Къумукъланы гьакъыл хазнасындан (1)

   

Пятница, 13.04.2018г. — «ЁЛДАШ».


«Шекер де алып гелмейми экен?»


 


Бир гиши ювугъуна къонакълай бара. Ювугъу уьйде къаршы болмай, ол гелгенче къарайым деп, къонакъ уьйде токътай. Ювугъуну къатыны ону алдына чай сала, тек шекер берме унутуп къала. Шекерни унутгъаны ону эсине гелмесми экен деп, къонакъ стаканны ичинде шекерни булгъай­гъан йимик этип, къашыкъны стаканда зангырлатып айландыра. Уьй есини къатыны шо авазны эшитип, масхара этип:



– Воллагь, поч арба гелегенге ошай, – дей. Къонакъ огъар:


– Я, сорап къара, шекер де алып гелмейми экен? – дей.


 

Къомуз булан сыр чечив


 


Агъачкъомуз сокъма бек уста бир улан болгъан. Ол бир къызны бек сюе, тек шо къызны оьгей анасы огъар не этсе де берме рази болмай болгъан. Гьатта улан къызны гёрме барса да, оьгей ана уьйге гирип гелип, оланы сыр чечме къоймай болгъан.



Тек къызгъа гьашыкълыгъын улан къомуз согъуп, макъам, кюй булан анг­лата болгъан. Ол согъагъанда улан ва къыз бар уьйден оьгей ана чыгъа болгъан, согъагъанын токътатды дегенде, олар сююв сырларын чечмесин деп, уьйге гирип геле болгъан – олар сёзсюз де агъачкъомуз булан, кюйлер-ма­къамлар булан да сыр чечип турагъанны къатын англамай болгъан. Ол гирмей узакъ турсун деп, чечеген сююв сырлары да уьзюлмесин деп, улан бир эпсиз арив, юреклеге ягъылып къалагъан кюйню бёлмейли, узакъ заман согъуп тура болгъан, огъар тынглап, къыз да бары затны англай болгъан, улангъа сюювю арта болгъан.


 

Орусча билеген Гьажи


 


Юртда биревлени Гьажи деген уланы асгерден заманы битип къайта. Муну гёрмеге ювукълары, юртлулары жыйыла. Гьажи орусча бир-эки сёз уьйренгенмен деп, къумукъча англамайгъан, сёйлеп болмайгъан гиши болуп токътай. Ювукълары бугъар сёйлесе, «не знаю» яда бирдагъы оьзю билеген эки-уьч сёз айтып тура.



Гьажи адамланы атлары да орусча башгъачалай деп тура болгъан. Муну Сарай деп къызардашы болгъан. Гьажи анасына:



– Апай, апай, как звать Сарай? – деп сорагъан. Орусча англамайгъан апайы уланыны ювукъларына:



– Вуя, бу не дей? – деп сорай. Олар да:



– Апай, билемисен бу не дей? Эт битген, арандагъы сыйырны сойма тарыкъ дей, – дейлер. О заманда Гьажи:



– Апай, айтмайман, айтмайман, ялгъан айталар! – дей.


 

Оьзюню яшлары ва оьгей яшлары


 


Бир къатынгъа башгъа къатын ­оьгей яшларынг нече бар деп сорагъан.



– Бир буса чы эби де бар эди, къанъявгъурлар, гьатта э-э-эки чи! – дей оьгей ана («эки» деген сёзню бар чакъы созуп, сайки, уллу, кёп этип).



– Оьзюнг булан (янгы уьягьлюнге) алып баргъан оьз авлетлеринг нече бар? – деп сорай о къатын.



– Я, меникилер чи бешгене-беш зат, – дей ол («беш» деген сёзню чалт кюйде айтып, сайки, гиччи, аз этип).


 

Башлар ва къуйрукъ


 


Етти агъа-ини болгъан. Бир керен ёлда олагъа етти башы ва бир къуйругъу булангъы аждагьа ёлугъа. Агъа-инилени уллусу:



– Биз огъар батып болмажакъбыз, ону етти башы бар чы! – дей.


Тек инилери рази болмайлар:



– Болсун да, ону етти башы бар буса, биз де еттев барбыз, бизин яхшы савутларыбыз да бар! – дейлер.



Агъасы да олар айтгъангъа рази болуп, олар хынжалларын сувуруп, аждагьагъа чабалар.



Агъа-инилер булан ябушмагъа аждагьа етти де башын гётере, тек ону бир башы бир якъгъа тарта, экинчиси – башгъа якъгъа, уьчюнчюсю – уьчюнчю якъгъа… Ахыры уланлар гьар башны башгъаларындан айырып, оланы гьариси бир баш булан ябуша ва бары да башланы геселер.



Аждагьагъа шо гьалны салып, олар ёлун узаталар. Бираз ёл юрюген сонг, олагъа бир башы ва етти къуйругъу булангъы аждагьа ёлугъа.



– Биз етти башы булангъы аждагьаны оьлтюрюп болгъан сонг, бир башы булангъысы бизге не болсун! – деп къычырып, хынжалларын сувуруп, олар аждагьаны уьстюне чабалар.



Олар чапгъан мюгьлетде, аждагьа гьар къуйругъун тез бир къуюгъа сугъуп, етти де къуйругъуна яхшы кюйде таянып, сонг биргине-бир башын оьрге гётерип, авузундан чыгъагъан ялыны булан агъа-инилени гьарисин айрыча чирките туруп, олагъа бир гьал сала.



Гьона шолайына, гьар ким оьз янына тарта буса, барысы да бирлешмей буса, бир башгъа тынгламай буса ва гьариси оьзю баш болма сюе буса, «къуйрукъ» да янгыз къала буса, нечик уллу буса да, о гючден пайда ёкъ; амма бир тийишли башгъа тынгласа, «къуйрукълар» да огъар мекенли таяв болса, аз гючден де кёп пайда бола.


 

Чычкъанланы жыйыны


 


Мишик оьзлени парахат яшама къоймай деп, бек къазапланып, дагъы шолайына турма кюй ёкъ, бир зат ойлашма герекбиз деп, чычкъанлар жыйын оьтгерелер. Чычкъанланы бириси олай этейик дей, бириси булай этейик дей, чычкъанлар рази болмайлар, артда оланы бириси мишикни бойнуна къонгурав такъма герек, мишик гелегенни шо къонгуравну авазындан билербиз ва къачып къутуларбыз дей. Бары да чычкъанлар шо ойну арив гёрелер, шолай этме де герек деп токъташалар.



Сонг, озокъда, шо къонгуравну мишикни бойнуна ким илежек деген масъала тувулуна, тек шону мен этермен деген чычкъан табылмай, жыйын чыгъаргъан къарар пучуна гете.



Шу хабаргъа гёре «къонгуравлу мишик чычкъан тутмас» деген айтыв тувулуна.


 

«Ишлемеген гишиге аш ёкъ»


 


Эки ювукъ болгъан: бири – Эндирейде, бири – Яхсайда. Эндирейлини къатыны оьле. Арадан бир йыл гете – къатын алмай.



Яхсайлы айта:



– Ювугъум, къатын неге алмайсан? Ананг да уллу болгъан, – деп.



Эндирейли айта:



– Воллагь, алажакъ эдим, сени къызынгны берсенг магъа, – деп.



Яхсайлы:



– Къызымны чы къызгъанмайман сенден. Тек эрке уьйренген зат, бир акъчалыкъ сув гелтирип де болмай анасына, ондан сагъа къатын болмас, – дей.



– Эркелигини эбинден мен гелирмен, о ерине разимен, – дей эндирейли.



– Рази бусанг, берейим, – деп, къызын бере яхсайлы.



Эндирейли къызны алып, парахат болгъан сонг, бир гюн анасына:



– Анам, мен ишге бараман, сувгъа да барарсан, аш да этерсен, агъач да ярарсан, аранны да кюрерсен, оьгюзлеге бичен де салырсан, – деп гете.



Ахшам гелгенде анасына сорай:



– Анам, сувгъа бардынгмы, аш этдингми, агъач ярдынгмы, аранны кюредингми, оьгюзлеге бичен салдынгмы? – деп.



– Барын да этдим, – дей анасы.



– Гелин нетди дагъы? – дей уланы.



– Бир зат да этмеди, – дей анасы.



– Этмеген буса, чыгъар ашны, сен де, мен де ашайыкъ, ишлемеген гишиге аш ёкъ мунда, – деп, экиси де ашап, гелинге бермей къоялар.



Экинчи гюн де уланы анасына шолай айтып, ишге геле. Гелин айта:



– Анам, сен башгъа къуллукъланы этегенде, сувгъа сама барыр эдим, сувугъуз къайсы якъда? – дей.



– Акъчалыкъны да алып, къабакъ алгъа чыкъсанг, сувгъа барагъан къатынлар болур, шолагъа къошулуп бар, – дей анасы.



Гелин барып, бир акъчалыкъ сув гелтире.



Ахшам ишден гелгенде оьзю айтгъан затланы этдингми деп уланы анасына сорай.



– Этдим, – дей анасы.



– Гелин нетди дагъы? – дей уланы.



– Гелин де бир акъчалыкъ сув гелтирди, – дей анасы.



Шо гече гьалпама этген болгъан.



– Бир акъчалыкъ сувгъа бир гьалпама таман, – деп, гелинге бир гьалпама берип къоялар.



Уьчюнчю гюн де уланы бары затны анасына айтып гете. Гелин айта:



– Анам, барын да мен этейим дагъы, сен бир зат да этмей, олтуруп тур. Тек нени къайдан ала, къайда сала – шоланы магъа бир гезик гёрсет, – дей.



Анасы, буйрукъчу да болуп, буюруп тура, гелин къуллукъчу да болуп, этип тура: сувгъа да бара, агъач да яра, аран да кюрей, оьгюзлеге бичен де сала, от да ягъа, аш да эте.



Ахшам гелгенде эндирейли анасына палан затны этдингми, тюген затны этдингми деп сорай.



– Этмедим, – дей анасы.



– Дагъы ким этди дагъы? – дей уланы.



– Барын да гелин этди, – дей анасы.



– Буса гьали ашны, оьзю сюйген кюйде чыгъарып бизге де берсин, оьзю де ашасын, къуллукъдан къутулдунг, анам! – дей уланы.



Арадан бир хыйлы гетген сонг, къызны атасы геле. Къызы атасын къучакълап, уьйге гийирип олтурта. Эри де, хоншулагъа бир къуллукъгъа гетип, уьйде болмагъан.



Атасы олтуруп, бир папирос тартып битген сонг, къызы айта:



– Атам, абзаргъа чыгъып, бир-эки агъач сама гесе тур хари, мунда чы ишлемеген гишиге аш ёкъ, – дей.



– Гесейим, къызым, – деп, агъач гесе турагъанда, ювугъу гелип:



– Яхари, паланча, нетесен, Яхсайдан сен гелип гесмесенг, агъач гесмеге гиши ёкъму мунда?! – дей.



– Воллагь, ювугъум, къызым буюргъан гес деп! Къызым буюргъан булан чы гесмес эдим, сен шу къызымны тарбиялагъан кюйге рази болуп гесемен! – деп балтаны да ташлап уьйге гиргенлер.


 

«Гьар йыл бир папах чы ала эдим»


 


Эки ювукъ гьавгъа бара. Олагъа бир аюв ёлугъа. Ювукълар тюбек аталар, аюв яралана, тек къача. Гьавчулар ону артындан чабалар, тек аювну инине етишип, о онда гирип къала. Гьавчулар олай этелер, булай этелер – аюв чыкъмай. Артда ювукъланы бириси инге гирип, аювну чыгъарайым дей. Ювугъу этме, аюв бир балагь гелтирер деп нечакъы айтса да, башын инге сугъа. Яраланып, бек ачувлангъан аюв да ону башын юлкъуп къоя.



Къырдагъы гьавчу къарай – юву­гъуну аякълары къыр янда, баш яны инде, амма тербенмей. Аякъларын тартып, ону къыргъа чыгъара, къарай – башы ёкъ.



Нетсин, башсыз къалгъан ювугъун гьавчу юртгъа элте. Онда халкъ жы­йыла, булай нечик болуп къалды деп сорайлар, ол да болгъан кююн айта.



– Я, башы бар адам яралангъан аюв бар инге гирме къараймы, шону башы болма сама болгъанмы?! – дейлер.



Къатыны:



– Воллагь билмеймен, тек гьар йыл бир папах чы ала эдик, – дей.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля