Лап да къатты недир?
Бир иш сюймейген улан кёп яшагъан ва кёпню гёрген Дутушгъа:
– Дюньяда лап къатты недир? – деп сорагъан.
Кёп де ойлашмай, Дутуш:
– Ер, – дей.
– Вагь, болма кюй ёкъ. Ерни чи адам не булан да тешип бола, – деп тамаша бола ишсюймес.
– Дюр. Сен инанмай бусанг да, шолай: сени йимик башыбузукъланы гётерип, чыдап турагъан ерден къатты бир зат да болмас, – дей Дутуш огъар.
Жапарны дарсы
Охув йылны орталарында Къазмаавул школагъа тергев геле. Шо адам да, ачувгъа йимик, Жапарны дарсын тергеме сюегенин англата. Шо заман Жапар школада сурат дарсны юрюте болгъан. Тергевчю де булан класгъа гирип, Жапар дарсны башлай.
Дарсны башлай туруп, ол яшлагъа:
– Яшлар, бугюн биз хыярны суратын этежекбиз. Барыгъыз да доскагъа къарагъыз, – деп, досканы ортасында хыяргъа бек аз ошайгъан бир зат этип, – гьали ишлеме башлагъыз, – дей.
Дарсны ахырында Жапар яшлар этген суратланы тергеп, барына да яхшы къыйматлар сала. Дарс битгенде учительскийде тергеме гелген адам Жапарны дарсын анализ этме башлагъанча огъар:
– Жапар, сен этген зат хыяргъа ошамай эди чи. Шону нечик англатма боласан? – деп сорай. Жапар бек сабур кюйде:
– Мунда англатма зат ёкъ. Биринчилей, бизин юртну топуракълары башгъа ерлерде йимик сюрюлмей-сугъарылмай. Шо саялы да, хыяр бираз оьсюп, сонг бурулуп, бурчгъа ошап къала. Мен этген хыяр тап шолай эди. Экинчилей, бизин яшлар шолай хыярны болмаса гёрмеген. Мен башгъа кюйде этген бусам, олай хыяр боламы деп, инанмажакъ эди. Шо саялы яшлар оьзлер гёрген, ашагъан хыярны суратын этдилер ва тийишли къыйматлар алдылар, – деген.
Дарман
Авруп ятагъан Дутушну гёрме Жапар бир шиша гьаракъы да алып бара.
– Бу – бары затгъа дарман, – деп, Жапар стакангъа бираз гьаракъы къуюп, Дутушгъа узата.
– Воллагь, герти айтасан: шо дарман экенни ким де англар, – деп иржая Дутуш.
– Нечик? – деп тамаша бола Жапар.
– Нечик болагъандыр, дармангъа йимик аз къуйдунг чу эливашны, – дей Дутуш.
Бизде ёкъ затлар
Жапар бир гезик докторгъа бара. Доктор, ону тергеп:
– Сизге витаминлер етишмей. Гьар гюн сют, эт, емишлер ашама герек, – дей.
Жапар, бек тамаша болуп:
– Доктор, сен чи бизде болгъанда йимик билдинг бизин уьйде ёкъ затланы, – дей.
Къапубузну таныгъангъа йылайман
Бир къатынны он эки яшы болгъан. Оланы бириси авруп оьлюп къала. Анасы гьалек болуп, уллу яс этип йылай.
– Яхари, дагъы да он бир яшынг бар. Адатгъа да, динге де къыйышмайгъан кюйде олай неге йылайсан! – деп, огъар бирев айып этгенде, о къатын булай деген:
– О яш оьлген деп йыламайман. Азирейил къапубузну таныгъангъа йылайман.
Гёзюм чыкъгъанча йылармы эдим?!
Бир гёзю сокъур къыз болгъан. Ол оьсе, эрге барма ярайгъан чагъына етише. Гёзю сокъур экенге бек къыйналып, анасына булай деп сорай:
– Анам, бир гёзюм нечик сокъур болуп къалды?
– Воллагь, къызым, гиччи заманынгда къайчы булан ойнайгъанда, гёзюнге тюртюлюп гетди, – дей анасы.
– Неге берген эдигиз дагъы къайчыны?
– Бер деп йылай эдинг чи.
Къызы, йыламсырап:
– Нете, йыласам, гёзюм чыкъгъанча йылармы эдим? – деген.
Уллананы оьмюрю
Бир гезик бизге къарт къатын гелди. Ол авруйгъан уланын гёрмеге гелген. Шагьарда дагъы турма ери ёкъ саялы, бизге къонакъ болду.
Мени уланым Давут къонакъланы кёп сюе. Къонакъ къатын сумкасындан къозлар чыгъаргъан вакътисинде, Давут огъар:
– Сагъа нече йыл бола? – деп сорады.
Къарт къатын айланасына къарады, тишлерсиз авзуну ичин гёрсетип иржайды, сонг яшны башын сыйпап, бармакъларын бюклеп, булай деди:
– Оьзюнг ойлаш: бир керен йигирма битсе, бирдагъы керен йигирма болса, уьчюнчю гезик де йигирма къошулса, дагъы да йигирманы яртысы да.
Кюйге къарагъанда, шо чагъында да къатынлар оьзлеге болагъан чакъы йылланы билдирме сюймейлер. Къатынлагъа оьмюрюн сорамагъыз, олар къайсы чагъында да гёзеллигин сакълай.
Ишараланы маънасы
Ёлда айырылгъан къатыны ёлукъгъанда, эри огъар юмурукъ гёрсетген. Къатын да оьзюню бармагъын башына тюртюп, айландырып, башынга етишмей деген ишараны этип гетген.
Олар, ярашып, къошулгъан сонг:
– Сен магъа неге юмурукъ гёрсете эдинг? – деп сорагъан къатын.
– Мен сагъа къоркъув бермей эдим. Юмурукъ йимик мени къысып сакълап болмадынг дей эдим. Сен не ишара этген эдинг? – деген эри.
– Мен де, хари, айрылыв мени башыма етишмейгенликден болгъан деген затны англата эдим, – деген къатын да.
Герб этген кёмек
Эндирейли Алихан Алиханов кёп йылланы узагъында Эндирейдеги Ленинни атындагъы колхозну председатели болуп ишлеп, ону оьр даражагъа етишдирген. Оьзю де савлай Дагъыстанда ва тышда белгили адам болгъан.
Бир керен юртгъа «специалист» гелип, бадиржан чачма, оьсдюрме герек дей. «Бизин юрт тав тюпде ерлешген, кёп топуракъларыбыз сугъарылмай, бадиржангъа буса кёп сув тарыкъ. Бизин ерлеге будай къыйыша», – деп, Алихан англатма къараса да, «специалист»: «Оьрдегилер шолай буюра», – деп гете.
Буса да, Алихан оьзю айтагъанны этип, будай чачдыра. Шо да Магьачкъаладагъы гьакимлеге етишип, муну обкомгъа жыйынгъа чакъыра. Обкомдагъылар муну айыплап, такъсырламагъа кюй излей. Алихан олагъа тынглап туруп, сонг тамдагъы СССР-ни гербин гёрсетип:
– Шо гербде нени сураты бар? – деп сорай.
– Будайны, – деп жавап бола.
– Гьона, шо бизин гербибизде салланып-салланып бадиржанланы сураты болгъанда, мен де шону чачарман, – дей Алихан.
Бары да пысып къалалар – совет герб чи!
Илмуну башы недир?
Мундан кёп йыллар алдын бир арив саламат улан охумагъа Маккагъа гетген. Уьйде буса муну авур къатыны къала. Улан Маккада 15 йыллар тура.
Охуп битип къайтып гелегенде, бугъар бир ёлавчу ёлугъуп сорай:
– Къайдан гелесен, къардаш?
– Охума барып, битип гелемен. Уьйде болмагъаным 15 йыл бола, бизин ерлени бек сагъынгъанман, – дей ол да.
– Яхшы, къардаш, 15 йыл охуп гелеген адам айт гьали, илмуну башы недир?
Улан хыйлы ойлашып, 15 йылны узагъында оьзю охугъан затланы хабарлама башлай, тек илмуну башы не экенни англатып болмай. Артда ёлавчуну оьзюне шону айтмакъны тилей. Ол да:
– Илмуну башы – сабурлукъ, – деп жаваплана.
Улан ёлун узатып, юртуна ете. Уьюне гиргенче, терезеден къарай. Къараса, къатыныны тизлерине башын да салып бир жагьил ятгъан. Бу улан шо ерде хынжалын сувуруп, оланы экисин де оьлтюрме айлана. Шо мюгьлетде бираз алда ёлавчу айтгъан сёзлер эсине тюшюп, сабурлукъ этме токъташа. Уьйге гиривюнде, къатынына:
– Бу кимдир? – деп сорай.
– Вуя, сени уланынг. Сен ёкъда яш оьсмей деп турамы эдинг! – дей къатыны.
Шо гиши бираз сабурлукъ этмеген буса, къатынын да, 15 йыллыкъ уланын да оьлтюрежек эди.
Жин Хаммат
Бир гиши ахшам вакътиде атгъа да минип кёпюрден оьтюп барагъан вакътиде, биревню бек акъырагъан тавушун эшите. Атындан да тюшюп къараса, бир арив уланъяш бар. Гётерип атыны алдына да салып, ону уьюне алып геле. Сакълап муну уллу этелер. Амма гьар Аллагьны гюнюнде булагъа шо яшдан таба зарал болса тюгюл, пайда болмай болгъан.
Бу яш жинни яшы болуп чыгъа. Ону аты да – Хаммат болгъан. Гьар гюн Хамматны ягъына адамлагъа гёрюнмейген кюйде жинлер геле болгъан. Жинлени мурады – адамланы оьзлеге къайтармакъ. Гьар гелсе, жинлер ариден къычыра болгъан:
– Хаммат ва Хаммат!
– Гьав! – деп жавап бере болгъан Хаммат.
– Нете, биз айтагъан зат боламы?
– Аз заман къалгъан.
Бу гишини Хаммат этеген заралгъа лап ачуву чыгъып, ону тутуп соя ва къатынына:
– Сал гьали къазангъа Хамматны бир гесегин. Этин ашап сама юрегимни ял этейим, – дей. Шолай этме де этелер. Этге де тоюп, бу гиши юхлама ята.
Бирдагъы гюн гелген жинлер дагъы да:
– Хаммат ва Хаммат! – деп къычыралар. Адамны ичинден таба Хаммат:
– Гьав! – деп жаваплана.
– Нечикдир ишлер? Биз айтагъан затлар боламы?
– Биз гьали мурадыбызгъа етдик. Адамны юрегини лап уьстюнде олтургъанман. Адамгъа не сюйсем де этдирме боламан, – деп жаваплана Хаммат.
Шо гюнден тутуп, жинлер адамны къанына-жанына гирген дей. Алдын адамлар кёп яхшы болгъанлар деп айталар. Оланы шайтанлар, жинлер яман этгенлер. Шону учун гьасси болгъанда: «Тьфу, налат шайтангъа!» – деп къойма тарыкъ деген уллулар.
Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ, профессор
