Ана тилим – оьзденлигим, менлигим

– Хошгелдигиз бизин къумукъ  ожакъгъа. Бугюнгю бизин ёлугъувубуз  республикада биринчилей оьтгерилеген ана тиллени ва маданиятны байрамына багъышлангъан, – деп башлады сёзюн газетни баш редактору Камил Алиев. – Байрам календарыбызгъа  янгы байрам къошулду, шо яхшы. Болажакъ байрам булан къутлайман. Булай ёлугъувлар бизин редакцияны сиптечилиги булан биринчилей Ана тиллени халкъара гюнюне багъышланып, 21-нчи февральда этилме башлады. Бир къурум да башлагъанча шо байрамны биз этип юрюдюк. Булай айтгъанда, ана тилге бир гюнню багъышлама герек тюгюл, гьар гюнню де багъышлама герек, тергевде сакълама герек. Неге тюгюл, аз миллетлени тиллери не гьалгъа тарыгъанны билебиз.

Республиканы Башчысы оьзюню Указы булан бу байрамны оьтгермекни къарар этгени нечакъы да яхшы. Тергев этме де, абур-сый этме де тийишли масъала, тил де, маданият да. Бизин къумукъ тил – Кавказда инг де эсги, бизин биринчи тюрк тиллени бири. Тарихге къарасакъ, 520-нчы йылда Таврат (Библия)  эсги тюрк тилибизге гёчюрюлген. Шо – бизин ата-бабаларыбызны  тили. 544-нчю йыл буса китап болуп чыкъгъан. Бизин маданиятда бу – уллу тарихи агьвалат. Сонг да, Дадам Къоркъут деген эпос яратылгъанлы 1300 йыл деп санала. Шо эпосну игитлерини бири, тюрк алими Фахретдин Кырзы-оглу эсгереген кюйде, бизин къумукъ шавхалыбыз. 14-нчю юз йылда Кодекс Куманикус да язылгъан. О да – бизин ортакъ варислигибиз. Къумукъланы да, оьзге тюрк тилде сёйлейген халкъланы да  15-нчи юз йылдан алда яратылгъан асарлар – бизин ортакъ варислигибиз.

Янгыз къумукълагъа, къарачайлагъа, татарлагъа болуп болмай, барыбызгъа да ортакъ варислик бола. Муна, гьюрметли алимибиз Абдулгьаким токъташдырагъан кюйде,  Къазакъ йырлар 11–12-нчи юз йылларда яралгъан. 21-нчи октябрни ана тиллени, маданиятны байрамы эте бусакъ, шу бырынгъы асарларыбызны эсгерме герекбиз. Умму Камалны, Магьаммат-Аваби Акъташлыны, Йырчы Къазакъны ва оьзгелерин (барын да айта турмайым) эсгерме герекбиз. Шолай эсделиклени байрам гюню болагъаны нечакъы да яхшы. Бола буса, байрам болсун. Къутлайман барыгъызны да. Шулай бир чакъырыв, байрамгъа баш сёз гьисапда айтма сюемен; къумукъ тилим – ана тилим, менлигим, къумукъ тилим – кимлигим, ана тилим – оьзюме оьз гьакимлигим, оьзденлигим, бийлигим. Эгер де  бир бишген-тюшген миллет бусакъ, халкъ бусакъ, бизин тилибизге, бизин маданиятыбызгъа энниден сонг да ес болуп яшама герекбиз. Ес болуп яшамакъ о тилни, о маданиятны яшатмакъ бола.

Абдулкъадир Абдуллатипов, профессор: – Гьалиги къыйын девюрде, ана тиллеге уллу балагьлар къобуп турагъан заманларда, бизин ерли гьукумат, гьакимлер ана тилге тергев берегени яхшы, байрам гьисапда гюнюн белгилейгени яхшы. Тек  нечакъы  тергев эте турса да, ана тилни, адабиятны мактапларда сагьатларын артдырмаса,  алышыныв болмас. Гьар агьлюде  ана тилин юрютмесе, ондан не пайда? Бизден тувгъанлардан тувгъанлар къумукъча ярты-юрту сёйлей. Ана тил болмаса, миллет болмай. Бизин йимик санаву  аз миллетлеге ана тилин тас этмек шо уллу балагь бола. Шону учун тишибиз-тырнагъыбыз булан ону юрютме, оьсдюрме къарама герекбиз. Къумукъ берилишлерде де орусча сёйлейгенлер къаршы бола. Билегенлер де сёйлемейгени тамашагъа къалдыра. Бу байрамгъа шатман. Тек Гьукумат оьзюню янындан акъча маялар да берип охутув китаплагъа да, адабиятгъа да ва башгъа программалагъа да къол ялгъаса, яшавгъа чыгъар эди. Сонг бизге китаплар чыгъарма тюшгенде, шонда программагъа гёре этигиз дей. Шолай этсек де, программагъа гирмей къала. Шулай англашылмайгъан гезиклер бар. Миллетни асарлары буса шо охутув прог­раммалагъа толу кюйде гирме герек.

Камил Алиев: – Бизин Дагъыстанны Конституциясында къумукъ тил, оьзге миллетлени тиллери булан бирче, пачалыкъ тил деп къабул этилген. Пачалыкъ ону оьсдюрмек учун, якъламакъ учун акъча маялар да гёрсетме герек. Тек Дагъыстан экономикасы оьсген, бай республика тюгюл. Шону учун акъча маялар да гёрсетип болмайдыр. Шо саялы бу масъаланы  жамият оьзю де бойнуна алма тарыкъ. Билесиз, инкъылапдан алда къумукъ тили пачалыкъ тили болмагъан, харж да гёрсетилмей болгъан. Шо саялы жамият бу масъаланы оьзюню бойнуна алгъан. «Тангчолпанны» чы­гъаргъанлар, «Мусаватны» чыгъаргъан. Айтагъаным, бу масъаладан къумукъ жамиятны баш къачырма ихтияры ёкъ, ону оьзюню оьз къошуму болма герек.

Супиянат Мамаева, шаир: – Рес­публика оьлчевде оьтгерилеген ана тилибизни, маданиятыбызны байрамы булан къутлама сюемен. Бизин ана тилибиз  йыр булан сакълана гелген. Гьар инсангъа оьзюню тили ананы  биринчи къакъакъ йырларындан башлап  къанында яшайгъан, адамны юрютеген, миллет экенин де билдиреген, оьзюню ожагъында, юртунда, элинде юрюлеген бай аламат, ондан сонг пачалыкъ даражагъа чыгъа. Бугюн бизин тюрк тилибиз савлай дюньяда къоллана. Биз де шону бир гесегибиз. Юрегинг тав чакъы  бола башгъа ерлерде бизин тилибизни эшитсек. Гьар заманда да айтыла геле, йыры булангъы халкъны утуп болмай деп. Йыр буса мени тилим де дюр, диним де дюр, барлыгъым, менлигим де дюр. Денгиз толкъунланса да,  ону гьар толкъуну  ана тилимде тавуш бере деп эсиме геле.

Халкъым  бар йыр тигеген,


Йырын кёкге чюеген,


Йыры чалынмай  къалса,


Юрегинден гюеген.

 

Тилин билеген адам лап да насипли адам, лап да оьктем адам, миллетини менмен дейген вакили. Бизин газетлерибиз, журналларыбыз,  китапларыбыз чы­гъагъаны да тилни сакъламакъдыр, оьс­дюрмекдир, яшатмакъдыр. Неге тюгюл,  оларда тилибиз, йырыбыз, миллетибиз сакълана. Барыгъызны да, охуйгъанланы да, тынглайгъанланы да ана тилибизге гьюрмет этме чакъыраман.

Абдулгьаким Гьажиев, профессор: – Озокъда, Ана тиллени ва маданиятны гюню, байрамы болмакъ яхшы. Байрамда даим макътап турма да тюшмей, алдына хыяллар, борчлар да салма герек. Тиллерибизни гьалы буса шолай. Бизде ишлейген алимлер ахтарыв юрютгенлер. Магьачкъалада школагъа бармайгъан яшланы 90 проценти ана тиллерин билмей, янгыз къумукълар тюгюл, башгъа миллетлер де. Ону себеплери де белгили.  Неге десе, тюрлю-тюрлю миллетлер къошулгъанбыз, ортакъ тил тарыкъ бола. Алда Дагъыстанда къумукъ тил ортакъ эди. Гьали – орус тил. Огъар къаршылы­гъыбыз ёкъ. Ону булан янаша ана тилин де билме герек. Къумукъ сёзлер чалынса, Къумукътюзде сесгенип къарардай гьал тувгъан бизде. Ана тилин сакълама къаст этме герек. Тек тынч масъала тюгюл. Мен  студентлеге дарс берегенде, бир студент ана тилин осал биле эди. «Онча яхшы билмесем де, яхшы  яшап болажакъман, негер тарыкъ уьйренме», – дей эди. Дарс беривчю студент тамаша болагъан кюйде сёз тапма тарыкъ: «Я, уялмаймысан Лев Толстойдан, Лермонтовдан, Бестужев-Марлинскийден?» – дедим. «Оланы негер айтасыз?» – деп сорады. «Олар къумукъ тилни иш этип уьйренген, къумукъ тилде сёйлеген, бизин сёзлени чебер асарларында  къоллагъан. О замангъы генералланы айтма да айтмайман, бары да къумукъча биле болгъан, сен неге уьйренмейсен?» – дегенде,  сёз айтып болмай, иннемей къалды. Гертиден де, тилибиз булан оьк­тем болма чакъы бизин гьалыбыз бар. Дюньядагъы 200 миллион халкъ къумукъ тюрк тилде сёйлеп, бир-биревню англап болабыз. Гьар наслу ­оьзюню  халкъыны, къысматыны алдында, халкъыны гележегини алдында борчлу. Ата-бабаларыбыз бизге ана тилни чебер кюйде берген.  Бизин наслугъа етишгенде туварып къойсакъ, оланы васиятларына амин болмайгъанлыкъ бола. Тек къыйын масъала. Къуршама герек. Арив иш эте «Къарчыгъа» да, китап басмаханасы да, «Тангчолпан», «Ёлдашдагъы» яшлар учун чыгъагъан сагьифа да. Буса да, школаларда ана тилге яхшы кюйде сагьатлар берилмесе болмай. Бизин театрыбыз арив ишни башлап тура. Къурчакъ театр яшлар учун бек тарыкъ. Яшлар муштарлы болагъан кюйде  чебер асарлар яратма тарыкъ. Къазахланы булай айтыву бар: «Орусланы байрамы кёп, къазахланы айраны кёп», – деп. Байрамлар, озокъда, болсун, тек шогъар этилеген харжлар аслам болмаса, айран да болмас… Къутлайман сизин.

Бадрутдин Магьамматов, шаир: – Узатып айтгъанда, Камил де эсгерген кюйде, къумукъ тилни тамурлары теренде. Бары да тюрк тиллени арасында къумукъ тилни тамурлары бырынгыдан геле. Тюркиягъа баргъанда оьзюм шо­гъар мюкюр болгъанман. Онда гьар йыл хазар шаир ахшамлары деп байрам бола. Шонда баргъанда уьчюнчю сыдырада алдагъы президенти Сулейман Демирель олтургъан эди. Алда баргъанда ону къолундан мен савгъат алгъан эдим. Сёз магъа берилгенде сагьнагъа бараман, артымдан тюрк тилге гёчюрме таржумачы да геле. Гьар тилден таржумачы бар эди. Мени оьтме къоюп, ол таржумачыны токътатды. Къумукъ къарындашыбыз сёйлейгенде таржума тарыкъ тюгюл деди. Алгъасамай, таза къумукъча сёйледим. Бары да англайгъаны гёрюнюп тура. Сонг да, сав дюньяны айлангъан, бары да тюрк тиллерде сёйлейгенлер булан ёлукъгъан мажарлы Иштван Мандоки Къонгур – уьйгъурлардан башлап, гагаузлагъа етишгенче тиллени ахтарып гелген адам. Шо бизин къумукъ тилни Мажарстанда яшайгъан къумукълагъа уьйретмекни гьайында эди. Дагъыстангъа гелип айтсам, ана тиллеге байлавлу «10 минутлукъ поэзия» деген берилиш бар эди. Расул Гьамзатов юрюте эди. «Вильям Шекспирге баракалла мени къумукъ тилимни яхшы  билме уьйретгени учун», – дедим. «Шекспирни не аралыгъы бар къумукъ тил булан?» – деди ол. «Гамлетни» таржума этип янгы битдим, дедим мен. – Къумукъ тил – экмекни тили», – деп де къошдум. «О нени анг­лата», – деп турду Расул. Масхара герти булан маънасын айтмадым. Москвагъа «Переделкиногъа» баргъанда ол шону унутмагъан,  янгыдан сорады. «Шамил нече йыл дав этген, ону мюридлери ач болгъан буса нечик дав этежек эди? Савутну ингилислер берген буса, ашны-экмекни Къумукътюз, къумукъ тил берген», – дедим. «Сен утдунг», – деди ол. Дагъыстандагъы бары да тиллер шу аврувдан авруй. «Дагучпедгизни» япгъанда мен бир жыйында: «Уьч чиновник уьч айдан учурду учпедгизни», – дедим. Кёп зарал болду бизин яш наслугъа, охувчу яшлагъа ону япмакълыгъы. ЕГЭ-ге ана тилни къошма герек. Пачалыкъ даражада иш гёрюлмесе бажарылмай. Харж чыгъармай этип болагъан ишлер де этилмей. Къайсы къумукъ юртдагъы школагъа барсанг, плакатлар, чакъырывлар бары да орус тилде. Оьзюбюз болагъанны сама этме герекбиз.

Абдулла Залимханов, шаир: – Ана тиллеге булай тергевню ахыры хайыр болсун. Инг башлап биз этип болагъаныбыз – агьлюде ана тилни къолламакъ учун къаст этме герек. Бир гиччи мисал гелтирейим. Буйнакск шагьарда яшай­гъан бизин акъсакъалыбыз, шаирибиз Вагьит Атаев бар. Шону бары да уланлары, шагьарда турса да, къумукъ тилни менден кем билмей. Оланы балаларыны балалары да биле.  Гьар ким къаст этсе болагъан иш шо. Мунда тюз эсгерилди. Мактапда он беш йыл мюдюр болуп турдум. Ана тил тюшген гьалланы, ону талавларын барын да билемен. Тек гиччиден ана тилге гьасиретликни сингдирмесек, пайда болмажакъ. Глобализацияны, дуллулукъну биз токътатып болмайбыз.  Школалардан кёп зат гьасил бола. Мунда эсгердилер, журналгъа къумукъ дарсланы темасын орусча яза деп.  Мен мюдюр болуп ишлейгенде бизде де башлангъан эди шо иш. Управлениеге барып талап этемен.  Ким айтгъан, ким яздыргъан деп. Тюзевлю жавап берип болмайлар. Тез алдын алдым. Биревню ихтияры ёкъ ана тилден, адабиятдан теманы орусча яздырма.

Умаросман Гьажиев, «Дагъыстан» деген басмахананы директору: – Бизин макъамланы гьакъында айтгъанда, къайсы миллет де къумукъ макъамланы эркин кюйде къоллай, кимни макъамы экенни де билмей. Эсингде бар буса, Камил, биз алда сёйлешген эдик. Къумукъ макъамланы, йырланы авторлары да булан китап этип чыгъарма. Шону охугъан адам къайсы миллетни макъамына гёре йырлай – билежек. Шо, гертилей де, масъала болуп токътагъан. Гелигиз, бирче ойлашайыкъ, уьстюнде ишлейик. Шолай китап чыгъарма бизин имканлыгъыбыз бар.

Яраш Бийдуллаев: – Республиканы Башчысыны Указы булан бу байрам биринчилей оьтгериле, мунда айтылды. Ана тилни де, маданиятны да байрам этип гьар йыл оьтгермекни пайдасы, хайыры болмай къалмажакъ. Ана тилни гьакъында сёйлеген ёлдашлар четим масъалаланы да эсгерип, тюз пикруланы айтды. Маданиятны гьакъында айтсакъ, бу тармакъда да чечилме тюшеген кёп масъалалар бар.  Йыр, макъам дюньябызда бизин къумукъ макъамланы оьзлени тилине салып къолламайгъан бир миллет де ёкъ. Къумукъ кюй согъулуп йиберсе, гьали бир йыравубуз йырлар деп къарасанг,  я даргили, я аварлы, я бир башгъа  миллет  оьзлени тилинде бизин макъамгъа гёре йырлай. Къумукъ макъамгъа гёре пеленче йырлай деп айтып авара да болмай. Бу низамсызлыкъны алдын алма кюй де ёкъ. Алда бизин редакциябызгъа йыравланы, композиторланы чакъырып, ёлугъув оьтгердик. Бары да масъалалар арагъа чыкъды, газетге яздыкъ. Арадан эки йыл оьтюп, дагъы да шолай ёлугъув оьтгердик, яздыкъ. Тек алышыныв ёкъ. Ким нечик сюе буса, макъамны, йырны куплетлерин башгъа-башгъа шаирлени оьзлер ушатгъан сёзлерин де алып йырлайлар. Авторлукъ ихтияр деп бар, огъар да къарамайлар. Гьукуматыбызгъа ча­къырыв кагъыз язабызмы, нечик этебиз, бу масъала тюзевлю чечилеген ёлну тапма герек.  Тарихи, игит йырларыбызны йырлайгъан йыравларыбыз да ёкъ. Шо да – уллу кемчилик. Умаросман да айтгъан кюйде, къумукъ макъамланы ноталары да булан китап этип чыгъарагъан ёлну тутма тарыкъ.

Абдулманап Гьамзаев, политика бёлюкню редактору: – Бизин редакциябызгъа охувчулардан кагъызлар геле. Артда гелгени – къарланюртлу Насрулла Шангереевден. Бизин  къумукъ берилишлерде къумукъча  неге сёйлемейлер деген соравну сала. Яш наслу бизге  тамаша бола. О замангъы сёзлер, шиърулар нечик эсигизде къалгъан деп. Биз къакъакъ йырланы тап-таза къумукъча уьйренгенбиз.

«Къара, къара къаргъалар,


Къанаты сынса ёргъалар.


Бу кимни тирменидир?


Биякъайны тирмени…»

Дейгеним, яшда уьйренген унутулмай, яшда гёрген яшынмас деп айта къумукълар.   Гьалиги  заманда яшланы нечик уьйрете:

«Тише, Танечка, не плачь,

Не утонет в речке мяч», – деп. ХХI асруда гьали халкъ сёйлейген 6 минг тилни 90 проценти унутулажакъ, оьлежек дей алимлер. Шоланы арасында бизин тил де бар. Бир ёлдашыбыз магъа: «Сизин тилигиз – тюрк тил, кёп халкъ сёйлейген тил, оьлмежек», – деди. Нечик оьлмей. Хасавюрт районда бизден аварлар кёп буса, шагьарда бизден мычыгъышлар кёп буса, Къызылюрт районда, шагьарда къумукълар 20 процент къалгъан буса?.. Шолай оьзге районларыбыз да.

Районларыбызгъа башгъа миллетлени де сыйындыргъанбыз. Не этме герек тилибиз оьлмесин учун? Гиччиден тутуп, агьлюден тутуп яшланы ана тилине уьйретме герекбиз. Къазанышдан гелген бир кагъызда: «Хан кёпюрден» чыкъгъан сонг тарыкъ болмайгъан тилни негер уьйренейик?»  – деп  язгъан эди. Тил масъаланы шолай тар  англайгъан, агьамият бермейгенлер де бар.

Камил Алиев: – Яшны ана тилине не чагъындан башлап уьйретме герек деп алимге сорагъанда,  ол: «Яшгъа нече йыл бола?» – деп сорай. «Дёрт йыл». «Буса, дёрт йылгъа гечикгенсен», – дей алим. Ону  булай кюрчюсю бар. Сабийни сёйлев къуралы (къомузу), гертиден де, шо дёрт йылны ичинде амалгъа геле, анасыны тилине кюйлене. Эгер де яшны анасы тувгъан гюнюнден тутуп, орусча сёйлей буса, о яшны ана тили амалгъа гелип, кюйленип болмай. Гьона, шо гьакъылны сингдирме герек бизин  яш аналагъа. Сонг да, шо дёрт йылны къутгъарса, шо сабий къумукъ тил учун тас болду. Сонг уьйренсе де, ол таза ана тилинде сёйлеп болмажакъ.

Мунда болгъан сёзге гёре дагъы да айтма сюемен. Нечик  бизин тилибизни, маданиятыбызны сакълама герек? Шунда мен ишлейгенли реорганизациялар, алышынывлар деп гьар тюрлю таклифлер чыгъа.  Гьали гьазир болуп турагъан проектге гёре, эгер де шо проектлер яшавгъа чыкъса, бизин ана тилибизни, маданиятыбызны масъалалары кемимежек, дагъы­дан-дагъы артажакъ, оьрчюжек. Мисал учун, бизин проект къабул этилсе, этнохолдинглер къурулма герек. Къумукъ журналлар да, къумукъ радио да, газет де, къумукъ берилишлер де бир байракъны тюбюнде, бир ерде, бирче ишлеме герек. Авар редакция оьзлени студиясын къургъаны кёп бола. Телеберилишлени оьзлер юрюте. Газетге байлавлу маълуматланы оьзлер этип бере. Биз гетежекбиз, тек газетибиз, журналларыбыз сакъланма герек. Шо саялы биз миллетибизге онгайлы проектлени якълама да герекбиз, яшавгъа чыгъарма да герекбиз. Сёйлеп, кант этип турма тарыкъ тюгюл. Кантчылар болмайыкъ, антчылар болайыкъ. Ант этип ишни уьстюнде ишлейик. Бизин ата-бабаларыбыз, имканлыкълар ёкъ заманда да,  тилин де якълагъан, къылыгъын да, этме герек ишлени де этген. Гертиден де, бугюн маъналы сёз болду, кёп масъалаланы гьакъында айтылды. Газет, журнал не этип бола? Халкъны арасында дурус пикру яратып бола. Биз шону яратма да чалышажакъбыз. Тилге ва маданиятгъа байлавлу масъалаланы гётерип, оьр къурумлагъа да етишдирмек учун комиссия къурмагъа герек. Мисал учун, бугюн кёп масъалаланы гьакъында айтдыкъ. Бу тармакъда касбучуланы да чакъырып, гьакълашып, бир ойгъа, бир проектге гелеген кюйде этсек яхшы болур. Тилибизге янгы сёзлер гире буса да, бар масъалаланы да къошуп, тийишли къурумлагъа етишдирме герек буса, балики, шолай комиссия герекдир. Бизде ишлейгенлер де шо ишге къуршалып бола. Алимлени де, касбучуланы да къуршарбыз.

 


Я. БИЙДУЛЛАЕВ.


СУРАТДА: ёлугъувну вакътисинде.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля