Битмейген хазнабыз



  Белгили кюйде, адамны адам этеген аслу белги, аламат, о – гьакъыл. Ону булан байлавлу, ондан гьасил бола инсанны герти инсан этеген бары да башгъа затлар: намус, эдеп -къылыкъ, иман-дин, гьалаллыкъ-гьарамлыкъ ва башгъалары, шоланы арасында буса чинкдеси  – билим, охув, илмугъа ес болув. Башгъа халкълар йимик къумукъларда шону тезден берли яхшы англагъан, ону гертилейген далиллер кёп, мен мунда бир-эки айтывланы гелтирип къояйым: «Авамлыкъда авланма», «Башда илму кёкде гюн йимик», «Билимсиз адам – тилсиз гьайван», «Китап тутгъан тюзелир», «Мал–гёбюк, билим – хазна»…


Къумукъ халкъ Дагъыстанны, Россияны, гьатта бютюн дюньяны илму, билим хазнасына кёп уллу къошум этгенни Агъав Ахаев чыгъаргъан «Къумукъланы белгили алимлери» (Магьачкъала, 1999 й.) деген китабы булан уьст­денсув таныш болса да, арив гёрюнюп къала. «Кумыкский энциклопедический словарь» (2012 й) деген ва башгъа китап­ларда да, кёп макъалаларда да къумукъ алимлени гьакъында арив айтыла ва олар булан оьктем болма бизин толу ихтиярыбыз бар.



Бу макъалада оланы барысын да эсгерме, озокъда, кюй ёкъ, тек бир-бирлерини гьакъында илмуну гюнюнде бир-эки сёз сама айтмаса, тюз болмас.


Мугьаммат Аваби Акъташлы (16-нчы юзйылны экинчи яртысы – 17-нчи юзйылны башы) Дагъыстанда лап гёрмекли уллу асары болуп токътайгъан «Дербенд-наме» деген китабын яза, шо китап ислам Гюнтувушда чы нечик де, Европада да белгили бола.


Али Кули хан Валигь Дагъыстани (1712–1756 йыллар) Тарковский шавхалланы тухумундан, ол «Риёз аш-Шуаро» («Шаирлени баву) деген антология китабында 2594 шаирни асарларын, шо шаирлени гьакъында кёп маълуматлар жыйгъан, илму гёзден ахтарывлар язгъан. Шо антологияны агьамиятлылы­гъын гёрсетмек учун огъар къошулгъан шаирлени бирлерин эсгерип къояйым: Рудаки, Низами, Хафиз, Хосров, Навак, Жами, Дехаеви ва башгъа сав дюньягъа белгили шаирлер. Антологиягъа бизге белгисиз къалып тургъан, тек Иранда ва башгъа бир-бир ерлерде белгили болгъан дагъыстанлы шаирлени де къошгъан.


Абусупиян Акаевни яратывчулу­гъун билмейген къумукълар аздыр, гьатта ёкъ буса да ярай; ону яратывчулугъун Дагъыс­тандагъы башгъа халкъланы вакиллери де, мычыгъышлар да, къарачай-балкъарлар да, татарлар да, оьзгелер де билелер. Янгыз ол чы­гъаргъан китап­ланы санаву бир-бир халкъланы, савлай алгъанда да, шо китапларындан артыкъ болуп токътай.


Къапланов Агьмат Саиб (1859 – 1920) уллу политика чалышывчу болуп Россияда, Тюркияда, Европада яхшы белгили болгъан, ол Тюркияны, Египетни ва оьзге ерлени тарихине, политикасына багъышлап, ондан да артыкъ китаплар чыгъара.


Къапланов Мурат (1915 – 1980), СССР-ни Пачалыкъ премиясыны эки керен лауреаты болгъан, «Молния -1» деген биринчи спутникни ретрансляторун къурувну баш конструктору, ону ёлбашчылыгъы булан шо спутникден таба дюньяда биринчилей болагъан «Москва – Владивосток» деген телемост оьтгериле. Ондан алда, 1948-нчи йылда, ол «Комсомолец» деген детекторный радиоприёмникни къургъан. М. Къап­ланов СССР-ни Техника илмуларыны академиясыны член-корреспонденти, Радиобайлавлукъланы Москва инс­титутуну директоруну заместители болуп чалыша, кёп китапланы автору.


Аскерханов Рашит аты айтылгъан хирург, Дагъыстанда хирургияны школасын къургъанланы бириси, Дагъыстан хирургланы жамиятыны правлениесини председатели, СССР-ни Медицина академиясыны член-корреспонденти, 400-ге ювукъ китапланы ва макъалаланы автору.



Озокъда, оьзгелени де атларын сама эсгермесе, тюз болмас: Д-М. Шихалиев, М-А. Османов, А-П. Салаватов, Б. Гьайдаров, М-А. Алиев, Ш. Магьамматов, М. Жанболатов, С. Гьажиева, Н. Алиев, А. Къандавуров, Ж. Хангишиев, А. Гьажиев, С. Абусуев, Ш. Магьамматов, Э. Да­йитбекова, З. Къазбекова, И. Керимов, М. Мансуров, Н. Къазанбиев, Гь-А. Жахиев, М-Р. Ибрагьимов ва кёп-кёп башгъалар.



Мен оьрде алдын яшагъан алимлени бирлерин эсгердим, гьали бугюнгю илмубузну гьалы нечик экен деген сорав, озокъда, тувулмай къалмай.



Аллагьны яхшылыгъындан, илмуланы докторлары да, кандидатлары да кёп бар, оланы атларын эсгерип къойсам да, 2-3 япыракъ ерни тутар эди. Ондан къайры да, «бизин тойда бизин харс» дегенлей, макътаныв болуп къалмакълыкъ бар. Илму, охув якъдан къумукъланы алдында токътагъан четимликлер де, кемчиликлер де ёкъ тюгюл – байрам гюнюбюзде де биз оланы унутуп къойма герекмейбиз.



Мени кёп ойлашдыргъан аслу зат – яш наслуланы охувгъа, илмугъа янашагъан кюю. Шо масъала янгыз къумукъланы алдында токътамагъан – бютюн Россияда да шо гьал гьали макътардай тюгюл, тек къумукъланы алдында айрокъда ичибушардай деп эсиме геле.



Шону гёрсетеген далиллер аз тюгюл, мен оьзюмню сынавумдан бир мисалны гелтирейим. Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетинде ва Дагъыстан пачалыкъ университетинде студентлени охуву битген сонг оьтгерилеген пачалыкъ экзаменлени председатели болуп 20 йылдан да артыкъ заман ишледим. Охувун лап яхшы къыйматлар  булан битген студентлени айрыча жы­йынлары оьтгериле эди, гьар йыл мен шо жы­йынларда аспирантурагъа тюшмекни таклиф эте эдим, тюшме сюегенлерине рекомендациялар да бердим. Тек нетерсен, шолайланы арасында бирден яда эки-уьчден артыкъ къумукълар ёкъ эди. Гюллеп айтмайман – сукъланып айтаман, башгъа миллетлерден буса кёп бола эди. Аспирантурада охувун битдиргенлени де кёбюсю илмуну ёлуна тюшмей, гелимли деп, башгъа касбуну сайлап къоя эди. Озокъда, ялгъанмы-гертими дегенлей, гьарангъа охугъанлар илмуланы кандидатларындан, гьатта докторларындан мадарлы яшайгъанны кёбюсю гёрюп турагъан яшлагъа илмуну хадирин англатма тынч тюгюл, тек бажарылмай­гъан масъала да тюгюл. Айрокъда гьалиги вакътиде, неге тюгюл, алимлеге берилеген алапа артдырылып тура, амма иш янгыз онда да тюгюл – халкъыбызны арасындан чыкъгъан алимлер халкъыбызны оьктемлиги де, оьрлюгю де дюр, халкъыбызгъа пайдасы да тиймей къалмай – шону англамажакълар ёкъдур.



Дагъы ягъын айтмагъанда, къумукъланы тарихине де чапгъын этегендей, ялгъан затланы язагъанлар бар, олагъа тийишли жавап бермек учун уллу чагъына етген алимлерибизден къайры, оьсюп гелеген алимлерибиз де къасткъылып къуршалма герек. Шо якъдан Къумукъ милли маданият жамияты кёп иш этди, яш алимлер жагь кюйде чалышагъан «Анжи» деген тарихи къуруму ва башгъалары чалышагъанлыкъ да сююндюре. Оьсмейген билим гюн са­йын кемир деп къумукъ айтывда негьакъ айтылмагъан.



Илмуну гюню булан къутлай туруп, къалам ёлдашларыма оьрлюклеге ете туруп яшамакъны ёрайман!



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля