Къумукъ ва дагъыстан адабиятны пагьмулу чалышывчусу
Камал Абуковну яратывчулугъуну оьзтёречелигин сёйлесек, ону гьаракаты, этген къошуму адабиятны, азындан, дёрт тюрлю яны булан байлавлу экенин эсгерме тюше: чебер яратывчулукъ (прозаик ва драматург гьисапда), танкъыт (критика), адабият илму (литературоведение), таржумачылыкъ. Гиччирек макъаланы ичинде К. Абуковну булай кёп тармакълы яратывчулугъун толу кюйде къуршама чы нечик де, ону тюрлю-тюрлю йылларда къумукъ ва орус тиллерде басмадан чыкъгъан кёп санавдагъы китапларыны, асарларыны, макъалаларыны янгыз атларын эсгерип къойма да имканлыкъ ёкъ.
К. Абуковну адабият яратывчулугъуну башланыву булан рас гелеген оьтген асруну алтмышынчы йыллары тарихге «йылы йыллар» гьисапда гирген. Белгили кюйде, шо «йылы йыллар» уьлкебиздеги инчесаниятны (шону ичинде чебер адабиятны да) оьсюв ёлунда айрыча агьамиятлы болуп токътай. Ачыкъ этип айтгъанда, инчесаният шо девюрде оьмюр сюрюп юрюйген коммунист идеологияны гьатдан озуп этеген таъсиринден, къысасларындан азатланып (толу кюйде болмаса да), оьзюню юзюн герти чебер эстетика талаплагъа багъып бурувда биринчи абатларын алма башлай.
Масала, биз К. Абуковну асарларында «йылы йыллардан» алдагъы девюрлерде адабиятыбызда гьар абатда дегенлей ёлугъагъан Ленин, партия, инкъылап ва коммунист идеология булан байлавлу шолай оьзге темаланы, суратлавланы тапмажакъбыз. Терсине, язывчуну яратывчулугъунда аслу тергев инсанны оьз яшавун суратлайгъан уьягьлю-къылыкъ, сююв йимик масъалалагъа бакъдырылгъанны эслежекбиз («Мен гюнагьлыман, Марьям», «Атъёкъкъушну тавушу», «Балъюртну ярыкълары», «Къартны гёзьяшлары» ва ш.б.).
Бу макъалабызда биз адабият дарсларда проза асарны чеберлик аламатларын уьйренив булан байлавлу оьзтёречеликге айрыча тергев бакъдырма ва шону да язывчу Камал Абуковну «Мен гюнагьлыман, Марьям» деген повестине асасланып гёрсетме сюебиз.
Язывчуну бу асары къумукъ школаланы 11-нчи класлары учун тизилген «Дагъыстан адабият» деген охутув китапгъа гирген. Эсгермеге герек: повест гьалиден элли йыллар алъякъда яратылса да (1963 – 1967-нчи йылларда язылгъан), бу асар бизин девюрде де оьзюню чебер, маъна гючюн, агьамиятлыгъын тас этмеген, о гьали де охувчуланы тергевюн тарта, олар ону бек иштагьлы кюйде охуй. Шону да себеби – повестни къужурлу сюжети, енгил охулагъан тили, баш игитлени келпетлери, оланы арасындагъы таза сююв. «Мен гюнагьлыман, Марьям» деген повестни бу эсгерилген янларындан къайры да, тамаша къужурлу чеберлик аламатлары бар. Гьали шолагъа тергев бакъдырып къарайыкъ.
Белгили кюйде, Камал Абуковну бу повестинде инг аслу масъала болуп, гьашыкълыкъ, сююв масъаласы токътай. Ачыкъ этип айтгъанда, мунда асарны баш игити Жамалны насипсиз, тюзелмеген, огъар талчыкъ, дерт гелтирген сюювю суратлана.
Повестни лап башынданокъ автор бизге шо сюювню къысматын къужурлу чеберлик аламатны кёмеклиги булан – табиатны аламатын (жие терекни) суратлавдан таба гёрсетип бере: «Мен жагьил заманда атабыз терезени тюбюне гелтирип жие терек орнатгъан эди. Шо, тирилип, бой салып, арив оьсюп гетди. Терек башлапгъы йыл чечек ачгъаны эсимде. Ача дегенде де ачдымы дагъы, къарагъанда, гёз къамашардай ап-акъ болуп. Бир де башгъа тюгюл эди къуда арбадан тюшген, акъ чиллелер гийген гелинден. Бизин посагъагъа аякъ баса турагъан гелинден… Сонг гечелени биринде, эсде ёкъ ерден, сувукълар тюшюп, къырланы къырав басып, шо жие терекни чечегин уьшютюп, аявсуздан ерге тёгюп къойду» (9-нчу бет). Повестни охугъан сонг, асарны игитлери Жамалны да, Марьямны да арасындагъы сюювню къысматы жие терекни къысматы булан рас гелегенин гёребиз.
Муаллим охувчуланы повестдеги бу суратлавгъа гьазир тергевюн бакъдырып, асарны охуп битген сонг буса, бу ерине къайтып иш гёрсе яхшы. Масала,олагъа шулай соравлар берме ярай: «Нечик ойлашасыз, повестде жие терекни суратлав не мурат булан берилген? Бу суратлав асарда не йимик чебер рольну кюте?»
Повестни башгъа еринде Камал Абуков игитлерини арасындагъы сюювню къысматын охувчусуна бирдагъы башгъа чеберлик аламатдан – Жамалны тюшюнден таба алданокъ билдире: «Гечени узагъына тюш-тюл булан талашып чыкъдым. Марьям бизин уьйлени сибирип, жабарларына шере берип айлана… Бирден уьйню орта аркъалыгъы сына, къалкъы чёге. Мен къоркъуп уяндым (16–17-нчи бетлер). Муаллимге охувчуланы тергевюн бу тюшге де бакъдырма тюше. Асар охулуп битген сонг, алдагъы чебер аламатгъа (жие терекни суратлавгъа) байлавлу салынгъан соравлар йимик соравлар салынса яхшы, масала: «Нечик ойлашасыз, бу тюшню Жамалны Марьям булангъы сюювюню къысматы булан байлавлугъу бармы? Бар буса, нечик байлавлугъу бар?»
Повестде Жамал Марьямгъа оьзлени арасындагъы сюювню белгиси гьисапда савгъат этген таракъ да къужурлу чебер рольну кюте. Асарны ичделигинден англашылагъан кюйде, хоншу юртгъа авруйгъан анасыны къызардашын гёрме деп барагъан Марьямны Хасай бир нече ёлдашлары да булан бирче къачырып къоя. Амма Марьям Жамалгъа бакъгъан якъдагъы сюювю учун оьзюнден болагъан гьаракатны эте, нечакъы бола буса да талашып, ябушуп айлана. Шону исбатламакъ учун, асарны шо ерине тергев бакъдырып къарайыкъ: «Марьям эки керен оланы (Хасайны ва ону ёлдашларыны – А.С.) къолундан сыпкъырылгъан, къачма къарагъан, тек олар къызны артындан етишгенлер, къолларын буруп, авзуна явлукъ тыгъып, арбагъа миндирме айлангъанлар. Шо талашывда Марьямны башындагъы таракъ тюшген болгъан. Къыз эренлени къолундан бирдагъы къутулгъан, дёртаякъланып, хумну къоллары булан хотгъап, ону табып, чачларына салгъан. Хасай таракъны чыгъарып алып, ташлама къарагъан. Къыз ону къолун хапгъан ва таракъны къойнуна салып яшыргъан» (34-нчю бет). Муаллим охувчулагъа бу суратлавну тувра маънасындан къайры да, гёчюм маънасы барын англатып берме герек: бу ердеги Марьямны таракъ учунгъу гьаракаты, талашыву, къасты Жамалгъа бакъгъан якъдагъы сюювню сакъламакъ учун этилеген гьаракат, талашыв, къаст болуп токътай.
Лап ахырында да гёчюм маънасы булангъы, бирдагъы бир чебер рольну кютеген къужурлу суратлав бериле. Жамалны къатыны Зарипат, эри оьзлеге Марьямны гече къалмакъ учун алып гелгенин гёргенде, юхлайгъан яшын да юмарлап алып, караватны тюбюндеги чемоданын да тутуп, уьюнден чыгъып гете. Эр-къатынны арасында тувулунуп турагъан бу татывсузлукъгъа янгыз бир оьзюн айыплы гьисаплайгъан Марьям да, Жамал булан къалып къалмай, Зарипатны арты булан чыгъып ол да гете. Сонг асарда берилеген шулай суратлавгъа тергев берип къарайыкъ: «Мен оьзюм не этегенни билмей, полда ташланып къалгъан яшны гёлеклерин, бетъявлукъну алып, телевизорну уьстюне атдым. Сонг ичдеги уьйге гирдим. Аягъыма бир зат чырмалды. Ярыкъны ягъып къарасам – аякъ тюбюмдеги Зарипатны инг де тизив, инг де арив, яхшылыкълагъа гиеген гёлеги. Шо гёлекде энни мени туфлилеримни уллу дамгъалары гёрюне эди… Мен аягъым булан гёлекни мююшге атдым ва эшиклени де дырбайтып ачып, къыргъа чыкъдым» (61-нчи бет). Муаллим охувчулагъа Жамал «Зарипатны инг де тизив, инг де арив, яхшылыкълагъа гиеген гёлегине салгъан уллу дамгъаланы» гёчюм маънасын да англатып берме тюше: гёчюм маънасында къоллангъанда, бу ердеги шо дамгъалар, Зарипатны гёлегине тюгюл, ону яшавуна, къысматына салынгъанлыкъны англата.
Адабият асарны чеберлик аламатларын уьйренивню агьамиятлыгъы оьтесиз уллу. Бу иш охувчуланы чебер оюн оьсдюрме яхшы имканлыкълар тувдура, оланы асарны гьар-бир янына бакъгъан якъдагъы тергевлюгюн иттилешдире, оьзю адабият асарны уьстюнде юрюлеген ишни де къужурлу эте. Шо буса охувчуну дарсда гечилеген асаргъа, савлай адабиятгъа бакъгъан якъда иштагьлы эте. Охувчуланы китапгъа, адабият асарланы охувгъа бакъгъан якъдагъы иштагьлыгъы баргъан сайын тёбенлешип барагъан бизин девюрде буса бу ишни агьамиятлыгъы дагъыдан-дагъы артыкъ.
А. Солтанмуратов,
Дагъыстан халкъланы адабиятларыны
кафедрасыны заведующийи,
филология илмуланы кандидаты, доцент.