Анадаш халкъына къуллукъ этме белсенген

М-Н. Халиловну бу китаплары барысы да («Сали Сулейман» деген романындан къайрысы) адабиятны поэзия тармагъында яратылгъан. Амма язывчу оьзюню пагьмусун бираздан берли проза тармакъда да сынап къарама башлагъаны къумукъ охувчугъа белгили. Ачыкъ этип айтгъанда, республикабызда чыгъагъан газетлени ва журналланы бетлеринде ону гьар тюрлю масъалалагъа багъышлангъан очерклери, асарлары чыгъып тура. Демек, язывчуну проза тармакъгъа да «ят» тюгюлюн исбатлай. 
М-Н. Халиловну «Сали Сулейман» деген тарихи романы буса, шексиз кюйде, ол адабиятны бу тармагъына мекенли кюйде урунгъанына шагьатлыкъ эте. Язывчу оьзюню «Сали Сулейман» деген тарихи романы булан охувчугъа пагьмусуну бирдагъы янын – адабиятны проза тармагъында да оьр чебер асар яратма бажарагъанлыгъын аян этди. Белгили кюйде, анадаш адабиятыбызны проза, драматургия тармакъларында яратылагъан асарланы санаву йылдан-йыл аз бола бара. Шо якъдан алгъанда буса, «Сали Сулейман» деген роман гьалиги девюрдеги адабиятыбызны оьсюв ёлунда айрыча агьамиятлы ва къыйматлы болуп токътай. 
М-Н. Халиловну поэзиясы не маъна якъдан, не къурулуш якъдан алып къарагъанда, бир ренкли тюгюл. Мунда кёп тюрлю масъалалагъа багъышланып язылгъан гиччи лирикалы шиърулар булан янаша оьлчев якъдан уллу поэмаланы да тапма болабыз.   
М-Н. Халилов – оьзюню гьар чебер асарына, гьар сатырына, гьар сёзюне дегенлей уллу жавап­лыкъ булан янашагъан шаир. «Йырлар – мени юрегимни гесеги» деген шиърусунда автор шо гьакъда чебер къайдаланы кёмеклиги булан къужурлу кюйде айтма бажаргъан:

Юз сугъармай, гюз сугъарсам оьсерми

Чубукъ чанчгъан ерде чумну оьзеги?!


Ой-пикругъуз йырларымны сезерми,


Салынмаса юрегимни гесеги?!

Къайсы шаир де оьзюню яратывчулугъунда гиччи ватанына – ата юртуна кёп агьамият бере. Ата юртуна байлавлу сатырланы ярата туруп, шаир умуми, къычырыкълы суратлавлардан къачып, мекенлилерин танглай. Ата юрту Тёбен Къазанышда анасыны басылмагъан къабуру баргъа шаирге шондан артыкъ зат ёкъ. Бары да инсанлар ата юртунда яшап къалмай. Биревлер ата юртундан тышда яшав къура. Тек къайда болса да, амалдан геле туруп, инсан ата юрту булангъы аралыгъын уьзмей, огъар багъып талпына. Авторну «Тилеймен» деген шиърусуну лирикалы игитини лап ахыргъы тилевю де ата юрту Къазаныш булан байлавлу.
Оьзюню яратывчулугъунда гьашыкълыкъгъа, сююв гьисге тергев бакъдырмагъан шаирни тапма къыйындыр. М-Н.Халилов да бу масъаладан арекде токътамагъан, шиъруларыны бир пайын бу масъаланы чебер ахтарывгъа багъышлагъан. Оьр даражалы, сюзюк сувдай таза, гючлю сюювню суратламакъ учун, шаир тамаша чебер ёлланы таба. «Юз дуалы гьайкелим» деген шиъруну лирикалы игитин елеген гючлю сююв гьисни гёрсетмек учун, автор халкъ авуз яратывчулугъубузда ёлугъагъан бийдаякъ къушну, Макъсуманны келпетлеринден пайдалана. Шаир шо келпетлени оьзюню чебер хазнасыны имканлыкълары битип къолламай, асарны маънасын бирден-бир гючлендирмек, къужурлу этмек учун къоллай. 
М-Н. Халилов асарларыны бир пайын ананы келпетин чебер яратывгъа багъышлагъан. Бу масъаланы ол бир асарында тюгюл, бир нече асарында арагъа чыгъара. Тек шаирни бу шиъруларында бирисини маънасы да башгъасыныкин такрарламай. Ананы келпетин ярата туруп, ол тюрлю-тюрлю, тамаша, охувчу бир де къаравулламагъан чебер ёлланы танглап бажара. «Анам геле тюшюмде» деген шиъру шо пикрубузну ачыкъ кюйде исбатлай. Асарда автор бу дюньядан герти дюньягъа гёчген анасын эсге ала. Къайсы ана да савунда даим авлетлерини гьайында болагъаны, оланы тюз ёлгъа салмакъны ойлашагъаны белгили. Шиъруну авторуну анасы бу дюньядан бириси, герти дюньягъа гёчген буса да, тюшюнде гелип йиберип, авлетини гьайын эте. Огъар оьзю савунда кёп керенлер этген инг сыйлы насигьатларын бирдагъы да эсине сала. 
Ананы келпетин ярата туруп, автор умуми, къычырыкълы сёзлени, сатырланы кёмеклиги булан тюгюл, оьзю гёрген, шагьат болгъан, оьзюню юрегинден оьтгерген агьвалатлардан пайдалана. Шо саялы да ону бу тайпа асарлары охувчугъа айрокъда таъсирли чалына. 
М-Н. Халилов оьзю Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этмесе де (шо йылларда гиччи яш болгъанына гёре), ол шо давну акъубаларын сезмей къоймагъан. Атасы давда къалып, етимликни зарларын сезген, ачлыкъны гёрген. «Дав йылланы яшлары» деген шиъру оьтген дав йылланы азапларын охувчуну сан-санын титиретердей суратлап бере: 

Ата юртда нече уьйню къапусу 

Азрейилге гезиксиз де сайланды. 


Ачлыкъ йыкъгъан нече яшны акъ пусу 


Ахырынчы акъ гёбюкге айланды. 

Белгили кюйде, артдагъы йылларда савлай уьлкебизде ва шолай да Дагъыстан топура­гъында оьлтюртювлер, атылтывлар бир токътавсуз юрюлюп тура. Буйнакск, Къызлар, Каспийск, Ботлих… Бу ерлерде болуп гетген вагьши ишлер янгыз Дагъыстан элибизге тюгюл, савлай ­дюньягъа малим болду десек, бир де къопдурув болмас. «Атылтгъан шыплыкъ» деген шиърусунда автор 1999-нчу йылда Буйнакск шагьарда кёп адамлар яшайгъан беш къабат уьйню атылтыв булан байлавлу болгъан агьвалатны суратлай. 
 М-Н.Халилов айланабызда ёлугъагъан кемчиликлени, тюзсюзлюклени, бузукълукъланы, айры-айры инсанлагъа хас болгъан терс хасиятланы тергевсюз къоюп, къырыйындан рагьат оьтюп болмай. Чебер сёзню кёмеклиги булан шаир олагъа гючлю кюйде къапас ура. Огъар айрокъда артдагъы йылларда жамият яшавубузда болуп турагъан алышынывланы натижасында кёп болуп барагъан кемчиликлер, тюзсюзлюклер, бузукълукълар рагьатлыкъ бермей. «Елевчюлер» деген шиърусунда ол уьлкебизде юрюлюп турагъан «реформаланы» натижасында арагъа чыкъгъан янгы байланы жамиятны еслигин елеген елевчюлер булан тенглешдире. Асарны маънасын гючлендирмек учун, автор тарихге гёз бакъдыра, охувчусуну эсине халкъыбызны тарихинде болгъан иран шагьлар, чингисханлар, акъсакъ темирлер йимик елевчюлени сала. Гьалиги девюрдеги елевчюлер буса гьатта тарихде болгъанларын да унутдуруп къоя. Олар юрютеген талавурну, халкъгъа гелтиреген азапланы суратлай туруп, М-Н. Халилов риторикалы суалланы къоллай. Шо соравлар кимни де ойлашдырмай болмай, олар гьатта чакъырыв йимик де чалынып гете. 
Амма шаирни яратывчулугъунда охувчугъа аччы тиеген иришхат шиърулар булан янаша, енгил, масхара къайдада яратылгъанлары, кюлкюлю чалынагъанлары да ёлукъмай тюгюл. 
Биз оьрде М-Н. Халилов оьлчев якъдан уллу шиъру асарлар да, демек, поэмалар да яратгъанын эсгерген эдик. Шо гьакъда айтгъанда, шаирни «Къыйынлы къысмат», «Къазанышлы къарчыгъа», «Ахырынчы абатлар», «Кёкден тюшген кочабым», «Сали Сулейман», «Кочап Камав» ва «Бозигит» деген поэмаларын эсгерме тюше.
 «Къыйынлы къысмат» деген поэмада эки наслуну далаплы, загьматны хадирин яхшы билеген вакиллерини келпетлери яратыла. 
«Ахырынчы абатлар» 2002-нчи йылда Уьстюнлюкню гюнюнде Каспийск шагьарда болгъан зор уллу атылтывну таъсиринден яратылгъан. 
«Къазанышлы къарчыгъа» деген поэма вагьгьабылар булангъы дав агьвалатларда йигирма йыллыкъ чагъында игит кюйде жанын къурбан этген Нариман деген къазанышлы къоччакъ улангъа багъышлангъан. Асаргъа къанна къазакъ йырдан «Къарчыгъа – къайыр къушну баласы, учгъан сонг уясына къонармы?» деген сатырлар эпиграф этилип алынгъан. 
 «Кёкден тюшген къочча­гъым» деген поэманы игити Магьамматбек Мурзаев деген къумукъ улан яшавгъа гьасиретликни зор уллу уьлгюсюн гёрсетме бажара. Шо гьасиретлик огъар дёрт гюн Кас­пий денгизни сувларындан эсен-аман къутулма ругь, гюч де бере. 
Шаирни «Инамлыкъ» деген китабында «Сали Сулейман», «Кочап Камав» ва «Бозигит» деген уьч поэмасы, оьзгелеринден айырылып, «бир темалы поэмаланы тагъымы» деп белгиленген. Бу поэмалар бир юртну (Тёбен Къазанышны) уьч кочабына багъышлангъан. Асарланы да эсгерилген шо китабында автор иш этип тарихи-хронология къайдасын гёз алгъа тутуп ерлешдирген. Масъалагъа шолай янашыв агьвалатланы янгыз бир ягъадан суратлама имканлыкъ берегенинден къайры да, шаирни ата юртундагъы инг тизив мердешлени уьзюлмей гелип турагъанын гёрсетме де имканлыкъ бере. 
 «Сали Сулейман» деген поэма дюньягъа аты айтылгъан Сали Сулейман деген тюркиялы Алпавутдан да оьр чыгъып, оьзю ону атына ес болгъан Магьтуллаев Мамагъа багъышлангъан. Асарда анадаш халкъыбызны макътавлу, эревюллю, къагьруман уланыны гьайран яшавун, тамаша къысматын, ону гьюнерлерин, оьрлюк­лерин суратлайгъан оьтесиз къужурлу сатырлар кёп. 
Элни, халкъны эревюллю уланларыны келпетлерин яратыв, шо келпетлерден таба девюрню аламатларын гёрсетив – М-Н. Халиловну поэмаларыны хас белгилеринден бириси. Шаирни «Кочап Камав» деген поэмасы да, шо ягъындан алгъанда, оьзгелерине парх бере. Асаргъа «Кочап Камав» деп ат тагъылса да, мунда асарны игитини янгыз спортдагъы, тутушуп ябушувдагъы уьстюнлюклери гьакъында сёйленип къалмай, ону къыйынлы яшлыгъы, охувгъа гьасиретлиги, къайратлы загьматы, асил хасиятлары, сюювю, дос-къардашлары булангъы аралыкълары да суратлана. Асарда Камавну келпети иннемей, гьазир кюйде берилип къалмагъан, оьсюв ёлунда берилген. Демек, автор игитини яшавуну инг аслу канзилерин чебер кюйде гёзден гечире туруп, ону хасиятларыны амалгъа геливюнде, ругь ва чарх якъдан чыныгъывунда огъар таъсир этген агьвалатланы, адамланы эсгере. Шоланы гьакъында да шаир артыкъ узакъ сёйлеп турмай. Масала, «йылан йимик ачлыкъ къысгъан белинден» деген биргине-бир сатыр булан Камавну яшлыгъы рас гелген Уллу Ватан давну йылларыны къыйынлыгъын айтып берип къоя. Шо къагърулу йыллар Камавну ва ону йимик кёплени чыныкъдыргъаны, гьар-бир затны хадирин билме уьйретгени айтмаса да англашылып къала.
«Бозигит» деген поэма ушу-саньда деген гюнтувуш ябушувланы бир журасындан дюньяны чемпиону деген атгъа ес болгъан тёбенкъазанышлы Бозигит деген кочап улангъа багъышлангъан. Асарны 3-нчю ва 6-нчы бёлюк­лери поэзияда тезден берли къолланагъан байт форма булан яратылгъан. 
Озокъда, бир макъаланы ичинде М-Н. Халиловну кёп ренкли, маъна якъдан оьтесиз генг яратывчулугъун толу кюйде къуршап сёйлеме бажарылмай. Бугюнлерде язывчу оьзюню 75 йыллыкъ юбилейин белгилей. Шо юбилейине М-Н. Халилов яратывчулукъ ёлунда гёрмекли натижалар булан етишсе де, ону иннемей, парахат турма, яратывчулукъ гьаракатын асталашдырма хыялы ёкъ. Демек, ону гёз алгъа тутгъан дагъы да кёп яратывчулукъ муратлары бар. Макъалабызны ахырында бизге Магьаммат-Наби Халиловну юбилейи булан гьакъ юрекден къутламакъ, огъар савлукъ, насип, узакъ оьмюр, адабият яратывчулукъ ёлунда дагъы да уллу уьстюнлюклеге етишмекни ёрамакъ къала. 

Агъарагьим Солтанмуратов, 

Дагъыстан  пачалыкъ университетни дагъыстан 
адабиятларыны кафедрасыны ёлбашчысы, филология 
илмуланы кандидаты, доцент. 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля