Эсги йырлардан леззет алабыз

 

Бу соравну оьзюне берип, бугюн сагьналаны бийлеген къайсы йыравубуз ойлашып къарагъан экен? Озокъда, бизин къумукъ йырны усталары, белгили йыравларыбыз бар. Эсли адамларыбызны арасында бугюнлерде де тахдан тюшмей, яш йыравланы концертлерин безеп, олагъа насигьат берме къарайгъан, сагьнада оьзлени тутагъан кююн, тынглавчугъа, къаравчугъа йырны етишдиреген кюйлени англатма къаст этип юрюйген Россияны халкъ артисткасы Бурлият Акашимовна Ибрагьимованы эсгермей болмайман.

Гертилей де, бизин музыкалы инчесаниятны эсге гелтирип сёйлесек, оьр даражада йырлама пагьмусу булангъы, оьзлерден сонг яратгъан халкъ ансамбллери сагьналаны оькюртген тавушлары булангъы йыравларыбызны йырларына бугюнлерде сагъынчлы кюйде тынглап, леззет алмагъа сюебиз.

Оланы арасында Татам Муратовну, Исбат Батталбекованы, Магьаммат-Запир Багьавутдиновну, Издек Изиеваны бизин йыр байлыгъыбызгъа этген къошуму тенглешдирме болмасдай уллу. Олар янгыз йырлагъандан къайры да, гьариси оьзлеге ювукъ музыкалы алатланы да согъуп бола эди. Радиодан йыравларыбызгъа оланы сесине, маъналы йырларына янгыдан къайтып тынглама сюесен.

Бугюн бизин арабызда, гертилей де, къаныгъып ишлеме къаст этеген, тынглавчу рази къалардай йырланы тапма, оланы уьстюнде ишлеп, маъналы йырланы йырлайгъанланы арасында Латип Шайыповну, Бурлият Элмурзаеваны, Зоя Чунаеваны, Зайнап Абсаматованы, Ру­къуят Гьамзатованы да атларын эсгерер эдим. Бу йыравлар гьариси тюрлю-тюрлю чараларда, фестивалларда ортакъчылыкъ этип, макътавгъа лайыкълы болуп гелген. Зоя Чунаева йылдан-йылгъа ортакъчылыкъ этеген «Играй, гармонь» деген Россияны оьлчевюнде оьтгерилеген аргъан согъуп йырлайгъанланы ярышында бизин халкъны йырларын танытып турагъаны сююндюре. Гертилей де, Зоя Чунаеваны йырлары халкъгъа ювукъ. Ол халкъ авуз яратывчулугъундан алынгъан йырланы да, гьалиги заманда язылгъан асарланы да, композиторлар булан да ишлеп, янгы йырлар яратма бажара.

Гьали бизин сагьналарда уллу атлар, башлар да салып, айдан-айгъа юрюлеген бирлешген концертлени гьакъында эсгерейим. Йылда бир керен тюгюл, бир нече керен гьар миллетни, мисал учун « Къумукъ эстраданы уллу концерти» деген йыр ахшамлар оьтгериле. Алданокъ билдирилген концертде ортакъчылыкъ этегенлени фамилияларына къарасанг, мунда йырламайгъан белгили де, белгисиз де янгы йырлама башлагъанланы да гёресен. Гьакъыкъатда буса, гьазирленме чи къайдагъы затдыр, бир-бир йыравланы сагьнагъа чыгъгъан гёрюнюшюне къарасанг, бугюн билип, алгъасап гелип, йырлап гетип къалагъанын билесен.

Бир гезик шолай оьтгерилген концертде алданокъ билдирилген 16 йыравдан 6 йырав гьариси 2-шер, 3-ер йыр йырлап, концертге берилген заманны ахырына чыкъды.

Эсгерилген концертлени онгарагъанлар халкъдан акъча жыймакъны гьайында экени англашыла. Амма булай  концертлерде ортакъчылыкъ этегенлер, концертни онгаргъанлагъа талаплар салып, оьзлени абуру, концертге гелген къаравчуланы сонг къалажакъ пикрусу гьакъда ойлашма герек тюгюлмю?

Бир-бир концертлерде йыравланы кёбюсю фонограмма булан йырласа да, сагьнада музыка алатланы согъа­гъанлар оьзлени ишин эте. Мен эсгерген концертде буса, музыка алатланы согъагъан сагьнада биревню де гёрме болмайсан. Шо концертден сонг бирлешип къурулгъан концертлеге дагъы бармагъа гёнгюм де къалмады. Фоно­г­рамманы гьакъында айрыча эсгергенде, йыравларыбыз «минусовка» яда «плюсовка» булан йырлайбыз деп багьаналар тапмагъа къарайлар. Тавушу ёкъ, тек сагьнагъа чыкъма талпынагъан бир тайпалар фонограмма булан ишлей. Тавушу бар йыравларыбыз да, неге буса да, фоно­г­раммадан тайып, оьз тавушун еринде халкъгъа етишдирмейгени къаравчуну гёнгюлсюз эте.

 

Йырланы авторлары белгисиз

 

Йырлама усталыгъы бар, тавушларын да халкъ ушатагъан йыравларыбыз Руслан Загьиров, Шарав Аманатов, Лайла Алиева, Хадижат Ибрагьимова буса репертуарларыны уьстюнде ишлемейми экен деген соравлар тувулуна. Лайла Алиеваны гьакъында айрыча айтгъанда адамлар ушатагъан йырлары бар. Тек бир-бир йырларыны автору оьзю яда анасы Гюлбарият Алиева деп бериле. Сонг да, даим сюювню гьакъындагъы, сюемен де гюемен, сенсиз оьлемен деген меселдеги йырлар къулакъгъа ялкъывлу чалына.

Чебер сёзю, терен маънасы булангъы асарларыбыз нечакъы да бар, амма йыравлар авторлар булан ишлеме, байлавлукъ тутма къаст этмей.

Жыйынланы биринде пагьмулу язывчубуз Бадрутдин Магьамматов: «Йыравлар сюйсе, харж да тилемейбиз, гьаппа да гьавайын бизин асарларыбызгъа гёре йырлама ихтияр беребиз», – деген эди. Тек йыравлар, автору да белгисиз бош сёзлени йырлагъанча, терен маъналы, чебер сёзню усталары язгъан сёзлени йырлагъа салмагъа къаст этмейгени ойлашдыра.

Сагьнада йырланагъан йырланы кёплерини я сёзлерини автору, яда макъамны автору эсгерилмейгени уьйренчикли болуп къалгъан. Янгы-янгы йырлары булан сагьнагъа чыгъагъан, айрыча концертлер оьтгерип, репертуарыны уьстюнде ишлейген йыравларыбыз да бар.

Оланы арасында айрыча гьаракатчылыгъын гёрсетеген Рустам ва Иза Агьматхановлар, Тахмина Умалатова, Руслан Атаев, Альбина Къазакъмурзаева, Гюлханым Гьажиева, Муника, Заида Жанбиева, «Адат» деген бёлюкню ортакъчылары Тимур Сатуев ва Тимур Меликов, Абсамат Абсаматов, Мурат Сатуев ва башгъалары бар. Тек бу йыравланы да йырларын гёзден гечирсенг, кёбюсю гезиклерде тойларда йырланагъан, шо, баягъы, бир кюйде онгарылгъан, такарарланагъан ва битмейген сюювге ба­гъышлангъан.

Тахмина Умалатова Руслан Атаев булан бирликде «Попурри» деп белгили   халкъ йырланы ва макъамланы къыйышдырып йырлайгъан йыры бар. Оланы эсгерилген йыры, гертилей де, сагьналарда йырланма лайыкълы экенине бирев де шеклик этмежек.

Пагьмулу, арив тавушлары булангъы йыравларыбыз Саният Надырбекова, Къумукъ теарны артисткасы Зугьра Аселдерова да герти йырны сюеген тынглавчуланы юреклерине ёл тапгъан. Амма, макътавгъа лайыкълы йыравларыбызны къайсын алсакъ да, яратывчулукъ якъдан оьсмеге, касбу даражасын артдырмагъа къаст этмей.

 

Композиторлар булан ишлеме герек

 

Композиторланы гьакъында айтгъанда, Хизири Батыргишиев, Адилхан Бамматханов, Аскерхан Аскерханов, артдагъы вакътилерде арагъа чыкъгъан оьзю де йырав Эдилхан Казимов макъамлар чыгъара. Эсли йыравларыбызны кёп йырлары оланы макъамларына гёре йырлана. Тек йырланы сёзлери йимик макъамлары да мени аранжировкам деп, сагьнада халкъ макъамланы яда башгъа композиторланы макъамларын оьзлер сюйген кюйде къыйышдырып, халкъ макъамы къайда, башгъасы къайда,  билип де болмайсан.

Йыравлар гьариси айрыча оьзлени йырларына оьтгереген концертге барсанг, гертилей де, сагьнаны безендирген кюю, оьзлени сагьнагъа чыкъмакъ учун онгарылгъан кюю сёз тапма болмас йимик бола. Тек, баягъы, фоно­­грамма, айрокъда ону артындан етишип болмай къала­гъан гезиклери бизин къаравчуну онгайсыз гьалгъа сала. Сагьнадагъы йырлайгъан адамдан бек тынглавчу уяла. Шо аврув, фонограмманы авруву, нечакъы терс гёрюнсе де, эсли йыравларыбызгъа да юкъмай къалмагъан.

Композиторланы гьакъында айтгъанда, яш композиторларыбыз да бар. Мисал учун, къумукъ къыз Лайла Къурбанова Магьачкъаладагъы Гь. Гьасановну атындагъы музыка училищени теория бёлюгюню заведующийи, Новороссийск шагьардагъы консерваторияны битдирген. Билимли, касбучу композитор. Консерваторияда охугъан заманындан берли милли макъамлагъа агьамият берип  гелген. Ону оьзю ачгъан студиясы да бар. Тек бизин йыравлар, акъчаны къызгъаныпмы, касбучу композиторлар булан ишлемейгени сагьнагъа чыкъгъанда билинип къала.

Тавушу, пагьмусу барына да къарамайлы, йырларыны даражасын артдырып, композиторлар, язывчулар булан ишлеп къаст этсе, балики белгили йыравларыбыз халкъыбызны Дагъыстандан тышда да белгили этер эди.

Озокъда, алда йимик тергев ёкълугъу да, башгъа тармакъларда йимик, эстрадада башалманлыкъгъа ёл берилгени оьзюню «татывсуз емишлерин» бермей къоймай.

 

 

 

 

Патимат БЕКЕЕВА.