Ол оьзюню тувгъан гюнюнде де аявлу школасына гезикли дарсларын этмеге гелген. Дарслар… Шо дарслар ону узакъ 56 йыл муаллим касбусунда нечесе керенлер болгъан? Нечесе наслуланы ол шагьра ёлгъа узатгъан, нечесе яшёрюмлени алдында илмуну терен сырларын ачгъан. Оланы санавун ол оьзю де билмей, амма ишлей, янгы наслуланы яшав ёлгъа узата…

Сувдай агъып гетеген 80 йыллыкъ оьмюрюню ичинде ону башындан нелер оьтмеген?.. Немис елевчюлени къолуна тюшген Нальчик шагьарда йиберген йыллар, институт, йыракъ, ят юртда гёрген тарчыкълыкъ ва сююв. Дюр, сююв де ону башын-гёзюн чырмагъан, ватанындан арекде янгы ожакъ тутмагъа, янгы яшав башламагъа борчлу этген.

Людмила Макаровна Чихрадзе 1934-нчю йылда Къабарты-Балкъар республиканы Нальчик шагьарында тувгъан. Шо девюрде тувгъан оьзге яшла­ны йимик, Людмила Макаровнаны яшлыгъы да давдан алдынгъы ва давну къагьрулу йылларында оьте. Людмила Макаровнаны атасы Макар Чихрадзе де бары да совет халкъ булан бирге фашист елевчюлеге къаршы дав эте ва давну биринчи гюнюнден башлап, ахырына етишгенче фронтда ябуша. Анасы буса Нальчикде яшлар-бавунда тарбиялавчу болуп загьмат тёге.

Биринчи класгъа яш Людмила 1942- нчи йылда бара. Амма узакъ къалмай, шагьарны немислер елей ва школа ишин токътата. Шагьарны къара «булут» баса, яшланы ва уллуланы юзюнден шатлыкъ тая.

–Биз, яшлар, шо вакътиде уллулар булан тенг болдукъ. Къыйынлыкь яшла­ны бир йылдан уллу этди, – деп хабарлай бола Людми­ла Макаровна шо йылланы гьа­къында. – Немис елевчюлерден, гюлледен, топланы яркъычларындан биз окопларда, подвалларда яшына эдик. Чыдадыкъ, чыдап болгъанча чыдадыкъ. Фашистлер бизин ругьубузну сындырып болмадылар.

Къагьрулу йылланы гьакъында айта туруп, Людмила Макаровна яшлагъа немислер шикалат пайлайгъан кюйлени, нечик анасы шо шикалатны ашамагъа къойма­гъанны эсгере бола. Яни, фашистлер яшлагъа береген кампетлени де агъуландырмакъ барны олар не билсинлер?

– Арадан йыллар гетген… Буса да ачлыкъ, анабыз гёргенче ашагъан шо шикалатны татлиси авузумдан гьали де таймагъан, – дей Людмила Макаровна. – Яшдан къалгъан эсделик гьисапда мен бугюнге ерли немис солдатлар къоллагъан сыныкъ бошгъапны да сакълагъанман.

1943-нчю йылда Нальчик шагьар немислерден толу кюйде тазалангъан сонг, яшлар учун школаны эшиклери гене ачыла ва оьзюню тенглилери булан бирге Людми­ла да школагъа бармагъа башлай. Буса да давну балагьы битмей.

Ачлыкъ, сувукълукъ… Школада дарслар битген сонг, яш­лар аналары булан бирге авлакълардан будайбашлар жыймагъа чыгъалар, оьзлер учун тюгюл, Ватаны учун ашлыкъ жыялар, тапшуралар. Тапшурулгъан ашлыкъгъа гёре яшлагъа гю­нюне 200 грам экмек бере. Шо 200 грам экмек яшланы оьлюмден къутгъара.

1953-нчю йылда Нальчикдеги М.Горькийни атындагъы 9 номерли орта школа­ны битдирип, Людмила Чихрадзе Къабар­ты-Балкъар университетни физика-мате­матика факультетини физика бёлюгюне охумагъа тюше. Арадан 5 йыл гетип, эсгерилген университетни битдирген яш физикни Дагъыстангъа, Адил Янгыюртгъа бакъдыра. Яш муаллимни алдына яшав­ну янгы къапусу ачыла.

Шондан берли арадан 56 йыл гетген буса да, ят юртда оьзюню башындан гет­ген агьвалатланы гьакъында айта ту­руп, Людмила Макаровна юртлу халкъ оьзюне этген абур-сыйны уллу гьюрмет бу­лан эсгере.

– Давдан сонггъу йыллар, озокъда, юртлагъа парахат яшав тез ва тынч­лыкъ булан гелмеген, – дей Людмила Макаров­на. – Мен Адил Янгыюртгъа гелегенде де, мундагьы гьалны гёз алдыма гелтирмеге къарай эдим. Юртда электрик гюч ёкъ эди, орамлар балчыкъ, гюзде чи гьатта этиклер булан да юрюмеге болмай эдик. Школа буса 2 сменада ишлей эди. Класларда да дарслар нап лампаланы ярыгъына юрюле эди.

Шо къыйынлыкъгъа да къарамай, Людмила Макаровна ва ону булан бирче гелген орус муаллим къызлар ишге гиришелер. Заман гете туруп, ишге тюшюне, ишин сююп де къалалар.

– Шо вакътилерде бизге лап да къы­йын зат хоншудагъы Туршунай юртдагъы тюкенге ашамлыкъ алмагъа бармагъа тюшегенлик эди, – дей Л.Чихрадзе. – Къышда, балчыкъда дарслардан чыкъгъан сонг яяваякъ­дан Туршунайгъа тюкенге бармагъа тынч тюгюл эди. Адам негер де чыдай. Биз де къыйынлыкъгъа уьйрендик. Эгер инг де насипли адам – кёп адамны насипли этген адам буса, мен де бугюн оьзюмню шолай насипли адамгъа гьисаплайман. Муаллим касбуну танглагъан адам яшавун оьзгелени насиби учун йибермеге борчлу.

Къысмат Ватанындан йыракъгъа ташлагъан къызланы юртлулар да тергевсюз къоймайлар. Оьзлерде ашамагъа не бар буса, юртлулар муаллимлер булан тенг бёлелер, иш ёлдашлары оьзлени янындан болагъан бары да кёмегин етишдирмеге къаст этелер. Шолайлыкъда, Къабарты-Балкъар республикадан гелген яш муаллимлер учун Адил Янгыюрт заманлыкъгъа, Люд­мила Макаровна учун буса даимликге гиччи ватанына айлана.

Яшлагъа билим бермек учун лап да уллу тас этивлеге тарыгъангъа да къара­май, Людмила Макаровна бугюн де гьа­лиден 56 йыл алда къысмат буюруп, Адил Янгыюртгъа гелгенине гьёкюнмей, некъадар, оьзю охутгъан, оьзюню гёз алдындан шагьра ёлгъа чыкъгъан яшлары яшавда  етишген уьстюнлюклеринден сююне, оланы атларын эсгере.

– Мени кёбюсю охувчуларым пагьмулу касбучулар болуп чыкъдылар, – дей Людмила Макаровна, мени булангъы лакъырын узата туруп. – Оланы кёплери, менден уьлгю алгъан йимик, бирлери муаллим касбугъа ес болдулар, оьзгелери – инженерлер, докторлар…  Оланы барын да эсгермеге де  бажарылмай. Чинкдеси, олар булан мен оьктем боламан.

            Белгили педагог да айтгъанлай, гертилей де, муаллимни сююнчю –охувчуларында. Людмила Макаровна да оьзю «чачгъан урлукълар» зая гетмегенге сююне. Ону охувчулары уллу оьрлюклеге етишгенге, намуслу ва Ватаныны алдында берген антына амин уланлар ва къызлар болуп оьсгенге шат бола…

Оьзю тувгъанлы 80 йыл битегенге чул да бермей, Людмила Макаровна астаракъ диванда олтурду. 80 йыл… Шо аз оьмюр тюгюл. Амма Людмила Макаровна учун буса шо йылланы боюнда болгъан агьвалатлар гёз алдындан нече де тез гете. Диванда олтура туруп, ол оьзю охутгъан, гьалиден 50 ва 40 йыл алда Адил Янгыюрт орта школаны тамамлап, къанатлары къатгъан къушлардай эркин Ватанны гьар янына чачылгъан  охувчулары огъар савгъат этгенни гьазиринде билмеди. Къолларында къызыл гюллери ва татлиликлер булан ону уьстюне охувчулары гирип гелгенде буса, Людмила Макаровнаны гёзлери оьзлюгюнден сувланды. Шо гёзьяшлар сююнчлюкню ва оьктемликни гёзьяшлары эди. Оьзю учун тюгюл, тюнегюнгю охувчуларында ол лап да яхшы къылыкъ – рагьмулукъну урлугъун чачмагъа болгъангъа ва олар яшавда оьз ерлерин тапгъан охувчулары булан  оьктем болду.

Яшлагъа билим беривде ва тарбиялавда етишген уьстюнлюклери учун, 1986-нчы йылда РСФСР-ни билим берив министрини къарарына гёре, «Халкъгъа билим беривню отличниги» деген белги, сонггъу йылларда «Загьматны ветераны», «В.И.Ленин тувгъанлы 100 йыл» деген медаллар ва кёп санавдагъы гьюрметлев грамоталар ва дипломлар булан савгъатлангъан. Людмила Макаровна Чихрадзени 80 йыллыгъын да савлай школа уллу байрам йимик къаршылады.

Оьзюню уллу чагъына да къарамай, Людмила Макаровна яшлагъа гьали де дарс бере, оьзюню сююмлю касбусун уза­та. Людмила Макаровна оьзю де мюкюр болгъан кюйде, гьар иш гюн ону учун уллу байрам, шат байрам.

Людмила Макаровна дарс береген кюйню гёз алгъа гелтирсе, ону гьар дарсыны агъымына тюшюп, ахырын-артын ойламай огъар «Муаллимлени де муаллими» деп тартынмай айтмагъа ярай. Амма уллу макътавланы ол оьзю де сюймей. Буса да ол тарбиялагъан юзлер булан адилянгыюртлулар учун ол гьаман да къоччакълыкъны ва чыдамлыкъны, асилликни ва тюбю  ёкъ сюювню жанлы уьлгюсю экенге шеклик ёкъ.

 

 

 

Герейхан Гьажиев,

бизин мухбирибиз.

Суратда: Л.Чихрадзе.