъаныкъ. Амма ону яшавгъа чыгъармагъа алгъасамайбыз. Заман буса гете, янгы наслу оьсе. Ана тилден орус тилни яхшы билеген наслу оьсе (бу затгъа къаршы тюгюлбюз), тек шону булан бирге, ана тилде сёйлемеге сюймейген (осал сёйлейген саялы) яшёрюмлер де бар. Бугюн шолай яшёрюмлер ата да, ана да дюр. Гьали тувагъан яшлагъа къакъакъ йырны ким йырлар? Телевизордан берилеген мультфильмлер янгыз орусча юрюле, гьайлек йырлар да, озокъда, орусча берилегени белгили. Бугюнгю яш аналар: «Не башгъа къайсы тилде сёйлесе де?» – дей буса, къайда барагъаныкъ гёрюнюп турмаймы?
Гёзлерибизни де ачып юхламайыкъ, ажайып асил, исбайы тилибизден яш наслуну айыра турабыз чы. Асил ва гёзел тилибиз булан асиллигибизни тас этмек бар. Ёлавчу токътагъан булан, заман токътамай. Заман оьсеген затны оьсдюрегени йимик, бузулагъан затны да хатирсиз кюйде буза. Билим берив, маданият ва инчесаният гьаман да оьзюню къазанчы булан тюгюл, кёмек харж булан яшай.
Аз санавлу халкълардан амалгъа гелген Дагъыстан йимик регионлар пачалыкъны ягъындан хыйлы харжлар талап этедир. Яшавну бары да тармакълары хайырлы болуп бир пачалыкъ да яшамай. Билим беривде гьар къайсы пачалыкъ да шо кёмек харжланы талап этип яшайгъаны белгили. Не харжлар бола буса да, миллетни сакъламаса, ону милли маданиятын, ругьун оьсдюрмесе, ярайгъан затмы дагъы? Савлай инсанлыкъ учун да миллетлени, оланы тиллерин, маданиятларын ва инчесаниятларын сакъламакъ уллу иш рагьмулу ва сыйлы борч ва уллу даража тюгюлмю дагъы?!
Инсанны табиат къургъан хас ёлу бар. Шо ёл – инсанны ана тили. Шо тилде ону ою оьсмеге, чыныкъмагъа да герек деп токъташдыра алимлер. Айтагъаным, башлапгъы класларда яшны ой къурув кюрчюсю салына. Ону яш билмейген тилни уьйрете туруп къурмакъ – яшны охувгъа гьаваслыгъын тас этмей, оьз гючюне базмайгъан этип, охувдан уьркютмек бола деп токъташдыра илму идаралар ва сынавлу педагоглар.
Айтагъаныкъ, бирдагъы да такрарлайыкъ: башлапгъы класларда билим берив ана тилде юрюлмеге герек. Шо гьакъда инамлы кюйде айтылагъаны ва язылагъаны нечакъы заман бола, тек министерлик оьзюню эсги ёлун узата. Неге? Республиканы Гьукуматы шону талап этмейген саялы. Оьрдегилеге де артыкъ аваралар тарыкъ тюгюл буса ярай. Артыкъ аваралар болмаса, яхшы гьасиллеге етмеге болмайгъаны барыбызгъа да ачыкъ тюгюлмю дагъы?
Гьукуматгъа къарап турмай, ата-ана, школа, муаллимлер, жамият этмеге болагъан хыйлы пайдалы гьаракатлар да бар. Мисал учун, школагъа гележек яшланы гьайы охума гелгинче 2–3 йыл алда башланса, ата-аналаны кёмеги тиймек бар. Муаллимлер ата-аналар ана тилге айрыча тергев бермеге герекни англатмагъа тарыкъ. Ана тилни уьйренив булан бирге шо бизин асил тилибиз береген асил къылыкъ къыйылажакъ, авлетлерибиз насипли болажакъ. Не ёл бар? Уьйде, яшлар бавунда, школада яшланы чагъына гёре ана тилде язылгъан дисклер болмагъа герек. Олар булан уьйде нечик ишлемеге тарыкъны ата-анагъа муаллимлер англатса яхшы.
Шо иш школаны тергевюнде юрюлмеге герекдир деп эсиме геле. Ондан къайры да, 60–70-нчи йылларда школаларда орфоэпический режим юрюле эди: дарсларда да, гьатта танапусгъа да охувчулар бир-бири булан да, муаллимлер булан да орус тилде сёйлемеге борчлу эдилер. Энни яшав бюс-бютюнлей башгъачалай айлангъан, шо саялы да, школаларда ана тилден орфоэпия режим юрютмеге неге ярамай? Ана тилден класдан тышда охувну пропагандасы бары муаллимлени гьамангъы тергевюнде болмагъа герек. Къумукъ адабиятгъа, чебер сёзге ва инчесаниятгъа гьаваслыкъ уятмакъ – элине, халкъына сююв уятмакъ бола. Оьзюню элин ва тилин сюймейген ватандаш башгъа элни ва башгъа тилни сюер деп айтмагъа къыйын.
Абас Мамаев.
Мычыгъыш Республика, Борагъан юрт.
