Йырчы Къазакъдан сонг гелеген бизин лап уллу шаирибиз деп Анвар Гьажиевни гьакъында ону савунда да айтылгъан. Ону биринчилигине тенгли шаир ёлдашлары да, критиклер де, пачалыкъ (партия) да мюкюрлюк этген. Оланы гьарисини шону гертилейген сёзлери, документлер де бар. Оьз наслусуну арасындан биринчи болуп Анвар Гьажиев «Дагъыстанны халкъ шаири» деген атгъа оьзю­не 50 йыл болагъанда ес болду (Аткъай – 60 йылында, А. Сулейманов – 70 йылында).

Анвар Гьажиев оьзюню китапларына «Гь. Анвар» деп къол сала болгъан. Ону гьакъында къумукъча язгъанлар да кёбюсю «Анвар» деп, фамилиясын къолламай язгъанлар. Авуз тилде де ону фамилиясы эсгерилмей: Анвар, Анвар, Анвар… Шо мердешни биз де узатарбыз.

Халкъны арасында лап да кёп аты айтылагъан ва йырлары йырланагъан шаир деп Анварны эсгерсек, эришегенлер болмас. Ону таныйгъанлар, атын эшитип билегенлер эпсиз кёп. Анварны халкъ арадагъы абуру гьакъда Магьаммат Атабаевни бир шиърусун тамамлайгъан эки сатырда арив айтылгъан:

«Анвар да айтгъанлай»

Деп айтагъан халкъынг бар.

Анварны шиъруларыны лап гючлю ери – тилини байлыгъы, ачыкълыгъы, жанлылыгъы. Ону тили – халкъны тили, енгил, агъылып гелеген тил. Шону учундур, Анварны кёп-кёп шиъруларына гёре йырлар йырлана. Кимники экенни де билмейли, ону сёзлерин къоллайгъан йыравлар да бар. Ону асарларында охувчу гючден язылгъан, ерсиз, къыйышмайгъан сатырланы тапса тамашадыр.

Тек нетесен, къумукъ охувчу учун лап агьамиятлы шо белгини (тилини байлы­гъын) башгъа тиллердеги охувчулагъа  етишдирме бажарылмай къала. Философияны, маънаны, ойну таржума этме, башгъа тилни байлыгъы булан исбарлама бажарыла, амма асар язылгъан тилни сигьрусун берме къыйын. Шо себепден Анварны аты ону замандашы Расул Гьамзатовну аты йимик неге оькюрмей деп къарсалайгъанлар бола.

Къарсалама зат ёкъ. Орус халкъны уллу шаири Пушкинни де оьзге тиллеге гёчюрегенде,  ана тилиндеги бары да байлыгъын, аламатларын сакълама бажарылмай деп кёпден токъташдырылгъан. Шо кюйде Йырчы Къазакъны  таржума этме къыйын экени гьакъда да кёп айтыла ва языла. Шолай шаирлер дагъы да кёп бар. Башгъа тиллеге къыйын гёчюрюлегенлик шо шаирни милли ругьуну гючлюлюгюн, ана тилини бары да чеберлигин толу даражада къоллап бола­гъанлыгъын гёрсете. Таржума этгенде буса, бир тилдеги чеберликни ва ругьну сакъламагъан сонг, о асарны гючю тас бола.

Анвар – лириканы тенгсиз устасы деп кёпден токъташдырылып битген. Оьзюню хасиятындагъы инчелик, гьислерини теренлиги, элине, адамгъа сююв ону лирик этгендир. Тилини байлыгъы ону лирикасын дагъыдан-дагъы гючлендире.

Анварны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, ону юморун, масхарасын айрыча эсгермесе ярамай. Герти халкъ пагьму юморсуз болма бажарылмай. Анварны масхара асарлары кёп. Оланы арасындан «Къайсар Къалабузаров», озокъда, биринчи ерде болма герек. Бай тили ва инчелиги булан ярашынгъан Анварны масхарасы хасиятында юмору ёкъ адамланы да гёнгюн ачмай буса кюй ёкъ:

Шаир Анварны гьакъында айтгъанда, ону оьз элине, ана топурагъына бакъгъан якъдагъы гючлю лирикасын айрыча эсгерсек,  оравлу болар. Анварны «Къумукъ тюзлерин» гёнгюрев этеген къумукълар аз ёлукъмай. Ону ата юрту Кёстекге багъышлангъан йырлары оьзгелени де шо юртгъа сукъландыра. Къумукъ тюз, ана ватан, ата юрт – бу темалар Анварны кёбюсю асарларында гётериле.

Кёстек демек – оьсмек демек –

Оьсе-оьрлене Кёстек.

Кёкге етгендей болабыз,

Кёстек досланы гёрсек.

Яда:

Къумукъ тюзлер, Къумукъ тюзлер,

Юреклеге ювукъ тюзлер.

Яш анасын излейгендей,

Юрек даим сизин излей. 

Анвар яшлар учун уста язагъан шаир экенлиги де кёпден токъташдырылгъан. Биз ойлашагъан кюйде, яшлар учун язагъанда Анвар оьзю де яш бола болгъандыр. (Къумукъ тилде «яш» да, «яшав» да бир тамурлу сёзлер экенге тергев берилгенми экен? Анварны охугъанда шо сорав тувулуна). Ону охуйгъанда, шаирни оюна чомуласан, таъсирине тюшюп, чеберликни дюньясына гёчесен. Айрокъда шо  яшлыкъны дюньясына гёчюв буса. Анварны яшлар учун язылгъан бир нече китабы орусчагъа гёчюрюлюп, уллу тиражлар булан Москвада  да чыкъгъан.

Анвар орус ва дюнья адабиятыны бир хыйлы асарларын да къумукъ тилге пагьмулу кюйде гёчюрген. Оьзю пьесалар язмаса да, шиъру къайдада язылгъан Шекспирни, Лопе де Веганы, Мольерни, Пушкинни, гюнтувуш авторланы  драма асарларын таржума этген. Оланы бирлери къумукъ сагьнада да ойналгъан.    

Анварны яратывчулукъ пагьмусуну, тил байлыгъыны гьакъында адабиятчылар, алимлер дагъы да мекенли айтар.

Тек Анварны бизин учунгъу агьамияты янгыз ону шаирлик пагьмусунда тюгюл. Анвар Гьажиев халкъны эсинде  асил, адилли, тюз юрекли адам гьисапда къалгъан. Оьз оьмюрюбюзде халкъны арасында болуп, тюрлю-тюрлю адамланы гьакъында кёп санавдагъы хабарланы эшитебиз. Шоланы арасында Анвар Гьажиевни гьакъында яман айтылгъаны эсибизде ёкъ. Ол хыйлы яш язывчуланы яратывчулукъ ишге къуршап, пайдалы насигьатлары булан тюз ёлгъа ­онгаргъан. Шаирни асарларын охугъанда, ону гьакъында тувулунагъан пикрулар авторну яшавунда да гертиленегени – сийрек ёлу­гъагъан сююнчлю аламат. Шо ягъындан алгъанда, Анвар Гьажиев гьар айтгъан-язгъан сёзюн яшаву булан беклеп гелген герти шаир экени бизин сююндюрмей болмай.

Анвар Гьажиев оьз девюрюнде рес­публика даражадагъы орта чиновник де болгъан. Ол Дагъыстан телевидениени ва радиону кюрчюсюн салып, хыйлы йыллар шо къурумгъа ёлбашчылыкъ этип де тургъан. Бир вакъти Дагъыстандагъы адабият альманахланы (журналланы) баш редактору болуп ишлеген. Сёз ёругъуна айтгъанда, ондан сонг не телерадиокомитетге, не журналлагъа къумукъ адам ёлбашчылыкъ этмеген. Дагъы да ол обкомда жаваплы къуллукъда да ишлеген.

Шу мисаллар Анвар Гьажиевни ёлбашчылыкъ, иш бажарывлукъ пагьмусу болгъанлыкъны да суратлай. Амма къайсы шанжалда олтурса да, Анвар учун биринчи ерде поэзия болгъан. Шогъар ону тюрлю-тюрлю йылларда чыкъгъан 40-дан да артыкъ оьр пагьмулу китаплар шагьатлыкъ эте.

Анварны гьакъында сёз чыкъса, ол партияны макътай болгъан дейгенлер де ёлугъа. Дюр, макътагъан. Тек ол шону оьзюне бир хайыр учун тюгюл, партиягъа, Ленинге гьакъ юрекден инанагъанлыгъындан этген болажакъ. О девюрде, айры-айры адамланы санамаса, бары да халкъ Ленинге Аллагьына йимик инана эди.  

Девюрлер алышынып, адабиятны жамият яшавгъа таъсири осаллашгъанда, Анвар йимик уллу пагьмуланы варислигин ахтарып, ону халкъны гьакъылына, маданиятына этген къошумуну гьакъында тийишли даражада язма да чола ёкъ. Бу юбилей йылында сама  Анварны миллет учун этген пайдасын токъташдырар йимик чаралар гёрюп, атын тийишли даражагъа гётерейиклер.

 

Рашит Гьарунов.

 

 

Мени йырым

 

Къул болуп мен йыргъа къуллукъ этемен,

О да этсин адамлагъа къуллукъ деп,

Менден сонг да бираз сама яшасын,

Мени булан бирче оьлсе илыкъ деп.

 

Йырдыр мени яшавумну тереги,

Йырчы Къазакъ къыйгъан ону савунда.

Язгъы еллер япракъларын ойнатып,

Емиш берсин герек о эл бавунда.

 

Емиш берсин, чумал атсын, оьссюн о,

Гётерсин о элни-юртну абурун.

Гётермесе элни-юртну абурун –

Гётерилген балта гессин тамурун.

 

Къумукъ тюз

 

Къумукъ тюз – бир уллу тепси,

Авур алтын къулакълы.

Уьстюнде эт, экмек, айран,

Айланасы къонакълы.

 

Къумукъ тюз – бир агъач хомуз,

Къыллары кёп чююнден.

Гьар къылын бир созуп этген

Юрекдеги тююнден.

 

Къумукъ тюз – бир битмейген йыр,

Къазакъ эрлер башлагъан.

Къылыч булан язылгъан о

Тавлардагъы ташлагъа.

 

Къумукъ тюз – бир чабагъан ат,

Будай йимик боз яллы,

Туягъындан чыкъгъан отлар

Къызарта яшыл талны.

Къумукъ тюз – мени яшлыгъым,

Гёзлю чытдан гёлеги.

Къолунда тал шувшуву,

Къойнунда – гёк кюреге.

 

Къумукъ тюз – чачакълы хали,

Чыкъдан алгъан иренкни.

Чалыв йиби бирикген

Бавларыдай юрекни.

 

Къумукъ тюз – гюнню бёшюгю,

Къыртавукълу талалар,

Гюнде къыркъ тилде «ассалам…»

Къыйын гёрме ала бар.

 

Янгыз

 

Ахшамларда аяз кёкде ай янгыз,

Эртенлерде йылкъы гетип, тай янгыз,

Ананг гетип, абзар-уьйде сен янгыз,

Ара чырдан сени барлап мен янгыз.

 

Юлдуз тувса ёлдаш болар айгъа да,

Йылкъы къайтса йыбанч болар тайгъа да.

Ананг къайтса «аявлум» дер сагъа да,

Эки арада мен къаламан ягъада.

 

Мен къаламан ара чырны артында,

Адам гёрсе айыпдыр деп тартына.

Амма юрек торгъа тюшген торгъайдай,

Токътамайлы талпына да, талпына.

 

Талпына ол, чыдамай бу оюнгъа,

Чырдан оьтюп чыгъа абзар боюнга.

Асил къушдай этегингден айланып,

Эзивюнгден гирме сююп къойнунга.

 

Парахатман сендекенге юрегим,

Тек сеники кимдедир, не билейим.

Сен деп айтып, сагъа исинген юрекни

Сувутмасанг, шодур мени тилегим.

 

Ананг сагъа «аявлум» дер дагъы да,

Мен, баягъы, ягъада ва ягъада…

Аявлу да, аявсуз да биригип,

Гел, анангны ана этейик магъа да.

 

Къарай-къарай гет

 

Къызыву басылгъан чоюн тавадай,

Юрекни сувутма, жангъа ярай гет.

Баласы бавларда къалгъан давадай,

Бурлугъуп-бурлугъуп, къарай-къарай гет.

 

Ай сагъа ёлавчу, юлдузлар чыракъ,

Ярыгъына чачынг-башынг тарай гет.

Болма сен гёзюмден-гёнгюмден йыракъ,

Йыракъгъа чыкъгъанча къарай-къарай гет.

 

Гюлмелдинг тёшюнгню акълыгъын яба,

Чеч ону, айгъа тут, сари дарай эт.

Дарай гюлмелдингни артындан таба

Бир айгъа, бир магъа къарай-къарай гет.

 

Ёлукъса салам айт ёлда Абакъгъа,

Ёлланы энишин, оьрюн сорай гет.

Бизин орам булан бизин къабакъгъа

Гирмеге кюй чалып, къарай-къарай гет.

 

«Сен сорайсан» булан «мен билсем» 

 

Сен сорайсан не затдыр деп «юз грам»?

Мен билсем шо сен айтагъан «юз грам» –

Сав литрге берилеген телграм.

Сен сорайсан не затдыр деп «уьй» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «уьй» демек –

Уьюр тартып бош къыдырмай уьйленмек.

Сен сорайсан не затдыр деп «тил» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «тил» демек –

Узун буса учун гесип ил демек.

Сен сорайсан не затдыр деп «баш» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «баш» демек –

Бош даллайдан башынг алып къач демек.

Сен сорайсан не затдыр деп «йыр» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан йыр демек –

Узун язып гонорарны къыр демек.

Сен сорайсан не затдыр деп «къыз» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «къыз» демек –

Сюймей буса умутунгну уьз демек.

Сен сорайсан не затдыр деп «борч» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «борч» демек –

Борчлунг гёрсе юрюшюнге къош демек.

Сен сорайсан не затдыр деп «ягь» демек?

Мен билсем шо сен айтагъан «ягь» демек –

Ярахсызгъа ярты челек нагь демек.

 

 

 

 

 

(Шиърулар Гь. Анварны 1972-нчи йылда чыкъгъан «Юрекни янывлары» деген китабындан алынып, орфографиясы сакълангъан).