Къумукъланы гьакъыл хазнасындан

 

   Шавхалны уланы Далгьат бийни хабары


Шавхалны уланларыны арасында Далгьат дегени болгъан. Халкъ бу бийни кёп сюе болгъан, абурлай болгъан. Бу Къазанышда бий болуп тургъан.



Шавхал халкъ оьзюнден Далгьатны кёп сюеген саялы, уланына агъу берген. Уланыны уьстюне барып, нечиксен дегенде, уланы (ону бек арив мыйыкълары болгъан), бир мыйы­гъын уьзюп, бармагъына чырмап:



– Яхшыман, атам, – деп айтгъан.



Уланы оьлген. Атасы оьзюне агъу бергенни биле болгъан, тек билсе де чи, атасы берген сонг, ичген, дейлер.



Темирханшурада турагъан орус офицер, полковник болгъан (фамилиясын унутуп къалгъанман). Шавхал бугъар неге къатын алмайсан, къатын алсанг яхшы деп айтгъан. (Буланы аралыгъы яхшы болгъан). Полковник шавхалгъа: «Алар эдим, шо сени уланынг Далгьат йимик уланлар туважакъны биле бусам», – деген. Шогъар шавхал бек дёнген деп де айталар.



Шавхалны уланы оьлгенде ясда къызардашы шулай йылай болгъан деп де айталар:



«Эт хуртланса, туз себер,


Туз хуртланса, не себер?»


 

Буйрукъ береген къатын


 


Бир юртда яшайгъан бир къатын болгъан. Ону къапусуну тыгъырыкъ эшиги аваз этип ачыла болгъан. Шо авазны эшитген сайын, ол гелеген гишиге бир къуллукъ буюрмай къоймай болгъан.



Бир гюн мадрасада шо къатынны хабары чыгъа. Шонда молла: «Мен барып къарайым, магъа да буюрармы экен», – дей…



Молла ача къапуну, къатын къычыра:



– Гьей, гелеген, шондан легенни алып гел чи!



Молла легенни алып, уьйге гире. Къатын, молланы гёрюп:



– Вуя, сен чи молла болгъансан, легенни алгъан еринге салып къой! – деген. Сонг молла мадрасагъа къайтып геле. О заман мадрасадагъылар огъар:



– Сизге де буюрдуму къуллукъ? – деп сорай.



  – Воллагь, сизге бир къуллукъ буюра буса, магъа экини буюрду, – дей молла.


 

Гелешмиши булан гёрюшювде заманны агъымы

 


Оьркъазанышлы бир гиши Къадардан биревню къазакъ тутгъан болгъан. Ол гьар ахшам Къадаргъа барып, гелешмишин гёрюп, эртен къайтып геле болгъан. Хозяйыны:



– Не къан тюшген сагъа онда барып, эртен къайтып гелмеге дегенде:



– Бёркюмню бир ягъындан башгъа ягъына бургъан чакъы да гёрюнмей шонда гече туруп гелген заманым, – дей болгъан ол.


 

О дюньяда къайсы тилде сорав алына экен?


 


Бир мычыгъышлы болгъан, ол оьзюню ана тилинден ва къумукъ тилден къайры, башгъа бир тилни де билмей болгъан.



Мычыгъышланы 1944-нчю йылда высылка этип йибергенде, шо гиши башлап Къазахстангъа тюше. Ондагъы ерли халкъ булан сёйлеме, къатнама тарыкъ бола чы, бу мычы­гъышча сёйлей – олар англамайлар, о заманларда орус тил де онча яйылып битмеген, не бу мычыгъышлы, не къазахланы кёбюсю орусча къатнашып да болмайлар. Артда бу, нечик болар экен деп, къумукъ тилде сёйлеп къарай – булар бир-бирин толу кюйде дегенлей англайлар.



Арадан заман гетип, бу мычы­гъышлыны Къыргъызстангъа чыгъа­ралар. Онда да ол янгыз къумукъ тилни кёмеклиги булан къыргъызлар булан къатнаша.



Мычыгъышлы о якъларда яшай туруп, тюрлю-тюрлю ишлер булан байлавлу болуп Уьзбекистангъа, Тюркменистангъа бара. Уьзбеклер, тюркменлер, кёбюсю башгъа миллетлер булан да ол къумукъча къатнашма бола.



Артда ол мычыгъышлы:



– Воллагь, о дюньяда да сорав алагъанда къумукъ тилде алагъан болма герек, – деп айтгъан дейлер.


 

Кирпини канты

 


Сынчы деп белгили болгъан бир къарт къатын авлакъда тегенеклени арасында дым ерде бир кирпини тутуп, уьюне гелтирип, къув ястыкъда ятдырып, алдына аш да, сув да салып сакълай. Кирпи буса пашман болгъан, не аш ашамай, не сув ичмей, гьар заман бир затгъа чы кант этип тура болгъан.



– Не затгъа ол кант эте экен? – деп ойлашып, къарт къатын гече тынглап къарама токъташа. Кирпи булай кант этегенни ол эшите ва англай деп айтыла: «Ватаным, ватаным, ватаным! Сагъа етип болмай, ярылма тураман!»



– Ай, гьайван, бизге йимик сагъа да оьз ватанынг аявлу экен! – деп, къарт къатын кирпини элтип, шо тутгъан ерине салгъан деп айталар.


 

Тапшурма ва жавап


 


Бир къатынны эри де, уланы да, эркъардашы да агъачлыкъгъа гьавгъа гете. Гьавда булар уьчевю де уьйдеги къатын къайсыбызны бек сюе экен деп эришелер. Шо къатынны тергеме сююп, эринг де, уланынг да, эркъардашынг да гьав этегенде оьлген деп хабар йибере. Ол къатын йылай туруп булай айтгъан:



Акъ къойланы ярыгъы,


Амалым – гёзюм ярыгъы.


Семиз къойланы сюрю,


Амалым – гёзюм нюрю.


Баргъаным, бир сени де чи сюе эдим,


 


Амалым, бир сени йимик боламы?


Барса, эр де болагъан,


Тапса, яш да болагъан,


Излесе табылмайгъан,


Ананг оьлсюн – анадаш.


«Анам, бешни бири къайдадыр?!» – деп къычыргъан къызны ёммагъы



Бир болгъан, бир болмагъан, бир юртда бир тулкъатын болгъан. Бу къатынны бир къызы болгъан. Ол къыз гюнде беш мичари ашай болгъан.



Бир гюн сувгъа гетгенде анасы беш мичари де этип, бирин тёшек арагъа къысдырып олтура. Шо арада къатынны ягъына гелип бир къойчу да олтура.



Сонг къыз сувдан гелип, акъчалыгъын яхшы ерге салып битгинче барып, тастымалгъа къарай. Къараса, къарасын, дёртден башгъа мичари чи ёкъ. Къыз чабып, эшик алгъа чыгъып:



– Анам, бешни бири къайда?! – деп къычыра.



– Тёшек арагъа къысдырып къой­гъанман, къызым, – дей анасы.



  – Яхари, не бешни биридир ол айтып къычырагъан? – дей къырыйында олтурагъан къойчу.


 – Не бешни бири болагъандыр, мени къызым гюнде беш юн тюте, мен бугюн языгъым чыгъып, шо юнлени бирисин тёшек арагъа салып яшырып къойгъан эдим, – дей тулкъатын.



– Олай буса, шу къызынгны магъа бермесенг, бир де амал ёкъ! – дей къойчу.



– Сен сюйсенг, берирмен, – дей тулкъатын.



Ал, шондан къойчу, тулкъатынны къызын да алып, яшамагъа башлай. Къой къыркъагъан заманда айгъыр арба булан юн де гелтирип айта:



– Ма сагъа юн, сюйсенг, бешни тют гюнде, сюйсенг, онну тют, мен къотангъа бармасам болмай, – деп, юнню де къотарып, къойчу гете.



Къойчуну къатыны, гече болгъанда янгыз да къалып, алдына бир юн де, банка бал да салып, отбаш алда юн тютмеге олтура. Къатын мандырып, бармагъы булан банкадан бал да ялап, юн тюте болгъан. Юн де бармакъларындагъы балгъа ябушуп, хола-хола болуп къала болгъан. Къатын да бармакъларындагъы юнню сибирип алып, отбашдагъы отгъа уруп, гюйдюрюп йибере болгъан.



Ол да отгъа уруп, гюйдюре турсун, биз гелейик шайтанланы пачасына. Шайтанланы пачасыны уланыны базыкъ бутуна гамишни башы чакъы бир чыгъыв чыкъгъан болгъан. Шайтанлар гьав-гьав деп, ер бавурлар къыдырып, шогъар дарман тапмай болгъанлар. Шолай дарман къыдырып гелеген шайтанланы бириси къойчуну уьюню къалкъысына минип, тюнгюлюгюнден тынглай. Тынгласа, уьйде башгъа тавуш ёкъ. Тек тюнгюлюгюнден бир тютюн геле бек тамаша ийиси булангъы.



Шайтан барып пачасына айта, шо ийисге ва шо тютюнню пусуна уланынгны элтип, тютюн къайрыкъ деп. Пача: «Элтигиз», – дей.



Шайтанлар элтип, уланны чыгъы­вун тюнгюлюкден чыгъагъан тютюнню пусуна туталар. Бишип пил-пиллеп турагъан чыгъыв тютюнню пусу тиймек булан тешилип, агъып, саппа-сав болуп къала.



Шайтанлар элтип, уланны пачагъа гёрсетелер. Пача айта шайтанлагъа, гьали барыгъыз да барып, шо уьйню еси не буюрса да этигиз деп.



Шайтанлар жыйылышып барып, къойчуну къатынына сорайлар,  «Сен бизин пачабызны уланын сав этдинг, биз сагъа не яхшылыкъ этейик?» – деп. Къатын айта: «Шу мени юнюмню тютюп, тарап, ийирип, согъуп халилер, думлар, арбабашлар этигиз», – деп. Шайтанлар танг болуп ярыкъ болгъунча, хали булан халчаны, дум булан арбабашны этип, согъуп, бюклеп, тизип, къойчуну уьюню къалкъысына тийдирип къоялар.



Эртен къойчу гелип къарай, къараса, уьюню бир ягъы хали булан халчагъа, арбабаш булан думгъа толгъан.



– Я, къатын, бу не зат?! – деп сорай къойчу.



– Не зат болагъандыр – шо сен гелтирген юн гьар гюн муну башын тутуп турайымы, бу гече танг къатгъынча олтургъан эдим, барын да этип, шунда тёбе этип, тизип къойдум, – дей къатын.



Къойчу бек тамаша болуп:



– Яхари, къатын, дюньяда сени те­нгинг тапмагъа къыйын! – деп, сёйлеп турагъанда ачылып турагъан эшикден таба уьйге гирип геле бир къара къонгузакъ. Къатын атылып туруп, зухдан бир къув назбериш алып, шону уьстюне къонгузакъны да салып, уьстюне дарай ювургъан да ябып: «Таман, пакъыр, гьали сама да рагьатлан, шунда ятып тур», – дей къонгузакъгъа.



Къойчу, дагъыдан-дагъы тамаша болуп:



– Яхари, къатын, о къонгузакъгъа олай этип нетесен? – дей.



– Нетегендир, шо мени анамны анасы, шо да мени йимик юн ишлей туруп, къонгузакъ болуп къалгъан, – дей къатын.



– Я, тюгюлдюр, къатын! – дей къойчу.



– Воллагь, дюр, эркек, – дей къатын.



– Воллагь, къатын, олай буса, бугюнден сонг бармагъынгны тюгюл, тырнагъынгны да тийдирмессен юнге, сен къонгузакъ болагъан зат болмай къалсын! – дей къойчу.



Дагъы  юн де тютмей къатын къойчу булан яшап къалгъан.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля