Жумагюн, октябр айны 13-нде, Рус театрны уллу залында юрюлежек юбилей ахшамы себепли болуп, Россияны халкъ артисткасы Бурлият Ибрагьимова булан лакъырлашыв оьтгермеге магъа тапшурмагъа сюегенин билгенде, ону янгыз сагьнада тюгюл, яшавда гёрюп де таныйгъан саялы, кёп ойлашып турмай, рази болдум. Гертисин айтсам, артдагъы бир нече йылны ичинде беш къабатлыкъ уьйде ерлешген ол яшайгъан квартирни посагъасы мени учун да бийик болмагъанын, гьар заманда эшигин ачып, тар догъагъа гиргенде къумукъ халкъны белгили йыраву мени кёп сююп къаршылайгъанын, ону булан къатнамагъа болагъанымны да къысматымны савгъаты йимик янашаман. Ону халкъына бакъгъан сюювюнден толгъан юрегини гюнесувдай тазалыгъына, асиллигине, адамлыгъына, пагьмусуну пасигьлигине, зорлугъуна гьар гезик де мюкюр болуп сукъланаман.

Узакъ йылланы боюнда сагьналаны бийкеси гьисапда къалып, арив англы тавушу булан къаравчуланы сююндюреген Бурлият Ибрагьимова инчесаниятны оьсювюне этген аслам къошуму гьакъда алда да къаламдашларым кёп керенлер язгъан буса да, ону йыр дюньясына мен гьали сизин бирдагъы да чакъыраман. Мен ону булан оьтгерген лакъырлашывну тюпде берип, «Ёлдашны» таклифинден пайдаланып, йыравланы да йыраву анадаш халкъына чечген гезикли сырын газетни охувчуларына малим де этемен.

Уллу яратывчулукъ ёлну башында

– Бурлият Акашимовна, сиз ювукъда белгилеген юбилей булан бизин газетни охувчуларыны атындан бирдагъы да къутлайман. Инг алда, бугюнлеге ерли оьтген уллу яратывчулукъ ёлну гёзден гечирип, сизге лап башда ёл гёрсетгенлени, илгьам бергенлени эсге алып айтгъаныгъызны сюер эдим.

– Къутлавларынг учун баракалла. Мени юбилейиме байлавлу кёп тюрлю шатлыкъ мажлислер оьтгерилди, дагъы да гёз алгъа тутулгъанлары да бар. Жан сыйдан тоймас деп айтылса да, инандыраман сени Насрулла, бир-бирде оьзюме этилеген шу даражадагъы макътавлар, гётере алывлар магъа тийишлими экен деп де ойлашаман. Неге тюгюл, оьмюрюмню сагьнада халкъгъа къуллукъ этип йибермекни мен лап башда къысматымны пурманы гьисапда къабул этгенмен.  

Оьз заманымда йыр айтыв саниятда етишген оьрлюклеримни гьисапгъа алып, магъа бугюнлерде де абур этеген халкъыма разилигимни де билдиремен. Шу ерде анадаш халкъым яратывчулугъума шунча йылланы узагъында тергев берип турагъаны мени яшамагъа да, гьар гезик сагьнагъа чыкъмагъа да ругьландыргъанын айтмай къоймагъа болмайман.

Сен берген соравгъа туврадан-тувра жавап берип эсгерсем, мен Тёбенжюнгютей юртда Муратовланы белгили тухумунда тувгъанман. Мени атам Акашим, ону анасы Ниярханым, ону да къызардашы Балаханым агъачкъомуз, аргъан сокъмагъа пагьмулу адамлар болгъаны гьакъда кёп айтылгъан, кёп язылгъан. Жагьиллер билсин учун шо гьакъда бирдагъы да айтсам да артыкъ болмас. Озокъда, магъа ёл гёрсетгенлер де, илгьам бергенлер де атам, улланам болду. Магъа бир алты йыллар болагъанда улланам Ниярханым мени къолуна алып, аргъанны да тутдуруп, гиччи бармакъларымны ону перделеринден юрюте эди. Шолай ол къызардашларым Зумрутну, Якъутну да уьйрете эди. Тек олар оьзлени яшавун йыр айтыв саният булан байламады. Уьч де къызардашны арасында йыргъа, инчесаниятгъа бакъгъан якъдагъы гьасиретликге янгыз мен баш ийдим. Мен олардан артыкъ пагьмулу болгъан бусам ярай… (сюйкюмлю кюйде иржая). Тюзю, уланкъардашым Камил «Лезгинка» деген пачалыкъ бийив ансамблинде бийип турду. Ол Москвада балетни солистлерини Бютюнроссия къаравуну дипломанты да болду. Ери гелгенде айтсам, анам Патимат да, халкъ арада, эл арада белгили болмаса да, йырлап болагъан къатын эди.

– Мен билеген кюйде, сиз оьзюгюзге алты йыл битгинчеге де уллу сагьналагъа чыкъгъансыз…

– Гьали сен Москва шагьарда 1936-нчы йылда оьтгерилген хорланы ва бийвлени олимпиадасыны оьлчевюнде Муратовланы уьягьлю ансамбилине къошулуп, мен концертде ортакъчылыкъ этгенимни айтасандыр. Шо концертге бийивлени атам Акашим онгаргъан, улланам Ниярханым аргъан согъуп йырлагъан. Улланамны эркъардашы Татам Муратов хорну юрютген ва йырлагъан. Мен де къаравчуланы алдына чыгъып бийигенмен. Шо концерт аз эсимде къалгъан. Шо заман лап гиччи болгъаныма гёре, Сталин концерт битгенде сагьнагъа гётерилип, мени къолуна да алып, оьрге де чююп, сагьат савгъат этгенин кёбюсю гьалда уллулар айтып билемен.

– Сталинни савгъаты – шо сагьат сизде гьали де бармы? 

– Къайдан болсун… Шондан берли нечесе йыллар гетип, аз сув эниш акъгъанмы?!

–Нечик алай да, сизин гьакъыгъызда сёйлейгенде, яшдан берли сагьнада юрюлеген гьаракатгъа тёгюлеген къыйынны гьис этип, къаравчуланы харс урувлары булан бирче оланы сизге бакъгъан сюювюн де сезген деп айтмагъа ярай чы дагъы…

– Герти айтасан. Мен лап гиччи чагъымдан тутуп «Дагъыстан йырланы, бийивлени ансамблине» къуршалып турдум. Агъавум Татам Муратов ёлбашлыкъ этеген шо ансамблде атам Акашим балетмейстер, белгили шаир ва композитор Темирболат Бийболатов хормейстер эди. 1946-нчы йылда Къумукъ пачалыкъ музыкалы-драма театрны янында мени атам къурчакъ театрны ачып ишлетмеге башлады. Ол театр учун сценарийлер онгарып, шиърулар язып, нечесе спектакль де салды. Мен шо спектакллерде янгыз къурчакъланы юрютюп къоймай эдим. Спектакллер башлангъанча, ай­тагъаным, декорациялар, къурчакълар гьазирленеген вакътиде мен къаравчуланы алдына чыгъып, аргъаным булан гьар тюрлю халкъ макъамланы согъуп, къумукъ йырланы айта эдим. Къаравчуланы тилевюне гёре спектакль битген сонг да магъа оланы алдына чыкъмагъа тюше эди. Театр булан мен кёбюсю районлагъа бардым. Районлагъа баргъанда да, къаравчулар инг башлап: «Майлы къалач гелгенми?» – деп сорайгъаны эсимде. Айтагъаным, орус халкъ ёммагъына гёре салынгъан спектаклибизни аты мени атыма айланып да къалгъан эди. Бир нече йыл ишлеп, къурчакъ театр ябылды. Гьали гьаракатчы уланлар къумукъ театрда къурчакъ театрны янгыртмагъа айланагъанын эшитип сююндюм. Яхшы ва пайдалы сипте.

Оьмюрюмню

халкъгъа къуллукъ этип йибергениме гьёкюнмеймен

– Бурлият Акашимовна, йыр айтыв сизин учун касбугъа къачан айланды? Сизге йыр айтыв саниятда гьар заманда да шагьра ёл ачылгъан деп айтмагъа бажарыламы?

– Къурчакъ театр ябулгъанда, 1950-нчи йылгъа ерли мен Къумукъ театрда чалышдым. Сагьнада йырламагъа тюшеген спектакллерде ортакъчылыкъ этдим. Шондан сонг, Дагъыстанны пачалыкъ телерадиокомитетинде иш башладым. Башлапгъы йылларда студияда алданокъ язылып берилиш онгарылмай эди. Шо саялы мен де, оьзге йыравлар йимик, аргъан согъуп йыр айтып, радиодан тувра эфирге чыгъып турдум. Арадан йыллар оьтюп, симфония ва халкъ милли согъув алатланы оркестрлери, эстрада ансамбли булан да йырларым язылды. Мен бары да дегенлей белгили шаирлени сёзлерине гёре йырлар айтгъанман. Йырны сёзлерин макъамдан алдын да гёргенмен. Шону булан бирге халкъыбызны тюгесинмес гьакъы­лы, къылыгъы, адатлары, менлиги топлагъан халкъ йырланы айтывгъа да артыкъ агьамият бергенмен.

1954-нчю йылда мен Сергей Агабабов булан таныш болдум. Шо вакътиде ол Москвадагъы консерваторияда билим ала эди. Сергей радиогъа гелип, мен айтагъан йырлагъа тынглагъан сонг шоланы кёплерин жавгьарлап онгарды. Мен Аваг Абрамянцны йырларын да йырлагъанман. Милли согъув алатланы оркестрыны дерижёру Пётр Проскурин де мени тавушума гёре партитуралар язып магъа кёмеклешген. Пагьмулу дагъыстан композитору Сейфулла Керимов булан да ишлегенмен. Мурат Кажлаев булан ишлеген вакътимни буса мен айрыча эсгермеге боламан. Училищеде охуйгъан йылларымда магъа Дагьиров, Гьасанов, Ханукаев касбу бажарывлугъумну камиллешдиривде мекенли иш юрютгенин де айтмай къоймагъа болмайман.

Шо заманларда, озокъда, бугюнлерде йимик, гьар ким не сюйсек йырлап къоймай эдик. Янгыз чебер совет тасдыкъ этген йырлар къаравчулагъа ва тынглавчулагъа етише эди. Оьз заманында чебер совет къабул этип, мен айтгъан юзлер булангъы йырлар гьали телерадиону фондунда сакълана.

Яратывчулукъ ёлумда бир-бирде оьзюм сюеген кюйде болмагъаны да къайырмас, Аллагьгъа шюкюр, кант этмеймен. Къаравчулар да мени къайгъылагъа дёнюп къалмагъа къоймагъан, яратывчулукъ гьаракатыма пачалыкъны янындан да оьр къыймат берилген. Тюнегюнню гёзден гечирип, бугюнню гьисапгъа алып айтгъанда, оьмюрюмню халкъгъа къуллукъ этип йибергениме гьёкюнмеймен. Булай алгъанда чы, мен яз исси деп ятмадым, къыш сувукъ деп къайтмадым. Яшавумну кёп янын гостролларда йибердим. Юрт клубларда, авлакъда, ачыкъ кёкню тюбюнде юзюм жыягъанланы, сабанчыланы алдында аз йырламагъанман. Бутларын да узатып, жабарда да олтуруп тынглайгъан къаравчуланы юзлериндеги сююнч магъа гьар заманда да илгьам берген. Оланы алдына чыгъып дагъы да, дагъы да йырламагъа юрегимде гьасиретликни тувдургъан. Москвадан къайры да, магъа Азербайжанны, Италияны, Францияны, Болгарияны, Тюркияны уллу залларында да сагьнагъа чыгъып йырламагъа насип болгъан. Сююнчлеримден эсе къайгъылы гюнлерим де кёп болгъан. Бу яшавда биргине-бир уланым Расул гечинген сонг да, дагъы сагьнагъа чыкъмажакъман деп ойласам да, юрек яллыкъны мен янгыз йырда тапгъанман.

– Мен билеген кюйде, сиз оьзюгюз де кёп санавдагъы йырланы яратгъансыз.

– Мен гьисап этеген кюйде, яратывчулукъ булан машгъул болагъан гьар ким де эрте-геч чебер асарлар яратывгъа геле. Мен язгъан йырланы санаву йигирма бешге етише. Шоланы экиси хор айтагъан йырлар. Мен язгъан йырлар белгили йыравланы да, чебер иш гёреген коллективлени де репертуарларына гирген.

– Бурлият Акашимовна, яшавну янгыдан башламагъа тюшсе, ону агъымын алышдырмагъа сюежек эдигизми?

– Эгер де, шолай имканлыгъым болгъан буса, сагьна яшавумну оьтген кюйде къайтып такрарлажакъ эдим. Тек амма агьлю яшавумну талчыкълары такрарлангъанын сюймежек эдим, озокъда.  

– Йыр айтыв саниятда сиз етишген оьрлюклени гёз алгъа тутуп, гезикли соравумну да бермеге сюемен. Яратывчулукъда етишген оьрлюклени гюллеп, сизге четимликлер тувдурагъанлар болгъанмы?

– Озокъда болгъан. Тек гьали оланы атын тутуп сёйлемеге де тийишли гёрмеймен, сюйме де сюймеймен. Къаным ташып къалажакъ деп де къоркъаман. Сонг да, асиллилер тас болгъан, асилсизлер баш болгъан бу яшавда шолай тюзсюзлюклеге, четимликлеге гьар гюнлюк гьаракатында гьали кёплер раслаша. Бу лакъырлашывну охужакъ мени аявлу къаравчуларыма шо гьакъда айтып, оланы башын аврутмасам да ярай.

– Яхшы, англашылды. Сизге соравумну башгъа кюйде берейим. Яратывчулукъ къысматыгъызда яшавгъа чыкъмай къалгъан умутларыгъыз бармы?

– Мен гьар заманда да халкъыма пагьмумну даражасына гёре, гючюм етишеген кюйде оьзюмню йырларымны савгьат этмекни гьаракатымны болдуруп гелгенмен. Мени эсиме гелеген кюйде, шо мурадыма етишмеге де болгъанман. Тек мен айрыча музыкалы ансамбль къуруп, бизин Муратовланы тухуму жыйып топлагъан халкъ макъамланы, йырланы тас этмей, асрулардан-асрулагъа айтыла къалгъан фольклор байлыкъны халкъгъа етишдирмеге умутлу къалдым. Не амал, бизин республиканы шо замангъы ёлбашчылары шону яшавгъа чыгъармакъны сиптесин якъламады.

– Шо якъдан алгъанда, алдан эсе бугюнлерде сагьнагъа ёл тапмагъа тынч болгъан деп айтмагъа сюемисиз?

– Озокъда тынч. Акъча болса, гьали сагьнагъа ёл тапмагъа бажарыла. Гьатта айтардай пагьму да, музыка билимлер де, тавуш да тарыкълы тюгюлдюр. Тек, насипге, къаравчуланы алдында жаваплыгъын гьис этип чалышагъан йыравлар да бар: Зайнап Абсаматова, Рукъият Гьамзатова, Хадижат Ибрагьимова, Зоя Чунаева, Рустам Агьматханов, Латип Шайипов, Шарав Аманатов… Бирин къоюп, бирисини атын айтмагъа болмайман. Атларын айтмагъанларымны хатири къалмасын… Оланы кёбюсю юбилей ахшамымда ортакъчылыкъ этип, мени репертуарымдагъы йырланы айтып къаравчулагъа савгъат этежек.

– Бурлият Акашимовна, мени булан шулай лакъыр этмеге заман тапгъаныгъыз учун кёп савболугъуз. Сизге савлукъ булан кёп-кёп яхшылыкълар ёрай туруп, оьтгерилеген юбилей ахшамыгъыз савлай республиканы маданият ва инчесаният яшавунда гёрмекли агьвалатгъа айланып къалажагъына инаман.

– Сен де савбол. Берилген имканлыкъдан пайдаланып, къумукъ халкъыма бир башлап парахатлыкъ, уьйлеринде берекет, бир-биревге рагьмулу болуп яшамакъны ёрайман. Сагъынгъан сююмлю къаравчуларым булангъы ёлугъувну да чыдамсыз кюйде къаравуллайман.