И. Ханмурзаев: «Тиллени уьйренмеге заман табайыкъ»

– Исмайыл Ибрагьимович, яшаву­гъузда сиз айыргъан касбуну илмуда уллу агьамияты бар экенине шеклик ёкъ. Шо касбуну нечик тангладыгъыз?

 

– Дагъыстанны тарихинде, белгили экени йимик, кёп агьвалатлар болгъан. Бу ерде мен охувчуланы тергевюн 1917-нчи йылда болгъан инкъылапдан алдагъы девюрге тартма сюемен. Шо заманлар арап тилни Дагъыстанда инг де яйылгъан вакътиси деп айтмагъа ярай. Адамланы бир-бири булангъы аралыкълары да аслу гьалда кагъыз юрютюв булан байлавлу болгъан. Ондан къайры да, арап тилде чыкъгъан китаплар булан охув юрюле болгъан. Шо девюрдеги арап тилде язылгъан кагъызлар болсун, китаплар болсун – шоланы таржума этип бир ёрукъгъа салмакъ мени аслу борчум санала.

 

– Тынч иш чи тюгюлдюр. Тилни де теренден билмесе бажарылмайгъаны ачыкъ. Маълуматны къайдан аласыз?

 

– Аслу гьалда арап тилде язылгъан язывланы экспедицияланы вакътисинде билмеге бола. Баргъанда да маълумат шоссагьат табулуп къала десем, дурус болмас. Бир адамда бир китап яда кагъыз бар деп эшитип барабыз. Тек уллатасындан, улланасындан къалгъан китапланы есилери гёрсетмеге сюймейген гезиклер де ёлугъа. Шо саялы, ол адамны таныйгъанлар булан ёлугъуп, алданокъ онгарылмагъа тюше. Тек гьалиги гьалны айтгъанда, шо девюрде яшагъан уллу адамланы таныйгъан уллулар къалма да къалмагъан. Шо саялы, олардан къалгъан яшларда сакъланып болса тюгюл, арап язывланы тапмагъа бек четим.

Институтда буса бир нече йылгъа гёз алгъа тутуп этмеге герекли ишлер бола. Шо якъдан айтсам, буссагьатгъы вакътиде алдынгъы девюрде арапча бир-биревге язылгъан кагъызланы таржума этип тураман.

 

– Шоланы таржума этегенде айрыча бир тарих девюрю алынамы?

 

– Алынмай. Бары да кагъызлагъа къарагъан сонг, шоланы таржума этип, сонг ким кимге яза болгъан, къачан язгъан – шону ачыкъ этебиз.  Сонг да, язылгъан кагъызгъа нечик жавап алынгъан яда алынмагъан – шоланы бир ёрукъгъа саламан. Картотека этип, фондлагъа топлайбыз. Шоланы арасындан айырып, шавхаллар язгъан кагъызланы ва булагъа да язылгъан кагъызланы жыйып, китап этип чыгъармагъа да сюемен. Кёбюсю гьалда Абдулмуслим шавхалны кагъызларыны уьстюнде ишлеймен. Оланы таржума этегенде де тарихи маълуматлар арагъа чыгъа. Айтагъаным, тарихде гьалиге белгисиз маълуматлар болмаса да, къужурлу мюгьлетлер болмай къалмай.

 

– Шолагъа асасланып айтгъанда, тарихде гьалиге ерли арагъа чыкъмай къалгъан маълуматлар да белгили боладыр?..

 

– Озокъда, кагъызлардан таба нечик аралыкълар болгъаны, не ишлер юрютгени, къайсы агьвалатлагъа сесленип яза­гъаны арагъа чыгъа.

 

– Исмайыл Ибрагьимович, сиз англатагъан кюйде, сизин касбугъузгъа тынч деп айтмагъа болмайман. Бу касбуну сайлагъаныгъызгъа разимисиз?

 

– Башлап арап тилни билмеге сююп, ДГПУ-гъа тюшдюм. Ондан сонг Иорданияда охуп, эки йыллар туруп гелдим. Бир башлап, арап тилден дарс да берип турдум. Тек илмугъа теренден чомулмагъа заман болмай къала эди. Шо саялы Дагъыстан илму центргъа илму къуллукъчу болуп чыкъдым.

 

– Артдагъы йылны ичинде илму тармакъда уьлкебизде болуп турагъан алышынывланы эшитмей тюгюлсюздюр. Шо гьакъда сизин пикругъузну эшитмеге сюер эдим?

 

– Шо якъдан алгъанда, муна шу деп айтмагъа мекенли бир зат да ёкъ. Гележегибиз белгисиз. Шо масъалагъа байлавлу жыйынлардан белгили болгъаны йимик, бу йыл да гьал алышынмай къалажакъ. Тек мунча йыл ишлеп турагъан илмулар академияны бузуп не пайда болажагъы гьалиге белгисиз.

 

– Тек гёз алгъа тутулгъан алышынывлар яшавгъа чыкъса, жагьил алимлер илмуда ишлемеге бармажакъ деген ой да бар.

 

– Озокъда, алапа аз буса илмуну ёлуна ким гележек? Тек болагъан алышынывлар кёбюсю гьалда топуракъ байлыкъ булан байлавлу. Неге тюгюл, Илмулар академияны кёбюсю биналары шагьарны ортасында ва онгайлы ерлерде ерлешген. Шолагъа ес болмагъа сюегенлер реформа этмеге айланалар.

 

– Сиз кандидатлыкъ ишни уьстюнде ишлеп турасыз. Кёп бай маълумат да жыйгъансыз. Ташав-гьажиге багъышлангъан теманы уьстюнде ишлемеге къайдан илгьам алдыгъыз?

 

– Ташав-гьажини гьакъында кёп аз маълумат бар. Белгили ахтарывчу А. Закс ону гьакъында: «1830-нчу йылларда Ташав-гьажини гьакъында Кавказ якъдан гелеген сеслер кёп», – деп яза. Ону гьа­къында штабс-капитан К. И. Прушановский ва оьзге белгили адамлар сесленгенлер. Бу адамны яш йылларыны гьакъында да маълумат аз. Ол оьзю Эндирейде тувгъан, балики, башлапгъы класлагъа юрюп билим алгъандыр.

Шо гьакъда газетни охувчулары «Кумыксий мир» деген сайтда ерлешдирилген «Ташав-хаджи Эндиреевский» деген ма­къаланы охуп дагъы да маълуматлар билмеге бола. Айтагъаным, межитдеги ону китапларын гёрюп, уллулардан ону гьакъында эшитип, ахтарыв иш юрютмеге башладым.

Эндирейде Ташав-гьажини медресесин ачгъанда, китапларын охуп, алим болгъаны да арагъа чыкъгъан. Мычыгъышгъа гёчюп, ол шонда  оьлген. Дагъыстанда шо йылларда орус пачаны асгерлери кёп болуп, огъар Мычыгъышгъа гетмеге тюшген. Шонда гёмюлме де гёмюлген. Мычы­гъышлылар огъар Уллу гьажи деп айталар. Гюйдюрмесде уллу межит де къургъанлар.

 

– Адамланы къысматын ахтарагъанда, юртланы гьакъында тарихи маълуматлар да арагъа чыкъмай къалмайдыр…

– Чыгъа, озокъда. Къадилер, алимлер, оланы кагъызлары, тургъан ерлери, баргъан ерлери гьакъындагъы арап язывланы охуйгъанда ва таржума этегенде, кёп маълумат арагъа чыгъа. Гертисин айтгъанда, юртну тарихинден маълумат тапмагъа да къыйын бола. Тек сынташлагъа къарап да кёп зат арагъа чыгъа. Таргъу, Эндирей, Кёстек юртларда сакълангъан эсгиленген сынташлар бар. Совет девюрде шоланы тайдырып, гьар-бир чаралагъа да къоллагъан. Бу вагьшилик тарихни савлай бир бетин йыртып ташлагъан бола.

 

– Сынташлардагъы язывланы англамакъ учун, хас билимлер болмагъа тюше деп эшитгенмен. Шолаймы? 

 

– Арап гьарплар булан язылгъан буса да, сынташгъа бары да маълуматны ерлешдирип болмай. Шо саялы шондагъы язывлар тыгъыс языла, язылагъан кюю де башгъа бола. Сынташдагъы язывланы ким де охуп болмай, бир нече йыл машгъул болгъан адам болса тюгюл. Юртлагъа барсам, гьар заман къабурлагъа гиремен. Бир-бир белгили адамланы сынташларында тухум-тайпасы, ким болуп ишлегени язылып бола. Шолай маълуматланы биз арап тилде язылгъан китапланы бетлеринде де табабыз. Мисал учун, бир юртгъа баргъанда, бир китапда: «Ачлыкъ тюшдю, от тюшюп, ашлыкъ гюйдю, бёрю тюшдю», – деген язывлагъа рас болдукъ. Дос-къардашыны гьакъында маълуматларда тувгъан йылын, къайда тувгъанын язалар. Гьали шолай китапланы абуру бар, уьйде сакълайлар.

 

– Сен машгъул болагъан ишни илму учун не агьамияты бар?

 

– Аслусу, тарихни гьали де арагъа чыкъмай турагъан бетлери аян этиле. Дагъыстанда гьар заман яшавда юрюлюп турагъан агьвалатланы гьакъында языв иш юрютюп гелген. Дагъыстандан тышдагъы алимлер булан тыгъыс байлавлукъ юрюле болгъан. Кагъызланы ичинде бары да тарихни гёрмеге бола. Шолай гьисапгъа алынгъан кагъызлар 6 мингге ювукъ бар. Бир керен Таргъудан бир адам аталардан къалгъан топуракъны гьа­къында топонимика планланы алып гелген эди. Аслу гьалда арап тил бизин тарихге нечик гиргенин гёрсете. Ажамча, арапча, тюрк тилде язылгъан кагъызлар бар.

 

– Сиз таржума этеген текстлер гьаракатсыз язылгъан деп айтасыз. Гьаракалар болмаса нечик охуй?

 

– Башлап, арап тилни теренден билмеге герек. Гьаракасы болмаса да, сёзню формасын билмеге герек.

 

– Уьйде шолай сакълангъан китаплары бар буса, сизге гёрсетмеге боладыр?

 

– Олай буса дагъы да яхшы болажакъ эди. Арапча язылса да, кёбюсю Къуран болмай, ажамча язылгъанлары бола. О заманларда уллу алимлер болгъан. Шиърулар яза болгъан. О – илмуда гьали де ахтарылмагъан тармакъ. Гьар юртда болгъан алимлер. Къазанышда, Къарабудагъгентде,  Кёстекде, Яхсайда кёп китаплар бар. Тек адамлар шоланы гьали бермеге сюймей. Китапларда бары да тарих бар. О заманларда алимлер гьариси оьзю ушатгъан китапны алып гёчюрюп къоя болгъан. Муталимлер оьзлеге уьйретеген маълуматны шолай янгыдан гёчюре болгъан.

Экспедициялагъа баргъанда кёп къужурлу маълуматлар табылып къалагъан гезиклер бола. Мисал учун, бираз алда Къазанышгъа баргъанда, Лондонда чыкъгъан китапны тапгъанбыз. Арапча язылгъанлары ислам дин булан байлавлу. Тюркче язылгъанлары гьар тюрлю сёзлюк  китаплар бола. Гьалиге арагъа чыкъмагъан биринчи дюнья давну гьакъында шиъру къайдада язылгъан асар табылгъан. 

 

– Гележекде илму булан машгъул болма сюеген яш алимлеге не айтмагъа боласыз?

 

– Аслу гьалда, биринчилей, тиллени билмеге герек. Арап, тюрк, фарс тилни билмеге герек. Текстлер таржума этилмесе, тарихде бир абат алып да болмай. Бизин архивде шолай охулмагъан, ачылмагъан текстлер кёп бар.

 

– Арап текстлер булан ишлейгенлер кёпмю?

 

– Гьали жагьил наслу охумагъа къарай. Илмугъа ювукъ адам буса, тилни де билеген адам буса, машгъул болмагъа бола. Ингилис, немис  тиллер де гьали бек арагъа чыкъгъан. Биринчилей, ана тилин билмеге герек. Тилни уьйренмеге бир заманда да геч тюгюл. Тек гьар адам жумада уьч гюн сама тилни уьйренмеге заман тапмагъа герек.

 

– Бугюн сизин булан маъналы ла­къыр болду. Тарихни ачылмагъан бетлери миллет учун пайда гелтирсин деп айтмакъ къала. Савболугъуз!

 

– Сизге де баракалла. 

 

Лакъырлашывну юрютген

Б. Оьлмесова.

Суратда: И. Ханмурзаев.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля